sĕrat ṅèlmi paṅrucat
mratélakakĕn wuḍariŋ baraŋ alus iṅkaŋ sampun rumakĕt dados ḍaḍapukan, punikå gĕgĕbĕṅanipun pårå linaṅkuŋ iŋ jaman kinå tumrap kawruḥ kabatosan, iŋ maṅké katĕḍak såhå kaaṇḍarakĕn sawatawis déniŋ : r. pujåharjå iŋ suråkartå, kålå iŋ tahun jawi : 1854 jé, sinaṅkalan : catur tåtå ṅèṣṭi jugå
isinipun sĕrat punikå :
bubukå.
1. kawruḥ paṅrucat.
a. paṅrucatiŋ råså.
b. paṅrucatiŋ ciptå.
c. paṅrucatiŋ rågå.
2. lampaḥ samadi.
a. samadiniŋ ciptå.
b. samadiniŋ påñcådriyå.
3. pamardiniŋ ciptå.
a. utamaniŋ ciptå.
b. madyaniŋ ciptå.
c. niṣṭaniŋ ciptå.
bubuka
purwanipun kulå nĕḍak kawruḥ paṅrucat punikå, kabĕktå sakiŋ rumahos owĕl saṅĕt, biliḥ kawruḥ wahu ṅantoså botĕn kababar, utawi sirṇå tanpå lari. awit sĕrat punikå tilaranipun tiyaŋ sĕpuḥ iṅkaŋ tansaḥ aṅgilut lampahiŋ kasampurṇan. kacariyos, punikå gĕgĕbĕṅanipun pårå linaṅkuŋ iŋ jaman kinå tumrap kawruḥ kajatèn. milå lajĕŋ kulå tĕḍak såhå kulå aṇḍar sawatawis. iŋ paṅaṅkaḥ kéṅiṅå kaṅgé pandom tumrap pårå iṅkaŋ sami ulaḥ kasampurṇan. liripun ṅrampuṅakĕn prakawis tékad mĕṅgaḥ gĕsaṅipun manuṅså wontĕn iŋ doñå dumugi iŋ dĕlahan. sampun ṅantos maṇḍĕg mayoŋ iŋ paṅañcas, såhå iṅkaŋ sagĕd cuṇḍuk kaliyan nalaripun. awit sakaṭahiŋ piwulaŋ punikå biliḥ botĕn kaṇṭi susulaŋ iṅkaŋ ṅantos ḍamaŋ, sahèstu andadosakĕn maṅu maṅuniŋ paṇḍaku, wĕkasan añjugarakĕn iŋ paṅaṅgĕp, jalaran botĕn mawi katĕraṅan iṅkaŋ laṅkuŋ gamblaŋ wahu. upami baraŋ kababar mubyaripun namuŋ sagĕbyaran, daṅu daṅu baḍé ambaḷĕṛĕt katiṅal suṛĕmipun. déné piwulaŋ wahu manawi kaṇṭi sumĕlaŋ lajĕŋ sagĕd sèlèḥ surahosipun, botĕn aṅlantur tanpå wusånå. manawi mawi aṇḍok lajĕŋ sagĕd maṭĕm ḍatĕŋ panampi, wĕkasan nĕtĕpakĕn antĕpiŋ tékad. iŋ ṅriku botĕn nuwuhakĕn sumĕlaṅiŋ manaḥ, sanadyan mawiyå katraṅan, naṅiŋ manawi katraṅan wahu kĕmĕmĕtĕn saṅĕt. liripun : moñcèr ṅalawèr tanpå mawi sisigĕganiŋ susulaŋ, utawi wosiŋ surahos, sagĕd ugi ambiṅuṅakĕn ḍatĕŋ iṅkaŋ mahos, awit iṅkaŋ mahos sĕrat piwulaŋ punikå botĕn ṅamuṅakĕn tiyaŋ iṅkaŋ ulaḥ paṅgaliḥ kémawon, iṅkaŋ kaṭaḥ malaḥ båṅså tĕṅahan maṅaṇḍap, liripun : dédé wĕdalan sakiŋ pamulaṅan sadåyå. milå manawi kĕḷĕbĕtĕn saṅĕt, utawi kĕkaṭahĕn katĕraṅan iṅkaŋ botĕn tĕraŋ, malaḥ såyå mĕtĕṅi ḍatĕŋ paṅrahos. milå saaṅsal aṅsal susulaṅipun kadamĕl iṅkaŋ sumrambaḥ, sagĕdå ṅacaki sapaṅaṇḍap sapaṅiṅgil, supados kawruḥ wahu migunani iŋ ṅakaṭaḥ.
wusånå ñumaṅgakakĕn iŋ pañjĕnĕṅanipun pårå mahos. mĕṅgaḥ bab paḍaŋ pĕtĕṅiŋ piwulaŋ sahèstu sampun botĕn kĕkiraṅan iŋ panimbaŋ, manawi susulaṅipun pĕtĕŋ, panlusuripun iṅgiḥ èmĕŋ, wĕkasan kiraŋ karahosakĕn, bédå biliḥ piwulaŋ wahu paḍaŋ, pamaṅgihipun iṅgiḥ lajĕŋ sumrawaŋ, wĕkasan kawruhipun wahu tamtu dipunaṇḍĕmi. wusånå amuŋ samantĕn atur kulå kalayan urmat.
juru ṅaraŋ.
babaripun ṅèlmi paṅrucat.
1. kawruḥ paṅrucat.
paṅrucat. tĕgĕsipun : paṅuḍar. iṅgiḥ punikå ṅuḍari baraŋ iṅkaŋ sampun rumakĕt dados ḍaḍapukan (abĕn abĕnan) supados waṅsul kados wiṅi uni, mantuk ḍatĕŋ asalipun piyambak piyambak. milå kawruḥ paṅrucat dados carakaniŋ kasampurṇan. tĕgĕsipun : karampuṅan. awit punikå pratikĕlipun maligèkakĕn baraŋ iṅkaŋ cacamboran. déné tĕmbuŋ : paṅrucat, punikå sakiŋ liṅgå : racut, tĕgĕsipun : ṅuḍal. iṅgiḥ punikå ṅuḍal baraŋ iṅkaŋ sampun dados ḍaḍapukan, kaaṅkaḥ supados sagĕdå nuṅgil aran dados wiji wujud. tĕraṅipun bab racut upaminipun makatĕn :
artå talèn 1. kĕṭip 1. tuwin kĕlop 1. baḍé kakĕmpalakĕn dados sawiji wujud, sarånå karacut dados nuṅgil aran. punikå sami kadadosakĕn béṅgol sadåyå, kados tå :
1 talèn karacut = 10 béṅgol.
1 kĕṭip karacut = 4 béṅgol
1 kĕlåp karacut = 2 béṅgol
guṅguŋ 16 béṅgol.
laḥ makatĕn liriŋ paṅracut. déné paṅrucat, tataranipun wontĕn tigaŋ warṇi.
å. paṅrucatiŋ rahos, kados tå : rahosiŋ sĕdyå iṅkaŋ sasaṛĕṅan. kapéṅin ṅrahosakĕn sugiḥ, siṅgiḥ, tuwin wigñå. punikå kĕdaḥ karucat, salaḥ satuṅgal iṅkaŋ dipunlampahi rumiyin, kapiliḥ iṅkaŋ laṅkuŋ pṛĕlu. iṅgiḥ punikå ṅaṅkaḥ sugiḥ, lajĕŋ wigñå, lajĕŋ siṅgiḥ. makatĕn sapiturutipun.
b. paṅrucatiŋ ciptå, kados tå gaḍaḥ ciptå raṅkĕp, upaminipun, sapisan, kapéṅin pakantuk. kapiŋ kaliḥ, kapéṅiŋ tutuluŋ. punikå ugi kĕdaḥ karucat salaḥ satuṅgal, pundi iṅkaŋ dipunkajĕṅakĕn rumiyin. iṅgiḥ punikå ṅaṅkaḥ pakantuk, lajĕŋ kaṅgé tuluŋ. makatĕn sapiturutipun.
c. paṅrucatiŋ rågå, kados tå iŋ wĕkdal punikå rågå butuḥ warṇi kaliḥ, luwé kaliyan ṅaso, sabab sampun arip saṅĕt, punikå ugi kĕdaḥ karucat salaḥ satuṅgal pundi iṅkaŋ dipunlampahi rumiyin, sĕlak nĕḍå punåpå sĕlak tiḷĕm. iṅkaŋ makantuki kasarasanipun ḍatĕŋ sarirå tiḷĕm rumiyin, sataṅinipun sakiŋ tiḷĕm lajĕŋ néḍå. makatĕn sapiturutipun. dados wosipun kosok waṅsul kaliyan paṅracut. tĕraṅipun maliḥ makatĕn :
sakaṭaḥ wiji iŋ doñå, punikå iṅkaŋ sagĕd tĕtĕp sasadonipun sasadonipun namuŋ wiji sukṣmå, awit sukṣmå punikå sakawitipun maligi murṇi namuŋ sawiji, naṅiŋ sampun andarbèni sasadon tĕtĕp iṅkaŋ baḍé tumuwuḥ. mĕṅgaḥ bènèhipun kaliyan wiji sanèsipun makatĕn :
satuṅgaliŋ wiji tutuwuhan, upaminipun kadosdéné wiji boṅgol pisaŋ. boṅgol wahu ugi sampun aṅgaḍahi ḍaḍapuk iṅkaŋ baḍé tumuwuḥ, naṅiŋ takṣiḥ gahib saṅĕt, manuṅså dèrèŋ påjå påjå ñumĕṛĕpi kawontĕnanipun ḍaḍapukan boṅgol pisaŋ iṅkaŋ baḍé tumuwuḥ. saṛĕŋ boṅgol pisaŋ sampun tumanĕm iŋ siti, ḍaḍapukanipun lajĕŋ sĕmi, tumuntĕn nuwuhakĕn pupus, nuntĕn dĕbog, ron sapapahipun, tuntut, tuwin sanès sanèsipun. wigariŋ tuntut lajĕŋ mĕdal wohipun. manuṅså botĕn ñånå pisan pisan biliḥ boṅgol pisaŋ dados samantĕn kawontĕnanipun, ṅantos wohipun kéṅiŋ katĕḍå iŋ manuṅså. naṅiŋ kawontĕnan wahu tarkaḍaŋ sagĕd sulåyå tuwin ñaḷĕnèḥ. kados tå : pisaŋ botĕn awoḥ, pisaŋ tanpå tuntut, pisaŋ kaṭaḥ tuntutipun, tuwin sanès sanèsipun. dados sasadoniŋ wiji pisaŋ botĕn tĕtĕp. makatĕn ugi wiji sukṣmå iṅgiḥ botĕn wontĕn prabédanipun. bédanipun namuŋ prakawis kaalusan. manuṅså ugi botĕn gaḍaḥ paṅintĕn, biliḥ wiji sukṣmå kawåwå nuwuhakĕn swasånå, minåṅkå ḍaḍasariŋ gĕsaŋ iṅkaŋ narambahi sakaṭahiŋ dumados, wusånå sukṣmå nuwuhakĕn sasadonipun, iṅgiḥ punikå : råså, ciptå, tuwin rågå, punikå margi sakiŋ pakartiniŋ sukṣmå iṅkaŋ sumĕdyå majĕŋ aṅéjawantaḥ, tĕmahan damĕl rågå iṅkaŋ ñarupèni jiwå. dados sasadoniŋ sukṣmå tamtu tĕtĕp, sabĕn adĕgiŋ manuṅså tamtu mawi : jiwå, råså, ciptå, tuwin rågå. biliḥ makatĕn manuṅså tasaḥ naṇḍaŋ kaliḥ prakawis. iṅgiḥ punikå sakécå tuwin botĕn sakécå. sanadyan ṅantos dumugi pĕjaḥ, liripun : gĕsaŋ wontĕn iŋ alam kaalusan, mĕkṣå naḍaŋ kaliḥ prakawis wahu, sasampunipun sakécå lajĕŋ botĕn sakécå. sasampunipun botĕn sakécå lajĕŋ sakécå maliḥ. makatĕn sadaṅunipun ṅantos tanpå waṅĕnan, dumuginiŋ wawaṅĕn samåṅså manuṅså sampun sagĕd nindakakĕn ṅèlmi paṅrucat, iṅgiḥ punikå ñampurṇakakĕn sawiji wiji, sami kahudi mantuk ḍatĕŋ aslinipun piyambak piyambak. kados tå :
1. rågå waṅsul ḍatĕŋ bantålå.
2. ciptå waṅsul ḍatĕŋ pawånå.
3. råså waṅsul ḍatĕŋ swasånå.
4. sukṣmå waṅsul ḍatĕŋ martånå.
milå makatĕn, amargi kawontĕnanipun gĕsaŋ punikå laṅgĕŋ tanpå éwaḥ giṅsir. saṛĕŋ gĕsaŋ karakĕtan sukṣmå lajĕŋ majanmå, awit sukṣmå watakipun sukṣmå nukṣmå. saṛĕŋ karakĕtan råså lajĕŋ ṅwontĕnakĕn éwaḥ, awit watakipun råså sagĕd molaḥ maliḥ. saṛĕŋ karakĕtan ciptå lajĕŋ ṅwontĕnakĕn giṅsir, awit watakipun ciptå sagĕd ṅolaḥ ṅaliḥ. saṛĕŋ karakĕtan rågå lajĕŋ ṅwontĕnakĕn pĕjaḥ, awit watakipun rågå sagĕd risak. naṅiŋ manawi manuṅså sagĕd ṅuwalakĕn sasadonipun iṅkaŋ tigaŋ prakawis, iṅgiḥ punikå kawåwå mĕnĕpakĕn wĕniṅiŋ råså, kawåwå maṭĕt ardaniŋ karṣå, sartå kawåwå ṅḷĕṛĕmakĕn gambiraniŋ rågå, iŋ ṅriku manuṅså sagĕd pĕjaḥ kalayan sampurṇå, déné pamĕsatiŋ sukṣmå nalikå wontĕn iŋ ṅalam paṅimpèn, punikå sajatosipun namuŋ råså iṅkaŋ sampun pinataḥ dados wawakiliŋ sukṣmå, kinuwasakakĕn añjajaḥ ṅidĕri bawånå, iŋ ṅriku pisahipun ciptå kaliyan råså, awit wontĕn iŋ jaman paṅimpèn budi botĕn kaṅgé, kaṅgénipun namuŋ wontĕn iŋ jaman kawuṅon, taṅi gumrégaḥ råså lajĕŋ nukṣmå iŋ ciptå kĕmpal dados satuṅgal maliḥ, biliḥ sukṣmanipun tansaḥ magrok botĕn éwaḥ giṅsir. sabab pĕcatiŋ jiwå andadosakĕn ḷĕsahiŋ rågå. laḥ makatĕn kawontĕnanipun bab kasukṣman iṅkaŋ nukṣmå iŋ sarirå. wondéné carakanipun ṅuwalakĕn sasadoniŋ gĕsaŋ punikå sarananipun kĕdaḥ mawi lampaḥ samadi ĕniŋ, mĕṅgaḥ pratélanipun kawrat iŋ bab kaliḥ kados iŋ ṅaṇḍap punikå :
2. lampaḥ samadi
lampaḥ samadi punikå wontĕn kaliḥ tataran. sapisan, gagaranipun dumunuŋ wontĕn iŋ råså, tumindakipun wontĕn iŋ ciptå. kapiŋ kaliḥ, ugĕripun dumunuŋ wontĕn iŋ karṣå. tumindakipun wontĕn siṛĕpiŋ påñcådriyå. mĕṅgaḥ katraṅanipun iŋ ṅaṇḍap punikå :
å. samadiniŋ ciptå, punikå kĕdaḥ mĕḷĕŋ paṅèṣṭinipun punåpå iṅkaŋ dipunsiri. botĕn kéṅiŋ mèṅèŋ utawi santun ciptå, namuŋ ṅèṅĕt èṅĕt prakawis satuṅgal, manawi ṅantos gaḍaḥ kĕñut kĕkaliḥ, punikå mĕcahakĕn pamĕḷĕṅiŋ ciptå, wĕkasan añjugarakĕn sĕdyå. dados sadèrèṅipun ciptå wahu tumañcĕp ḍatĕŋ iṅkaŋ tinuju botĕn kéṅiŋ maṅro maṅlu iŋ tiṅal. biliḥ kapĕkṣå buyar kéṅiŋ dipunambali maliḥ.
b. samadiniŋ påñcådriyå, sadåyå kĕdaḥ kasiṛĕp, botĕn ṅrahosakĕn pagĕpokan, botĕn ṅisĕp gagandan, botĕn ṅicipi tĕḍå, botĕn miṛĕṅakĕn swårå, tuwin botĕn niṅali rurupèn. babasan : nutupi babahan håwå såṅå, pĕjaḥ saḷĕbĕtiŋ gĕsaŋ. mĕṅgaḥ pupuntoniŋ batos makatĕn :
botĕn mikir ḍatĕŋ samubaraŋ iṅkaŋ katiṅal iŋ paniṅal, sartå kĕdaḥ èṅĕt ḍatĕŋ pahugĕraniŋ ciptå, wawatonipun mĕṇḍĕt saḍèṅèh iṅkaŋ kataṅgapan déniŋ påñcådriyå punikå kadudokakĕn, sabab tumaṅgapiŋ påñcådriyå punikå ṅaliŋ aliṅi ḍatĕŋ iŋ kayĕktèn. awit sajatiniŋ baraŋ iṅkaŋ kasuñatan iŋ lahir punikå sadåyå botĕn yĕkti. liripun : botĕn tĕtĕp kawontĕnanipun, samåṅså påñcådriyanipun manuṅså risak palawaṅanipun, sakaṭahiŋ kawontĕnan wahu botĕn dados pahugĕraniŋ samadi. dados tumandukiŋ påñcådriyå punikå namuŋ sagĕbyaran kémawon, kadosdéné pikiriŋ manuṅså nalikå naṅgapi wĕḍariŋ sasmitå iṅkaŋ sawĕg tumuwuḥ. punikå kawontĕnanipun botĕn laṅgĕŋ. tĕmbuŋ : sawĕg, nélakakĕn biliḥ dèrèŋ dumugi. naṅiŋ maṅké baḍé wontĕn kalamaṅsanipun sagĕd laṅgĕŋ salaminipun. tĕraṅipun maliḥ makatĕn :
1. sasampunipun manuṅså sagĕd ñirṇakakĕn rahosiŋ pagĕpokan, iṅgiḥ punikå sumèlèhiŋ sarirå kaaṅgĕp kadosdéné botĕn dumunuŋ wontĕn iŋ alam doñå, iŋ ṅriku lajĕŋ rumahos maṅgèn wontĕn iŋ alam suñåruri. makatĕn kawontĕnanipun jaman iṅkaŋ yĕkti, déné jaman iṅkaŋ ñåtå. punikå iṅkaŋ dados pahugĕraniŋ samadi, kawåwå ambukå tumamaniŋ ciptå, iŋ wĕkasan sagĕd kasĕmbadan punåpå iṅkaŋ sinĕdyå.
2. sasampunipun manuṅså sagĕd ñirṇakakĕn rahosiŋ paṅambĕt saḷĕbĕtipun samadi, iŋ ṅriku lajĕŋ ṅiṅsĕp gagandan iṅkaŋ laṅkuŋ murṇi, iṅgiḥ punikå gandaniŋ sari sari, minåṅkå kakiyataniŋ ciptå, tĕmaḥ kawåwå mujudakĕn saḍéṅaḥ iṅkaŋ pinuju. iṅgiḥ punikå baraŋ iṅkaŋ narik gĕtĕriŋ karṣå. babasan dadi saciptané, katĕkan sapanuwuné, amargi punikå iṅkaŋ dados larasiŋ sĕdyå. iṅkaŋ nuju iṅkaŋ tinuju, sahèstu sami kĕñcĕṅipun, kalampahan purug pinurugan, wĕkasan gaṭuk dados sajiwå.
3. sasampunipun manuṅså sagĕd ñirṇakakĕn rahosiŋ paṅicip, iŋ ṅriku lajĕŋ nĕcĕp pĕpĕṭiṅaniŋ paṭi paṭi iṅkaŋ andadosakĕn suburiŋ karṣå, tĕmaḥ kawåwå mĕḷĕŋ pamaṇṭĕṅiŋ ciptå.
4. sasampunipun manuṅså sagĕd ñirṇakakĕn rahosiŋ pamiṛĕŋ, sahèstu lajĕŋ wontĕn sasmitaniŋ sabdå iṅkaŋ tumuwuḥ, iṅgiḥ punikå swårå batin iṅkaŋ ṅuwalakĕn swårå iŋ lahir. iŋ ṅriku manuṅså wiwit miṅis taṅgapiŋ paṅgarjitå. nuntĕn aṅlampahi pakèn iṅkaŋ sampun pinaṣṭi, tĕmaḥ kawåwå nuwuhakĕn prabåwå, kawulå sampun manuṅgal klawan gusti.
wontĕn satĕṅahiŋ kahol sakiŋ pårå wicakṣånå iŋ jaman purwå, surahosipun makatĕn :
manuṅså saḷĕbĕtipun ṅaṅgé badanipun waḍag, manawi bantĕr kasutapanipun, sagĕd dados paṅéran iṅkaŋ måhå kuwåså.
surahosiŋ kahol iŋ ṅiṅgil punikå sahèstu andadosakĕn gĕñjotipun tiyaŋ sajagad. jalaran mirit gumĕlariŋ wawaraḥ, tuwin sumĕbariŋ sosoraḥ, sèwu ṅḷĕṅkårå saṅĕt, biliḥ majadiŋ kawulå sagĕd dados gusti, badan waḍag sagĕd dados babadan alus, utawi manuṅså sagĕd dados paṅéran. punikå mokal sakĕṭi mokal. awit sampun wontĕn babasanipun, muṅguhiŋ kajatèn : kawulå iku akèḥ duduné. tĕgĕsipun : baṅĕt goné dudu paṅéran. makatĕn maliḥ sampun kasĕbut : manuṅså iku apĕs, amuŋ paṅéran kaŋ kaguṅan kuwåså mĕṅku sakalir. sanadyan iṅkaŋ nĕḍak sĕrat punikå, iṅgiḥ sakalaṅkuŋ aṅgènipun maḷĕṅak, déné surahosiŋ kahol wahu botĕn kintĕn kintĕn ñĕbalipun, sartå iṅgiḥ botĕn aṅgaḍahi ciptå iṅkaŋ kados makatĕn wahu. éwadéné wiyar wiyariŋ jagad, bédå bédaniŋ pamaṅgiḥ, babasan : sapaṇḍitå såpå nĕmu. kulå ṅantos rumahos boḍo saṅĕt. milå pañjĕnĕṅanipun pårå mahos, mugi sampun éṅgal éṅgal aṅgĕgå, utawi sampun kasĕså mahibĕn. kĕdaḥ mawi katalusur nalar nalaripun, tuwin katraṅanipun iṅkaŋ dados ugĕriŋ susulaŋ kacariyos makatĕn : båṅså jawi sahèstunipun kaṭaḥ saṅĕt iṅkaŋ sampun naté niṅali riṅgit purwå. iṅgiḥ punikå iṅkaŋ dados tañcĕbiŋ rahos båṅså jawi. lalampahanipun tiyaŋ jaman purwå punikå iṅkaŋ dados ugĕriŋ pamaṅgihipun båṅså jawi. sahèstunipun båṅså jawi sampun naté sumĕṛĕp såhå muḍĕŋ ḍatĕŋ riṅgit purwå, iṅkaŋ nåmå prabu suyudånå ratu iŋ nagari ṅastinå. utåwå iṅkaŋ nåmå radèn janåkå satriyå iŋ madukårå, tuwin sanès sanèsipun.
punikå paṅaṅgĕpipun ḍatĕŋ baṭårå guru kados ratuniŋ jagad. sabab baṭårå guru punikå jawåtå. tĕgĕsipun : manuṅså iṅkaŋ linaṅkuŋ, kuwåså murbå maséså ḍatĕŋ sakaṭahiŋ titaḥ. kacariyos, jawåtå punikå botĕn kéṅiŋ pĕjaḥ, milå kaaṅgĕp paṅéraniŋ jagad ḍatĕŋ pårå tiyaŋ iŋ jaman purwå. wontĕn maliḥ jawåtå kuwasanipun iṅkaŋ ṅuṅkuli baṭårå guru wahu. iṅgiḥ punikå saŋ hyaŋ wĕnaŋ, saŋ hyaŋ wĕniŋ, saŋ hyaŋ tuṅgal, saŋ hyaŋ nurråså, tuwin saŋ hyaŋ nurcahyå. punikå såyå kalaṅkuŋ laṅkuŋ kuwasaninun, sagĕd nitahakĕn sakalir kalir, milå sinĕbut : sukṣmå kawĕkas. tĕbiḥ saṅĕt tinimbaŋ kaliyan baṭårå guru, iṅkaŋ sampun kaaṅgĕp paṅéran déniŋ pårå titahipun sadåyå, suprandéné sakaṭahiŋ saŋ hyaŋ saŋ hyaŋ wahu sadåyå takṣiḥ sami kados sacaraniŋ manuṅså, ṅlampaḥ anak bojo, tuwin agigriyå (maṅgèn) måṅkå punikå saṅiṅgilipun saṅĕt kaliyan iṅkaŋ sampun kaaṅgĕp paṅéran déniŋ tiyaŋ iŋ jaman purwå. déné pårå tiyaŋ iṅkaŋ sami ṅaṅgĕp paṅéran ḍatĕŋ kayu, watu, sato, tuwin tutuwuhan, punikå tĕbiḥ saṅĕt kaliyan nalar nalariŋ kuwåså, pantĕs biliḥ sasårå paṅaṅgĕpipun.
dados manawi mirit susulaṅiŋ kahol iŋ ṅiṅgil wahu, mĕṅgaḥ bab mĕlokiŋ paṅéran, walak walak wontĕn laṇḍĕpiŋ paṅgrahitå. sintĕn iṅkaŋ maṅṛĕtos tétélå wahyu, iṅgiḥ punikå lasiŋ manuṅså. wusånå ñumaṅgakakĕn.
5. sasampunipun manuṅså sagĕd ñirṇakakĕn rahosiŋ paniṅal, tumuntĕn santun wawasan iṅkaŋ ḍatĕŋ kajatèn. kampluṅiŋ pamawas lajĕŋ nuṅgil kahanan. samåṅså sampun sawiji wujud, tĕmaḥ kawåwå mĕṅku saguŋ dumados. laḥ makatĕn kawontĕnaniŋ samadi iṅkaŋ mĕdal sakiŋ tumamaniŋ ciptå. ñiḷĕp påñcådriyå lahir nuwuhakĕn påñcådriyå batin, milå winastan dasan driyå. liripun, rahosiŋ lahir sampun kaḷĕbĕtakĕn rahosiŋ batos dados satuṅgal. iṅgiḥ punikå nåmå ṅèlmi paṅrucat. dados takṣiḥ tumindak wĕṅku winĕṅku. sampurṇanipun samåṅså sampun botĕn mĕṅku botĕn kawĕṅku, kantun maligi laṅgĕŋ mulyå salaminipun. déné iṅkaŋ kapuṣṭi botĕn liyå namuŋ kahananipun baraŋ satuṅgal, iṅkaŋ murṇi botĕn kawoworan.
kawruḥ paṅracut ṅĕmpalakĕn, naṅiŋ kawruḥ paṅrucat malaḥ ṅuwalakĕn. awit biliḥ takṣiḥ nåmå kĕkĕmpalan, tamtu sami ṅaṅgĕp gaḍaḥ kuwåså piyambak piyambak. kadosdéné kĕmpalipun talèn, kĕṭip, tuwin kĕlop, iṅkaŋ sampun kapratélakakĕn iŋ ṅajĕŋ. sasampunipun sami dados béṅgol, talèn takṣiḥ aṅgaḍahi rahos mĕṅku ḍatĕŋ béṅgol. awit kadadosanipun béṅgol asli sakiŋ talèn. makatĕn ugi paṅaṅgĕpipun kĕṭip tuwin kĕlop ḍatĕŋ pun béṅgol. dados wosiŋ paṅracut takṣiḥ nindakakĕn iŋ pandamĕl, paṅrucat ñirṇakakĕn iŋ pandamĕl. samubaraŋ iṅkaŋ takṣiḥ kaaṅgé tamtu wontĕn prakawisipun, sampurṇanipun biliḥ sampun botĕn kaaṅgé, sampun nåmå rampuŋ.
mĕṅgaḥ aṅgènipun nĕdyå ñirṇakakĕn baraŋ iṅkaŋ wujud, sarananipun kĕdaḥ ṅĕṛĕmakĕn paniṅal. awit manawi takṣiḥ ambukå nétrå, tansaḥ katutan pĕṭaniŋ wujud iṅkaŋ sampun naté tiniṅalan. ṅipatakĕn sasawaṅan iṅkaŋ sampun naté kawaŋwaŋ punikå botĕn gampil, sahèstu tansaḥ gawaŋ gawaṅan. naṅiŋ manawi sampun tĕmĕn mĕṛĕm paniṅalipun, sakaṭahiŋ sasawaṅan punikå såyå daṅu såyå sirṇå pĕṭanipun. déné ĕṛĕmiŋ paniṅal wahu iṅgiḥ kĕdaḥ mĕṛĕm dalaḥ pamikiripun, dados santun wawas iŋ batos, mĕṅgaḥ iṅkaŋ kawawas botĕn liyå iṅgiḥ namuŋ satuṅgal iṅkaŋ aṅgĕsaṅi, iṅgiḥ punikå iṅkaŋ nuṅgil gṛĕŋ, tuwin nuṅgil kahanan kalayan manuṅså. gambuhiŋ pamawas iṅkaŋ ḍatĕŋ kajatèn, kawåwå ñupèkakĕn wawasan lahir. iŋ ṅriku manuṅså sawĕg aṅgrahitå biliḥ wujud iṅkaŋ sajati punikå laṅgĕŋ botĕn éwaḥ giṅsir. déné sakaṭahiŋ baraŋ iṅkaŋ katiṅal iŋ doñå punikå sadåyå éwaḥ éwaḥ. kados tå : kèndĕl dados ébaḥ, nèm dados sĕpuḥ, makatĕn sapiturutipun. milå babagan lahir punikå winastan botĕn yĕkti, éwahiŋ kahanan andadosakĕn sirṇaniŋ kayĕktèn, bédå kaliyan wujud iṅkaŋ laṅgĕŋ, botĕn sagĕd éwaḥ giṅsir kayĕktènipun, laṅkuŋ maliḥ sirṇå, såyå ñamut ñamut saṅĕt, milå wujudiŋ paṅéran katamtokakĕn wontĕnipun, namuŋ mĕlokipun kĕdaḥ mawi kapuruhitakakĕn iŋ måṅså kaliḥ. awit punikå gĕgĕbĕṅan iṅkaŋ dados wadiniŋ jagad.
3. pamardiniŋ ciptå
mĕṅgaḥ kawontĕnaniŋ ciptå punikå kapéraŋ péraŋ dados tigaŋ bagéyan agĕŋ. katraṅanipun kados iŋ ṅaṇḍap punikå.
a. utaminiŋ ciptå, ṅujå ambĕk tṛĕṣṇå tuwin wĕlasasiḥ ḍatĕŋ saḍéṅaḥ, sanadyan ḍatĕŋ iṅkaŋ ṅaṅgĕp mĕṅsaḥ ugi dipunutamèni. awit iṅkaŋ utami punikå botĕn ṅamuṅakĕn asiḥ ḍatĕŋ tiyaŋ iṅkaŋ sahé kémawon. sanadyan ḍatĕŋ tiyaŋ iṅkaŋ awon iṅgiḥ sami dipunsihi. punikå malaḥ iṅkaŋ ñantosakakĕn luhuriŋ kahutamèn.
b. madyaniŋ ciptå, nindakakĕn kalimrahan iṅkaŋ makantuki iŋ ṅakaṭaḥ, supados gĕsaṅipun manuṅså sagĕd racak sasaṛĕṅan aṅgayuḥ karahayon.
c. niṣṭaniŋ ciptå, ṅumbar sawarṇiniŋ tindak iṅkaŋ asor, iṅgiḥ punikå ṅrisak kamanuṅsaniŋ agĕsaŋ. kados tå : damĕl kapitunan, tuwin damĕl tatu manahiŋ liyan, sabab sakiŋ murkå aṅkaranipun, punikå kĕdaḥ kasirṇakakĕn sampun ṅantos aṅlabĕti. sirṇaniŋ ciptå iṅkaŋ niṣṭå wahu andadosakĕn sĕsĕmbuhiŋ samadi. tĕraṅipun makatĕn :
raganipun manuṅså punikå minåṅkå waḍaḥ, ciptanipun minåṅkå isi. biliḥ botĕn mawi kapardi sagĕd andadosakĕn sambékalaniŋ lampaḥ. awit tumaṅkariŋ ciptå sagĕd ṅåmbrå åmbrå aṅèbĕki bawånå. pĕcahiŋ ciptå andadosakĕn añcaṅaniŋ agĕsaŋ, wĕkasan lajĕŋ moyar iṅkaŋ pinaṅgiḥ, milå kĕdaḥ kahudi kĕṇṭĕlipun, supados sagĕd dados tĕntṛĕm, déné kalampahanipun tĕntṛĕm samåṅså sampun tåtå, sartå iṅkaŋ prĕlu kĕdaḥ tåtå rumiyin, lajĕŋ tĕntṛĕm, dados tåtå tĕntṛĕm, botĕn tĕntṛĕm tåtå. déné iṅkaŋ katåtå botĕn liyå iṅgiḥ namuŋ lampahiŋ patrapan.
1. patrapiŋ solaḥ båwå, kĕdaḥ ṅatos atos.
2. patrapiŋ paṅucap, kĕdaḥ tĕmĕn sartå manis.
3. patrapiŋ pasĕmon, kĕdaḥ biṅar sartå sumèḥ.
4. patrapiŋ rahos, kĕdaḥ ṛĕs manuṅgil laras.
lampaḥ kawan prakawis wahu manawi mantĕp, sagĕd ñantosakakĕn iŋ katṛĕṣṇan. santosaniŋ katṛĕṣṇan sagĕd nuwuhakĕn kakiyatan iṅkaŋ linaṅkuŋ. iŋ batos tansaḥ aḍaḍasar manaḥ rahayu. awit karahayon andadosakĕn utaminiŋ budi. iṅgiḥ punikå gagayuhaniŋ lampaḥ iṅkaŋ luhur piyambak. dados sadintĕn dintĕn manuṅså kĕdaḥ aṅgugulaŋ maraŋ ciptå rahayu, sampun ṅantos nanĕm sĕṣĕrik, punikå kĕdaḥ saṅĕt kahèṅĕt èṅĕt. awit tukiŋ paṅawåså punikå gumantuŋ wontĕn iŋ katṛĕṣṇan, sartå wĕlasasiḥ.
manawi manuṅså sampun sagĕd ṅagĕm kasusastraniŋ ciptå, punåpå iṅkaŋ tinuju sahèstu butul.
laḥ makatĕn tataraniŋ ṅèlmi paṅrucat. sarèhniŋ iṅkaŋ sami gaḍaḥ paṅgayuhiŋ kasampurṇan punikå takṣiḥ sami manuṅså walåkå dados carakanipun kĕdaḥ dipunraṅkĕpi lampaḥ lahir, supados sagĕd narik miṅgaḥ ḍatĕŋ lampaḥ batos. lèrègipun aṅguguluŋ kasucèniŋ budi.
tamat surahosipun sĕrat kawruḥ paṅracut punikå, mugi dadoså wawatoniŋ tékad.
