sĕrat wéddhabrata.
añariyosakĕn kawruḥ upakartiniŋ budi utawi kawontĕnan iŋ daḷĕm batin saha babaraniŋ lampahiŋ kalahiran, tatacara iṅkaŋ añjalari jĕjĕg adiliŋ praja, kamayaraniŋ kawula, saha iṅkaŋ añjalari tata tĕntrĕm karta raharjaniŋ jagad sadaya, wĕkasan aṅgampilakĕn lampahiŋ paṅgayuḥ kasampurṇaniŋ lahir tuwin batin. karaṅanipun mas sajimin prawirahatmaja, tiyaŋ mardika iṅkaŋ amarṣudi kawruḥ kasuñatan saha kawruḥ tatacara sahé (kasudarman). paṅaraṅipun anuju iŋ tahun 1855. tinĕṅĕran : paṇḍawa lima brahmananiŋ bumi.
prabu yuḍiṣṭira, utawi prabu darmawaṅsa, iṅgiḥ prabu darmaputra, titisiŋ déwa baṭara darma, naréndra iŋ nagari ṅéndraparaṣṭa, misuwur iŋ jagad sakalaṅkuŋ sudibya ṛĕṅĕn, tĕgĕsipun pinuñjul iŋ ulaḥ bawa, iṅgiḥ punika winasis ḍatĕŋ kriḍaniŋ paṅulaḥ ṅasta pusaraniŋ praja.
bubuka.
mugi dipun apuntĕna déniŋ saguŋ para iṅkaŋ sami sudi karṣa aṅuniṅani wĕḍariŋ wawarahipun sĕrat punika, witipun aṅgèn kula kadugi ṅaraŋ sĕrat punika : botĕn yèn ta katĕnta sakiŋ ṛĕmĕn tumindak dikṣura ambĕk kumalaṅkuŋ, naṅiŋ namuŋ katarik sakiŋ bawanipun ṅaliliriŋ budi kagigaḥ déniŋ rahos, kados botĕn kuwawi aniṅali kasusahaniŋ jagad, punika iṅkaŋ tansaḥ anĕnĕkṣa iŋ manaḥ kados aṅariḥ ariḥ ḍatĕŋ kapurunan, tĕmaḥ cumaṇṭaka anulad lampahiŋ pujaṅga, sampun saèstu taṅèḥ sagĕda ṅiribi. mila nalika baḍé murwani tansaḥ malaŋ tumoliḥ kaṇḍĕg kaṇḍĕg kacaṇḍĕt déniŋ maṅu maṅu, rahosiŋ manaḥ upami kados kasiḷĕp iŋ sagantĕn latu, taṅèḥ sagĕda tumimbul, iṅgiḥ punika bawanipun tiyaŋ boḍo pĕkṣa amarṣudi budi, sĕdya mamaṅun karaharjaniŋ jagad, éwadéné kalampahan kula lakṣanani. amargi sanadyan punika satuṅgaliŋ pandamĕl iṅkaŋ dahat linaṅkuŋ, anaṅiŋ pañcèn sampun dados kuwajiban kita sadaya para iṅkaŋ sampun sami purun aṅaṅgé ḷĕṅgaḥ kamanusan, laṅkuŋ laṅkuŋ iṅatasipun para iṅkaŋ botĕn kawasa dadana, sarta sagĕdipun namuŋ añĕpĕŋ kalam. mila sanadyan kasagĕdan kula kéṅiŋ kahupamèkakĕn sawĕg sagĕd añĕrat mawi kalam jariji, éwadéné iṅgiḥ tumandaŋ, saha lumampaḥ kumĕdaḥ dipun gatosna iŋ ṅakaṭaḥ, sanadyan tĕmahanipun namuŋ baḍé sagĕd suka gujĕŋ, sampun sĕṅaja kula tĕmpuḥ, pintĕn baṅgi manawi sagĕd dados papaḍaṅiŋ bumi, botĕnipun namuŋ dadosa paṅgigahiŋ galiḥ karṣa ulaḥ karahayoniŋ buwana, kula sampun rumahos kasambadan saṅĕt.
sĕrat punika dipun wastani : wéddhabrata, tĕgĕsipun papakĕmiŋ lampaḥ, dados iṅkaŋ baḍé kawahya bakunipun prakawis lampaḥ, naṅiŋ iŋ ṅriki baḍé mawi mahyakakĕn wawaraḥ prakawis budi sapanuṅgilanipun, amargi wontĕnipun lampaḥ punika kaḷĕbĕt pakartiniŋ budi, déniŋ lampaḥ punika sakiŋ ulaḥ bawaniŋ budi, sarta wontĕn iṅkaŋ dados ĕnĕriŋ sĕdya, tĕgĕsipun wontĕn iṅkaŋ binudi.
mĕṅgaḥ paṅaraŋ kula sĕrat punika mawi mĕṇḍĕt sakiŋ surahosiŋ wawarahipun para linaṅkuŋ iŋ jaman kina, dados sajatosipun kula namuŋ sadarmi aṅriṅkĕs sarta ambabarakĕn, tuwin sasagĕd sagĕd mawi kula tata saprayoginipun. paṅaraŋ kula anuju jaman antara, baḍé musnanipun jaman kalabĕndu, ṅajĕṅakĕn ḍawuhiŋ paṅapura, jaman kaliyoga baḍé murut, sampun aṅañcik iŋ jamankrĕtayoga, iṅgiḥ punika jaman baḍé tata tĕntrĕm karta raharjaniŋ jagad sadaya, tiyaŋ sajagad waradin sami aṅsal kamulyan, sadaya baṅsa sami sampurṇa iŋ kawruhipun lahir batos. candra saṅkalaniŋ warṣa kula tĕṅĕri : paṇḍawa lima brahmananiŋ bumi.
wasana atur kula punapa iṅkaŋ dados kĕkiraṅanipun tuwin kuciwanipun, kula amuŋ pitados ḍatĕŋ jĕmbaripun pamĕṅkuniŋ galiḥ para manuṅkara, saèstu botĕn baḍé kiraŋ añagantĕn.
atur urmat kula iṅkaŋ ṅaraṅ
sajimin prawira atmaja.
budi minaṅka pandomaniŋ dumadi. (tiḷĕm tuwin taṅiniŋ budi).
gĕsaṅiŋ manusa punika kaṇṭi kasinuṅan budi, anaṅiŋ botĕn sadaya manusa sagĕd sampurṇa aṅgèniŋ migunakakĕn budinipun, amargi budi punika asriŋ mawi tiḷĕm, mawi taṅi, mawi lumpuḥ, ḷĕsaḥ utawi ḷĕsu, ḷĕmpĕr utawi kĕṇḍo, mawi bantĕr utawi kĕras. manusa punika pĕrlu saṅĕt kĕdaḥ taṅi budinipun sarta tansaḥ tumandaŋ aṅgarap punapa iṅkaŋ kĕdaḥ dipun tandaṅi. amargi pandomaniŋ manusa punika muhuŋ gumantuŋ wontĕn iŋ budinipun. majĕŋ munduripun kahananiŋ manusa, mulya saṅsaraniŋ manusa, namuŋ kabĕkta sakiŋ kahananiŋ budinipun. manusa taṅèḥ sagĕd mĕntas sakiŋ papa saṅsara utawi sagĕd maṅgiḥ kamulyan iṅkaŋ linaṅkuŋ manawi botĕn sakiŋ migunakakĕn budinipun. sintĕn iṅkaŋ sampun botĕn migunakakĕn budinipun punika dipun wastani sirṇa budinipun, sintĕn iṅkaŋ sirṇa budinipun punika botĕn sagĕd majĕŋ iŋ kawontĕnanipun, cĕpak ḍumawaḥ iŋ papa saṅsara. tiyaŋ iṅkaŋ tiḷĕm budinipun, ḷĕsu budinipun, utawi lumpuḥ budinipun, punika mèḥ sami kémawon kalihan iṅkaŋ sirṇa budinipun. punika kĕdaḥ dipun tataṅi utawi dipun gĕgĕsaŋ budinipun, dipun sasaras utawi dipun sĕsĕgĕr, supados taṅi rumagaŋ iŋ damĕl sarta birahi iŋ karṣa kalayan gaṛĕṅsĕŋ iṅkaŋ kiyat. witipun iṅkaŋ añjalari tiḷĕmiŋ budi punika sakiŋ kalimput iŋ kaboḍoan utawi kiraŋ kawruḥ, botĕn sumĕṛĕp iŋ wiwéka, miwaḥ gagayuhan iṅkaŋ lakuŋ mulya iṅkaŋ pañcèn wĕnaŋ ginayuḥ. witipun iṅkaŋ añjalari ḷĕsu lumpuhiŋ budi punika sakiŋ sampun kĕsayahan iŋ pambudi, utawi sakiŋ sampun saṅĕt naṇḍaŋ karisakan lan saṅsara, utawi iṅgiḥ sakiŋ kalimput iŋ kaboḍoan kĕkiraṅan kawruḥ (botĕn sumĕṛĕp iŋ margi iṅkaŋ añjog dumugi iŋ don iṅkaŋ sinĕdya), rumahos kapĕpĕtan budi (kapĕpĕtan margi), déniŋ kasĕpĕnan sarana utawi kalaṅan iŋ pakèwĕd. dados sakiŋ sampun molaḥ molaḥ tan poliḥ, ṅantos rumahos sampun botĕn sagĕd ébaḥ. mĕṅgaḥ panĕnaṅiniŋ budi punika kĕdaḥ dipun sumĕṛĕpakĕn ḍatĕŋ wiwéka, punapa iṅkaŋ kĕdaḥ dipun kawékani (pakèwĕd), iṅgiḥ punika pakèwĕd iṅkaŋ baḍé ḍatĕŋ kĕdaḥ dipun budi sagĕdipun botĕn aṇḍatĕṅi. sarta dipun tĕdahakĕn ḍatĕŋ gagayuhan gagayuhan iṅkaŋ wĕnaŋ ginayuḥ sarta pañcèn wajib kĕdaḥ ginayuḥ. déné paṅgulawĕṇṭahiŋ budi muriḥ sagĕd sĕgĕr saras akas ḍaṅan iŋ damĕl gaḍaḥ grĕṅsĕŋ iṅkaŋ kiyat birahi iŋ karṣa punika kĕdaḥ dipun sukani pambomboṅiŋ budi, laṅkuŋ prayogi manawi tinĕdahakĕn ḍatĕŋ kawruḥ margi marginipun kasambadaniŋ sĕdya tumrap punapa iṅkaŋ kĕdaḥ dados pikiranipun, utawi tinĕdahakĕn ḍatĕŋ kawruḥ kadibyaniŋ ulaḥ hawa, tĕgĕsipun kaluwihaniŋ budi marginipun sagĕd kasambadaniŋ sĕdya. iṅkaŋ dipun wastani kawruḥ pambomboṅiŋ budi punika upaminipun makatĕn : manusa punika dadamĕlipun iṅkaŋ tamtu botĕn naté pisaḥ namuŋ budi, dados sabaraŋ sĕdya iṅgiḥ namuŋ kĕdaḥ ṅĕmpakakĕn budinipun, sanadyan kaḷĕbĕt iŋ pakèwĕd iṅkaŋ kados punapa, kĕdaḥ botĕn pĕḍot iŋ pambudi, amargi sadaya pakèwĕd punika sajatosipun takṣiḥ wĕnaŋ dipun oñcati, sok ugi patitis marginipun iṅgiḥ tamtu sagĕd aṅoñcati. sadaya gagayuhan iṅkaŋ sagĕd kacĕpĕŋ déniŋ sanès, sanadyan iṅkaŋ tulaḍanipun namuŋ sawĕg kacĕpĕŋ iŋ tiyaŋ tiyaŋ jaman kina, punika tĕmtu iṅgiḥ wĕnaŋ ginayuḥ iŋ tiyaŋ sanèsipun utawi tiyaŋ iŋ jaman sapunika (saḍéṅaḥ tiyaŋ), sok ugi aṅgènipun minaṅkani kados lampahipun iṅkaŋ sampun sagĕd añĕpĕŋ gagayuhan wahu, iṅgiḥ sampun tamtu sagĕd kacĕpĕŋ ugi. iṅgiḥ awit sakiŋ punika, mila para linaṅkuŋ iŋ jaman kina saṅĕt pamardinipun ḍatĕŋ sadaya manusa supados sami wantĕr amarṣudi ulaḥ budi. baṅsa jawi iŋ jaman kina sagĕd mulya luhur darajatipun iṅgiḥ sakiŋ sami saṅĕt pamarṣudinipun ulaḥ budi. punapa iṅkaŋ baḍé pinaṅgiḥ iŋ manusa utawi baṅsa, punika panitikipun kéṅiŋ kawawas sakiŋ bubudènipun, pundi iṅkaŋ laṅkuŋ wantĕr pamarṣudinipun ulaḥ budi, laṅkuŋ luhur, utama lan ḷĕpas bubudènipun, iṅgiḥ punika prataṇḍa sĕkariŋ kamulyan iṅka linaṅkuŋ.
pakartiniŋ budi.
pakartiniŋ budi punika tigaŋ prakawis :
1. ulaḥ kawiwékan, iṅgiḥ punika rumĕkṣa pakèwĕd iŋ wiṅkiŋ,
2. ambudi sagĕdipun oñcat sakiŋ sipat asor niṣṭa papa saṅsara sasaminipun, iṅgiḥ punika kasusahan iṅkaŋ sampun kasaṇḍaŋ,
3. ambudi sabaraŋ gagayuhan iṅkaŋ pañcèn wĕnaŋ ginayuḥ iŋ manusa. manusa utawi baṅsa iṅkaŋ tanpa ulaḥ wiwéka, tanpa manaḥ muriḥ sagĕdipun oñcat sakiŋ sipat asor niṣṭa papa saṅsara sasaminipun, tanpa gagayuhan iṅkaŋ laṅkuŋ mulya, utawi tanpa manaḥ kamajĕṅan utawi kahiṇḍakaniŋ kawontĕnanipun, punika dipun wastani tanpa budi. anaṅiŋ manusa iṅkaŋ sampun dumugi iŋ wĕkas wĕkasaniŋ gagayuhan, punika sampun botĕn wontĕn iṅkaŋ kĕdaḥ binudi maliḥ, sanadyan sampun botĕn aṅĕmpakakĕn pakartiniŋ budi, sampun bètĕn kéṅiŋ dipun wastani : tanpa budi, amargi sampun mumpuni iŋ saniṣkara, saliriŋ gagayuhan sampun kawĕṅku, saliriŋ ulaḥ budi sampun kapuṅkur, déniŋ sampun kaṇḍĕg dumunuŋ iŋ katĕntrĕman iṅkaŋ laṅgĕŋ, iṅgiḥ punika paṅgénan jĕḍugiŋ pambudi.
kriḍaniŋ budi punika, iṅkaŋ rumiyin karkatiŋ budi aṅĕmpakakĕn pamawasan utawi paṅrahos, iṅgiḥ punika pamawasan utawi paṅrahosiŋ budi, lajĕŋ aṅĕmpakakĕn panimbaŋ, iṅgiḥ punika panimbaṅiŋ budi. lajĕŋ anuwuhakĕn sĕdya utawi karṣa punapa iṅkaŋ sĕdya dipun kawékani, dipun oñcati, utawi dipun karṣakakĕn. lajĕŋ karkatiŋ budi aṅĕmpakakĕn pamikir ṅupados marginipun kasambadaniŋ sĕdya, wasana aṅwontĕnakĕn tandaŋ utawi tĕnaga miturut sapamaṅgihiŋ pamikir iṅkaŋ kinintĕn sagĕd dados marginipun kasambadaniŋ sĕdya.
mĕṅgaḥ pakartiniŋ budi punika iṅkaŋ pĕrlu saṅĕt dipun sumĕṛĕpi gagayuhan punapa iṅkaŋ kĕdaḥ dipun gayuḥ, lan margi iṅkaŋ kadoṣpundi iṅkaŋ sagĕd añjalari kasambadaniŋ sĕdya sarta prayogi, tĕgĕsipun kasambadan kalayan tanpa kara kara sarta mĕdal margi iṅkaŋ utami.
pamiliḥ marginiŋ pambudi (lampahiŋ cipta).
wawarahipun para sujana sarjana : ulahiŋ pambudi punika kĕdaḥ miliḥ margi iṅkaŋ utama, sanadyan kapanduk iŋ pakarti awon, kabudiya sagĕdipun maḷĕs kasahénan, kados lampahiŋ para paṇḍita iṅkaŋ aṅaṅgé watakiŋ kajĕŋ caṇḍana, sanadyan pinĕcok tinĕgor, éwadéné maḷĕs ganda arum aṅambar, mila kĕdaḥ añjĕmbarakĕn kawruḥ, supados botĕn kéwran ḍatĕŋ paṅulahiŋ kahutaman. sanadyan iŋ galiḥ sĕdya añiṛĕp sakaṭahiŋ piawon, sarta sĕdya añiṛĕp sakaṭahiŋ daṛĕdaḥ, kĕdaḥ botĕn pĕgat paramarta sagĕd suka paṅapuntĕn ḍatĕŋ kaḷĕpatan, sagĕd suka pamomoŋ ḍatĕŋ sasaminiŋ dumadi, iŋ pambudi kĕdaḥ kalayan sarèḥ kaṇṭi katlatosan, dipun aṅkaḥ sakaniŋ aris, kalayan ṅaraḥ araḥ ṅiriḥ iriḥ, sampun pĕgat iŋ pambudi sĕdya anĕnuntun ḍatĕŋ kahutaman, amargi sadayaniŋ piawon punika namuŋ kabĕkta sakiŋ kawontĕnaniŋ watak lan bubudèn, maṅka watak lan bubudèn punika kéṅiŋ dipun rèḥ sarana piwulaŋ lan paṅgulawĕṇṭaḥ, mila sakaṭahiŋ piawon punika tamtu kéṅiŋ dipun undurakĕn utawi dipun sirṇakakĕn sarana dayaniŋ piwulaŋ lan paṅgulawĕṇṭaḥ. iŋ paṅgaliḥ sampun pĕgat sĕdya suka papaḍaŋ lan paṅahuban iŋ sabuwana sarana pigunaniŋ kawruḥ iṅkaŋ utama, utawi pigunaniŋ piwulaŋ lan paṅgulawĕṇṭaḥ iṅkaŋ sampurṇa. lampahiŋ piawon punika manawi dipun undurakĕn sarana dipun pĕṭukakĕn sakiŋ jawi iṅkaŋ tamtu malaḥ mubal, añjalari karisakan salaḥ satuṅgal utawi sadayanipun, laṅkuŋ prayogi kagarap sakiŋ ḷĕbĕt dipun tuntun ḍatĕŋ kahutaman, supados mundur sakiŋ kajĕṅipun piyambak kalayan sĕnĕṅiŋ manaḥ, saha kalayan botĕn ṅrumahosi manawi dipun ĕṇḍak piawonipun. amila katimbaŋ sagĕdipun mundur mawi añjalari wontĕn karisakan, laṅkuŋ prayogi iṅkaŋ kéṅiŋ dipun undurakĕn kalayan sami maṅgiḥ raharja. sabaraŋ tindak tanduk kĕdaḥ sagĕd sarwa manis arum, sagĕda aṅécani manahiŋ sasami, sagĕda aṅasrĕpi iŋ sabuwana saha amrayogi jagad. lampaḥ iṅkaŋ makatĕn punika tamtu rahayu, tĕbiḥ sakiŋ sambékala, linulutan lan sinuyutan iŋ ṅakaṭaḥ, kaṛĕkṣa iŋ samukawisipun.
sintĕn iṅkaŋ nĕdya ṅaṅgé bubudèn utama, sabaraŋ pipikiranipun aṅgènipun sĕdya minaṅkani iṅkaŋ dados kakajĕṅanipun tansaḥ ṅupados margi iṅkaŋ utama, tamtu sabaraŋ wĕṅaniŋ budinipun utawi pamaṅgihipun iṅgiḥ kawruḥ kawruḥ (margi margi) iṅkaŋ utama, punapadéné mĕmpaniŋ bubudènipun saha pipikiranipun utawi laṇḍĕpiŋ bubudènipun tuwin pipikiranipun iṅgiḥ namuŋ manawi aṅaṅkaḥ ḍatĕŋ kahutaman, wĕkasan watak kalakuwanipun iṅgiḥ lajĕŋ dados utama. amargi manusa punika punapa kulinanipun, lami lami matuḥ (maṅgèn) mañjiŋ dados watak tuwin bubudèn. makatĕn ugi kosokwaṅsulipun, sintĕn iṅkaŋ bubudènipun carobo, tanpa mikir niṣṭa madya utama : wĕṅaniŋ bubudèn utawi ṭukuliŋ pamaṅgihipun iṅkaŋ cĕpak iṅgiḥ ḍatĕŋ kaniṣṭan, amargi punika pamaṅgiḥ iṅkaŋ aḍakan saṅĕt pinaṅgiḥ rumiyin. laṅkuŋ laṅkuŋ tiyaŋ iṅkaŋ pañcèn sĕdya damĕl piawon, iṅkaŋ ṭukul iṅgiḥ akal iṅkaŋ botĕn sahé, upami tiyaŋ gaḍaḥ sĕdya baḍé lampaḥ cidra, ṭukuliŋ pamaṅgihipun iṅgiḥ pratikĕl aṅgèniŋ baḍé nindakakĕn pañidra, amargi kawontĕnaniŋ pamaṅgiḥ punika namuŋ manut kawontĕnaniŋ pikir, kawontĕnaniŋ pikir manut kawontĕnaniŋ sĕdya. pikir punika kéṅiŋ dipun wastani juru ñitra, utawi juru mamaṅun pratikĕl, sarta ugi kéṅiŋ dipun wastani juru pataña, iŋ ṅriku wontĕn prabotiŋ budi iṅkaŋ kéṅiŋ sinĕbut dados juru suka pitĕdaḥ iṅkaŋ minaṅka waṅsulan pitakénaniŋ pamikir, waṅsulan punika tamtu manut punapa kawontĕnaniŋ pitakénan, kahupamèkakĕn guru lan siswa, gurunipun namuŋ mumulaŋ kawruḥ punapa iṅkaŋ sinuwun déniŋ para siswa, dados para siswa kĕdaḥ gaḍaḥ paṅrĕtos piyambak bab kawruḥ punapa iṅkaŋ prayogi sinuwun. sahupami manusa aṅlampahi puja brata, ṅupados nugrahaniŋ jawata, déwa namuŋ aṅidèni saèṣṭiniŋ manaḥ. iṅkaŋ baḍé dados awon iṅkaŋ baḍé dados sahé iŋ kawĕkasanipun, wontĕn tulaḍanipun, iṅgiḥ punika ḷĕlampahanipun saŋ prabu dasamuka, kalihan risaŋ arya kanta wibisana : sadaya sami kahidèn iŋ déwa punapa iṅkaŋ dados sapanuwunipun piyambak piyambak. prabu dasamuka ñuwun sagĕda mĕnaṅan iŋ jagad, awit ṅaṅkaḥ sagĕda anĕkṣa iŋ sabumi kaṅgé anuwuki kamurkanipun, naṅiŋ arya wibisana ñuwun sagĕda aṅécani manahiŋ sasami, awit iṅkaŋ kahaṅkaḥ sagĕda amĕmayu iŋ sabuwana. wĕkasanipun iṅkaŋ pinaṅgiḥ prayogi saŋ arya wibisana, amargi manusa punika laṅkuŋ prayogi dipun rèḥ sarana katrĕsnan tinimbaŋ kalihan dipun rèḥ sarana dipun ajrihakĕn, awit sagĕd miturut kalihan ḍaṅan sĕnĕṅiŋ manaḥ, dadosipun laṅkuŋ santosa. sintĕn sintĕna iṅkaŋ ambujĕŋ pikaṅsal sarananipun mawi damĕl kasusahaniŋ sanès sampun tamtu kiraŋ prayogi iŋ kadadosanipun, béda kalihan iṅkaŋ mĕdal margi sarana damĕl kabiṅahaniŋ sanès punika tĕmtu laṅkuŋ prayogi.
sarèhniŋ ṭukuliŋ pamaṅgiḥ punika namuŋ miturut pĕḷĕṅiŋ paṅèṣṭi, laṇḍĕpaniŋ pamikir punika namuŋ miturut kulinaniŋ cipta, sakiŋ matuḥ baḍé lajĕŋ dados watak, iṅgiḥ punika kados iṅkaŋ kasbut iŋ ṅiṅgil wahu, amila tinimbaŋ manusa punika ṛĕmĕn mimikir sĕdya nindakakĕn pandamĕl iṅkaŋ niṣṭa utawi duraka, laṅkuŋ prayogi mimikir sĕdya nindakakĕn pandamĕl iṅkaŋ utama, amargi kaṅélanipun (kaṅélaniŋ pikir) sami kémawon, uwohipun baḍé sagĕd laṅkuŋ prayogi. iṅgiḥ punika : kajawi babagan wĕṅaniŋ budi ḍatĕŋ kawruḥ iṅkaŋ utama, utawi baḍé kasambadaniŋ sĕdyanipun iṅkaŋ asarana mĕdal margi iṅkaŋ utama, iṅgiḥ baḍé dados paṅgulawĕṇṭahiŋ pikir lan watak bubudènipun : pikiranipun baḍé laṇḍĕp manawi kahĕmpakakĕn ḍatĕŋ kahutaman, tañcĕbiŋ budi lan tañcĕbiŋ ciptanipun iṅgiḥ dados maṅgèn ḍatĕŋ kahutaman, makatĕn ugi wawatakanipun iṅgiḥ baḍé maṅgèn dados utama.
sintĕn iṅkaŋ sampun sagĕd utama bubudènipun, utama tañcĕbiŋ ciptanipun, utama lumintunipun ṭukuliŋ kawruḥ wĕṅaniŋ pipikiranipun, utama wawatakanipun, lan utama tindakipun : punika tamtu baḍé kawĕṅan iŋ kawruḥ iṅkaŋ alus alus, kawruḥ iṅkaŋ samar samar (bahib gahib),(gahib gahib) tĕgĕsipun kawruḥ iṅkaŋ linaṅkuŋ, punapadéné iṅkaŋ kados makatĕn wahu dados prabot tumrap paṅulahiŋ kasarasan, iṅgiḥ punika suda iṅkaŋ dados paṅrañcana kasarasaniŋ sarira, amargi budinipun santosa, manahipun jĕjĕg, botĕn kagĕṅĕn latu kanapson, dados iliniŋ rahipun tansaḥ bĕniŋ utawi ṛĕsik, déniŋ adon adonipun tansaḥ sĕḍĕŋ, botĕn naté gosoŋ déniŋ urupiŋ hawa napsu. kapiŋ kalihipun sagĕd sahé sarawuṅanipun kalihan tiyaŋ kaṭaḥ, kaṛĕkṣa iŋ gĕsaṅipun, tĕbiḥ iṅkaŋ baṅsa sambékala, cĕpak iṅkaŋ baṅsa pituluṅan, sakéca lampahiŋ budidayanipun, aḍakan sarwa kaḷĕstarèn iŋ sabaraŋ karṣa, sinuŋ mulya rahosiŋ manaḥ. mila piwulaŋ lampahiŋ manaḥ utawi piwulaŋ lampahiŋ cipta punika dipun wastani piwulaŋ bab marga (tarékat = sopana = marga), iṅgiḥ awit sakiŋ jalaranipun sagĕd kasambadaniŋ sĕdya lan botĕnipun sagĕd kasambadaniŋ sĕdya iṅatasipun gagayuhan lahir punapadéné gagayuhan batin, tuwin jalaranipun mulya saṅsaraniŋ manusa, punika sababipun iṅkaŋ prĕmati dumunuŋ wontĕn iŋ lampahiŋ manaḥ lan lampahiŋ cipta (cipta = pikir). awit sakiŋ punika parlu saṅĕt manusa kĕdaḥ ulaḥ kahutaman.
iŋ sĕrat nitisastra, suka pralambaŋ, surahosipun makatĕn : laḷĕr punika kawasa mabur iŋ awaŋ awaŋ, anaṅiŋ aṅgènipun sagĕd mabur punika tĕka botĕn kaṅgé ṅupados iṅkaŋ waṅi waṅi, tĕka namuŋ kaṅgé ṅupados mamala, manawi pakṣi iṅkaŋ kados makatĕn punika pakṣi baṅo, sagĕd mabur muluk iŋ dirgantara, anaṅiŋ tĕka botĕn kaṅgé minta kaluwihan ḍatĕŋ jawata, tĕka namuŋ kaṅgé miliŋ miliŋ ṅupados babaṭaŋ. sapunika manusa : kasinuṅan budi iṅkaŋ linaṅkuŋ, kasinuṅan cipta kéṅiŋ kaṅgé mimikir ṅupados kawruḥ iṅkaŋ linaṅkuŋ sarta iṅkaŋ utama, lĕṛĕsipun kĕdaḥ kaṅgé ambudi karaharjaniŋ buwana, kaṅgé mamanaḥ iṅkaŋ sahé sahé, owĕl saṅĕt manawi namuŋ kaṅgé ambudi tuwukiŋ hawa aṅkara kamurkanipun, kaṅgé ṅupados akal iṅkaŋ rèmèḥ rèmèḥ, niṣṭa, sarta duraka, botĕn prĕduli kasusahaniŋ tiyaŋ. upaminipun dadamĕl iṅkaŋ linaṅkuŋ, tĕka dipun ĕmpakakĕn ḍatĕŋ iṅkaŋ sanès lĕṛĕsipun utawi ḍatĕŋ baraŋ iṅkaŋ botĕn mèmpĕr, punika pañcènipun éman saṅĕt. saminipun tiyaŋ tinitaḥ dados agĕŋ, luhur, gagaḥ prakosa, sarta santosa, éman saṅĕt manawi namuŋ kaṅgé ambĕk gumĕḍé, kumaluṅkuŋ, sawĕnaŋ wĕnaŋ. lĕṛĕsipun sarta prayoginipun kĕdaḥ kaṅgé papañcadan anindakakĕn kahutaman, aṅahubi iṅkaŋ riṅkiḥ, ñakécakakĕn manahipun iṅkaŋ tinitaḥ alit, amargi sanadyan aṅlampahana aṇḍap asor, rumakĕt ḍatĕŋ ṅaṇḍap, tamtu botĕn baḍé suda kaluhuranipun, anaṅiŋ saya utama, iṅkaŋ rinakĕt saya ajriḥ kamoran trĕsna, wĕkasan malaḥ dados wĕwahiŋ kaluhuran lan kasantosanipun. saminipun maliḥ tiyaŋ sugiḥ baṇḍa, éman saṅĕt manawi namuŋ kaṅgé dadamĕl amĕṛĕs kariṅĕtipun tiyaŋ miṣkin, prayoginipun kaṅgé papañcadan ulaḥ kaluhuraniŋ bubudèn, aṅahubi ḍatĕŋ iṅkaŋ miṣkin, supados kaṛĕkṣa kasugihanipun, sarta sagĕd nama utama. saminipun maliḥ tiyaŋ pintĕr, éman saṅĕt manawi namuŋ kaṅgé amintĕri ḍatĕŋ iṅkaŋ boḍo, prayoginiŋ sugiḥ guna paṅawikan punika dipun pigunakna kaṅgé dadamariŋ ṅakaṭaḥ, sagĕda anĕnuntun ḍatĕŋ karaharjaniŋ buwana, saèstu baḍé utama namanipun. kaluhuran punika kéṅiŋ ical, arta punika kéṅiŋ tĕlas, gĕsaŋ punika kéṅiŋ pĕjaḥ, naṅiŋ kahutaman punika botĕn sagĕd sirṇa ḷĕlabĕtipun, ṅantos sampun dumugi pĕjaḥ takṣiḥ asriŋ dipun ucapakĕn, ṅantos manusa mañjan maliḥ, takṣiḥ baḍé pinaṅgiḥ uwohipun.
ulaḥ bawaniŋ budi.
manusa punika sampun ṅantos tanpa nĕdya gaḍaḥ saraya, tĕgĕsipun mitra darma iṅkaŋ rukun sayuk sabiyantu iŋ karṣa, mila kĕdaḥ añjĕmbarakĕn pasanakan, utawi kĕdaḥ gaḍaḥ pakĕmpalan iṅkaŋ sampurṇa, kajĕṅipun sampurṇa añĕkapi kaṅgé kasayukan aṅgarap sabaraŋ bubudènipun, sarana damĕl utawi tumut pakĕmpalan iṅkaŋ sampurṇa.
pahédahipun saraya punika agĕŋ saṅĕt, awit sagĕd adamĕl mayar utawi gampil iŋ sabaraŋ damĕl, utawi sagĕd aṅrampuṅi pandamĕl iṅkaŋ pañcèn botĕn sagĕd rampuŋ manawi kagarap piyambak, déniŋ saraya punika sagĕd adamĕl wĕwahiŋ karosan lan kasantosan iŋ lahir batin. dados sanadyan pandamĕl iṅkaŋ lĕṛĕsipun sagĕd rampuŋ kagarap piyambak punika iṅgiḥ laṅkuŋ prayogi manawi kagarap kaṇṭi saraya, amargi baḍé laṅkuŋ sahé babaranipun. utawi sanadyan pandamĕl prakawis batin punika iṅgiḥ laṅkuŋ prayogi kagarap kaṇṭi saraya. tĕraṅipun makatĕn : sabaraŋ prakawis iṅkaŋ namuŋ dipun ĕmbat piyambak punika kawon prayogi tinimbaŋ kalihan iṅkaŋ manawi paṅĕmbatipun mawi wontĕn réñcaṅipun ṛĕṛĕmbagan. sabaraŋ kakajĕṅan iṅkaŋ sanadyan kalampahanipun tamtu namuŋ dipun tindaki piyambak, kados upaminipun nĕdya ṅlampahi ṅluwé, nĕdya ulaḥ kahutaman, nĕdya sinahu mĕsu budi, aṅĕniṅakĕn cipta, saha sapanuṅgilanipun pandamĕl ulaḥ batin, punika mĕnawi aṅgènipun aṅlampahi kaṭaḥ sasaṛĕṅanipun sampun tamtu sagĕd laṅkuŋ kĕñcĕŋ iŋ sĕdya tinimbaŋ kalihan manawi botĕn wontĕn sasaṛĕṅanipun.
iṅatasipun pandamĕlan iṅkaŋ pañcèn botĕn sagĕd rampuŋ manawi kagarap piyambak, utawi pañcèn botĕn sagĕd aṅgarap, utawi sakiŋ kĕkiraṅan sarana, sampun tamtu kémawon saya kĕdaḥ kagarap kaṇṭi saraya iṅkaŋ añĕkapi.
manusa wajib ambudi sagĕdipun añamĕktani sabaraŋ kabĕtahan iŋ sadèrèṅipun, supados sagĕd kasamĕktan samasa masa ambĕtahakĕn. nadyan iṅkaŋ kados makatĕn punika aṅèl kalampahanipun, anaṅiŋ wontĕn rékadaya iṅkaŋ sagĕd kadosdéné sampun sagĕd makatĕn, iṅgiḥ punika manawi sampun sagĕd añjĕmbarakĕn pasanakan iṅkaŋ ṅantos añĕkapi, utawi gaḍaḥ pakĕmpalan iṅkaŋ sampurṇa, punika sampun kéṅiŋ minaṅka dados gĕgĕntosipun pasuḍiyan iṅkaŋ sarwa samĕkta.
pakĕmpalan iṅkaŋ laṅkuŋ sampurṇa punika iṅkaŋ laṅkuŋ agĕŋ, laṅkuŋ papak warṇi warṇiniŋ goloṅanipun, laṅkuŋ sahé tatananipun. iṅkaŋ dipun wastani laṅkuŋ sahé, tatananipun punika wontĕn tatananipun iṅkaŋ añĕkapi kaṅgé paṅrĕkṣa kawidadaniŋ pakĕmpalan, supados sagĕd sarwa ḷĕstari lampahipun sarta botĕn sagĕd pĕjaḥ (sirṇa) sanadyan pĕjaḥ naṅiŋ sagĕd gĕsaŋ maliḥ utawi ṭukul maliḥ, kadosdéné gaḍaḥ aji pañcasona, lan panitisan, sagĕd damĕl rakĕtiŋ karukunan iṅkaŋ ṅantos sagĕd damĕl trĕsna sayuk sagoloŋ pikir sayĕktos, bantu binantu ulaḥ karaharjan mĕdal margi iṅkaŋ rahayu, aḍĕḍasar ulaḥ kawruḥ lan kahutaman. punapadéné iṅkaŋ sagĕd añĕkapi kaṅgé amanaḥ sabaraŋ prakawis iṅkaŋ wigati, utawi aṅrampuṅi kaṅgé manaḥ karaharjaniŋ warganipun utawi karahayoniŋ buwana, ñĕkapi kaṅgé rumĕkṣa tata tĕntrĕm karta raharjaniŋ jagad. pakĕmpalan punika sabĕn saya agĕŋ saya rosa, sabĕn saya papak warṇi warṇiniŋ goloṅanipun saya samĕkta. sabĕn aḍĕḍasar ulaḥ kahutaman utawi aḍĕḍasar rahayu budi, sagĕd sarwa widada, utawi kaḷĕstarèn iŋ sabaraŋ karṣa. sabĕn ulaḥ kasusastran, mawi tansaḥ anukulakĕn piwulaŋ warṇi warṇi prakawis lahir lan prakawis batin, iṅkaŋ dados kabĕtahaniŋ jagad, lan añĕkapi kaṅgé amrayogi jagad, sarta iṅiḥ kados makatĕn punika iṅkaŋ dados garapaniŋ pakĕmpalanipun, punika tamtu baḍé aṅlabĕt botĕn sagĕd sirṇa tilasipun, wĕkasan dados pañcasonaniŋ pakĕmpalanipun, sanadyan upami sirṇa, baḍé sagĕd gĕsaŋ maliḥ utawi ṭukul maliḥ. mila pakĕmpalan iṅkaŋ laṅkuŋ sampurṇa piyambak punika pakĕmpalan umum, kaṅgé sadaya manusa iŋ sakubĕṅiŋ bumi, iṅkaŋ mawi ḍĕḍasar ulaḥ paṅastuti. iṅgiḥ punika pakĕmpalan iṅkaŋ agĕŋ piyambak sarta papak piyambak goloṅanipun, aḍĕḍasar marṣudi sampurṇaniŋ kawruḥ lan sampurṇaniŋ kahutaman.
mĕṅgaḥ gunaniŋ saraya punika upaminipun makatĕn, gaḍaḥ sĕdya lampaḥ dagaŋ, sampun apawitan kawruḥ kasagĕdanipun, naṅiŋ botĕn gaḍaḥ pawitan arta, punika kĕdaḥ gaḍaḥ saraya tiyaŋ iṅkaŋ sugiḥ arta, supados mragadi adĕgiŋ dagaṅipun, makatĕn ugi kosok waṅsulipun, sĕdya dagaŋ sampun gaḍaḥ pawitan arta, naṅiŋ botĕn sagĕd nindakakĕn, kĕdaḥ ṅupados saraya iṅkaŋ kapuriḥ nindakakĕn utawi namuŋ nuntun kémawon. tiyaŋ baḍé dadamĕlan baraŋ, gaḍaḥ wragad naṅiŋ botĕn sagĕd tumandaŋ piyambak, iṅgiḥ kĕdaḥ ñraya ḍatĕŋ tukaŋ. iṅkaŋ sagĕd tumandaŋ naṅiŋ botĕn gaḍaḥ baṇḍa iṅgiḥ kĕdaḥ ṅupados iṅkaŋ ambaṇḍani. tiyaŋ baḍé pariŋ piwulaŋ lan paṅgulawĕṇṭaḥ ḍatĕŋ putra naṅiŋ botĕn sagĕd mardi piyambak, iṅgiḥ kĕdaḥ minta sraya ḍatĕŋ guru utawi paṇḍita iṅkaŋ sudibya. upaminipun tiyaŋ baḍé añjuñjuŋ satuṅgiliŋ baraŋ iṅkaŋ sakalaṅkuŋ awrat, botĕn kuwawi añjuñjuŋ piyambak, punika iṅgiḥ kĕdaḥ ṅupados sraya iṅkaŋ añĕkapi (ṅuwawèni) kaṅgé réñcaŋ añjuñjuŋ wahu, sampun ṅantos kiraŋ kañca, dipun kapara laṅkuŋ, supados botĕn ṅapiŋ kaliḥ damĕl. makatĕn ugi manawi baḍé tumandaŋ anindakakĕn iŋ sabaraŋ damĕl, sadaya paṅrañcaŋ kĕdaḥ dipun tata iṅkaŋ ṅantos sampurṇa rumiyin, sampun ṅantos aṅowani. upaminipun tiyaŋ baḍé yasa griya iṅgiḥ kĕdaḥ suḍiya baṇḍa iṅkaŋ añĕkapi dipun kapara tiraḥ, manawi dèrèŋ makatĕn sampun kasĕsa aṅlakṣanani, makatĕn punika supados iŋ sabaraŋ karṣa sagĕd kalakṣanan.
manawi pakĕmpalan iṅkaŋ sampurṇa sampun ambabar, iŋ ṅriku kawontĕnan iŋ daḷĕm pakĕmpalan baḍé kéṅiŋ kahupamèkakĕn kadosdéné taman agĕŋ iṅkaŋ isèn isènipun amĕpĕki, manusa baḍé ṅupados punapa, sampun kantun muṇḍut kémawon, baḍé damĕl punapa, sampun botĕn baḍé mawi kéwran, awit sampun botĕn baḍé kĕkiraṅan iŋ sabaraŋ.
mĕṅgaḥ sagĕdipun kalampahan wontĕn pakĕmpalan iṅkaŋ makatĕn punika, kĕdaḥ wontĕn pakĕmpalan iṅkaŋ ĕnĕripun sĕdya ñaḍèrèkakĕn sadaya manusa iŋ marcapada, iŋ daḷĕm pakĕmpalan kĕdaḥ wontĕn paṅulaḥ iṅkaŋ sagĕd aṅrukunakĕn manusa, nuntun utamaniŋ watak lan bubudèn, punika pĕrlu saṅĕt. déné sambènipun marṣudi kawruḥ, lan manaḥ karaharjaniŋ jagad, sagĕda sampurṇa kawruhipun lahir batin. mila pamanaḥ karaharjaniŋ jagad katĕmbuṅakĕn namuŋ dados sambèn, kajĕṅipun : sok ugi prakawis utamaniŋ watak bubudèn sampun sagĕd majĕŋ waradin iŋ sabuwana, bab tata tĕntrĕm karta raharjaniŋ jagad sampun sagĕd kacĕpĕŋ, bab ajĕṅiŋ kawruḥ kasagĕdan sapanuṅgilanipun punika sampun baḍé katut majĕŋ. tĕraṅipun kados iŋ ṅaṇḍap punika.
upami iŋ bawana punika bab kawruḥ kasagĕdan iṅkaŋ laṅkuŋ kaparlokakĕn dipun ajĕṅakĕn rumiyin, ṅantos sampun kalampahan waradin pinuñjul iŋ kawruḥ kasagĕdanipun sadaya, naṅiŋ watak bubudèniŋ manusa takṣiḥ asor, niṣṭa, lan awon, punika tamtu dèrèŋ sagĕd tata tĕntrĕm karta raharja, amargi dèrèŋ sagĕd rukun sahé, naṅiŋ takṣiḥ sami tatapan aṅabĕn kasagĕdan, aṛĕbat julig, dados takṣiḥ kaṭaḥ kasusahan. sarèhniŋ kasagĕdan punika tamtu botĕn sagĕd rampak sadaya, dados pundi iṅkaŋ kawon sagĕd punika iṅkaŋ katiwasan. béda kalihan manawi watak bubudèn utama iṅkaŋ sampun sagĕd majĕŋ rumiyin, punika sanadyan upami kawruḥ kasagĕdan dèrèŋ sagĕd patos majĕŋ, naṅiŋ tamtu sampun sagĕd prayogi iŋ kawontĕnanipun, amargi iṅkaŋ laṅkuŋ sagĕd botĕn baḍé añagĕdi ḍatĕŋ iṅkaŋ boḍo, iṅkaŋ sugiḥ purun aṅĕbèri dana ḍatĕŋ iṅkaŋ miṣkin, iṅkaŋ kawasa aṅahubi ḍatĕŋ iṅkaŋ riṅkiḥ, makatĕn salajĕṅipun, dados botĕn wontĕn tatapan, sadaya sagĕd rukun sahé, atut aruntut pawoŋ sanak, trĕsna lahir batinan. wasana iṅkaŋ sampun mulya sagĕd santosa iŋ kamulyanipun, iṅkaŋ boḍo malarat sarta riṅkiḥ sagĕd maṅgiḥ kamayaran déniŋ aṅsal paṅayoman. iṅgiḥ manawi sampun sagĕd dados kados makatĕn punika, punika tiyaŋ sabuwana nama sampun sagĕd dados saraya kita sadaya. kita sĕdya punapa punapa sampun sarwa gampil.
kaḷĕpasaniŋ budi.
marginipun manusa sagĕd rikat ajĕṅiŋ kahutamanipun lan kawruhipun, punika kĕdaḥ ulaḥ kaḷĕpasaniŋ budi. lampaḥ kaḷĕpasaniŋ budi punika dados sĕsĕkariŋ kamulyan, saha sĕsĕkariŋ drajat iṅkaŋ agĕŋ sarta luhur. wondéné iṅkaŋ dipun wastani kaḷĕpasaniŋ budi punika : lampahiŋ pambudi iṅatasipun ulaḥ satuṅgil tuṅgiliŋ kasahénan dipun budi ṅantos nĕlas, jĕḍug, kĕmput, sampurṇa, ṅrampuṅi, ṅantos dumugi mumpuni iŋ saniṣkara, aṅraṅgoni saliriŋ kasugihan. upaminipun kados iŋ ṅaṇḍap punika :
manawi manaḥ kawiwékan ambudi baḍé ḷĕlampahaniŋ gĕsaṅipun, botĕn namuŋ kaṇḍĕg manaḥ iṅkaŋ baḍé pinaṅgiḥ iŋ gĕsaṅipun iŋ tĕmbé manawi sampun sĕpuḥ kémawon, anaṅiŋ binudi ṅantos sagĕdipun maṅgiḥ kamulyan iṅkaŋ laṅgĕŋ. iṅgiḥ punika kaṇḍĕgiŋ ḷĕlampahan, sampun botĕn añakra paṅgiliṅan lahir rambaḥ rambaḥ (tumimbal lahir).
manawi manaḥ karaharjanipun sasaminiŋ manusa, botĕn namuŋ kaṇḍĕg manaḥ karaharjaniŋ kadaŋ warga, mitra wadu wandawa, utawi baṅsa, anaṅiŋ ṅantos dumugi manaḥ karaharjaniŋ sabawana sadaya.
manawi manaḥ karaharjaniŋ turas, botĕn namuŋ kaṇḍĕg manaḥ ḍatĕŋ putra, anaṅiŋ ṅantos dumugi manaḥ iṅkaŋ baḍé pinaṅgiḥ para putra wayaḥ turun tumurun iŋ wiṅkiŋ wiṅkiŋ.
manawi aṅgayuḥ kahutaman iṅgiḥ ṅaṅkaḥ sagĕda sakalaṅkuŋ agĕŋ kahutamanipun, ṅantos sagĕd sarwa utama sarta sarwa amimbuhi ḍatĕŋ saguŋ dumadi.
manawi manaḥ kawruḥ kasagĕdan iṅgiḥ ṅaṅkaḥ sagĕda ṅantos linaṅkuŋ, puñjul iŋ apak mrojol iŋ akĕṛĕp, mumpuni iŋ saniṣkara.
makatĕn sasaminipun.
déné riṅkĕsipun, iṅkaŋ nama ulaḥ kaḷĕpasaniŋ budi punika sĕdya anĕnuntun sampurṇaniŋ saniṣkara (kamulyaniŋ saguŋ dumadi).
mila kaḷĕpasaniŋ budi dipun wastani sagĕd anĕnuntun lan aṅrañcagakĕn ajĕṅiŋ kahutaman, amargi marginipun manusa sagĕd sampurṇa bubudènipun punika tĕmtu kĕdaḥ mĕdal margi utama kaṇṭi ñampurṇakakĕn kahutamanipun. sarta tĕtĕpipun nama gaḍaḥ lampaḥ ulaḥ kaḷĕpasaniŋ budi punika kĕdaḥ gaḍaḥ pamanaḥ muriḥ karaharjanipun saguŋ tumuwuḥ, dados sampun tamtu kémawon tĕbiḥ sakiŋ lampaḥ kaniṣṭan.
mila kaḷĕpasaniŋ budi dipun wastani sagĕd aṅrañcagakĕn ajĕṅiŋ kawruḥ kasagĕdan, amargi marginipun manusa sagĕd sampurṇa bubudènipun punika sampun tamtu kĕdaḥ mĕdal margi winasis, kaṇṭi ñampurṇakakĕn kawruḥ kasagĕdanipun. saha maliḥ tiyaŋ iṅkaŋ narimaḥ sarwa garoboḥ samukawis pipikiranipun punika tamtu dadosipun kawon sagĕd kalihan tiyaŋ iṅkaŋ ṛĕmĕn ambĕsusakĕn samukawis gagarapanipun, tiyaŋ iṅkaŋ narimaḥ cébol bubudènipun tamtu dadosipun kawon kalihan iṅkaŋ añjaṅkaḥ laṅkuŋ ḷĕpas bubudènipun, tiyaŋ iṅkaŋ namuŋ kulina manaḥ ḍatĕŋ karaharjaniŋ badanipun piyambak (égonismĕ) punika tamtu kawon jĕmbar kawruḥ kasagĕdanipun tinimbaŋ kalihan tiyaŋ iṅkaŋ kulina mamanaḥ ḍatĕŋ karaharjaniŋ ṅakaṭaḥ. tiyaŋ iṅkaŋ namuŋ kulina mamanaḥ karaharjaniŋ baṅsa punika tamtu kawon jĕmbar kawruḥ kasagĕdanipun tinimbaŋ kalihan tiyaŋ iṅkaŋ kulina mamanaḥ karaharjaniŋ jagad. tĕgĕsipun : tiyaŋ iṅkaŋ namuŋ kulina manaḥ gĕsaṅipun piyambak punika tĕmtu botĕn gaḍaḥ kacakĕpaniŋ ulaḥ pikiran kaṅgé ambudi karaharjaniŋ ṅakaṭaḥ, naṅiŋ manawi tiyaŋ iṅkaŋ sampun kulina manaḥ karaharjaniŋ ṅakaṭaḥ, tamtu sampun aṅraṅgoni kacakĕpaniŋ pamikir tumrap manaḥ badanipun piyambak. tiyaŋ iṅkaŋ namuŋ kulina manaḥ karaharjaniŋ baṅsanipun piyambak, punika tamtu botĕn gaḍaḥ kacakĕpaniŋ ulaḥ pipikiran pambudi ḍatĕŋ karaharjaniŋ jagad, naṅiŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun sampurṇa ḍatĕŋ kawruḥ lampahiŋ pambudi karaharjaniŋ jagad punika tamtu sampun aṅraṅgoni kawruḥ kacakĕpan tumrap kaṅgé manaḥ ḍatĕŋ karaharjaniŋ baṅsa. cĕkakipun pundi iṅkaŋ laṅkuŋ ḷĕpas utawi laṅkuŋ jĕmbar tĕbaniŋ bubudènipun utawi jaṅkahipun, iṅgiḥ sampun tamtu laṅkuŋ jĕmbar kawruhipun, laṅkuŋ sumrambaḥ kahutamanipun. mila iṅgiḥ dados sĕsĕkariŋ drajat iṅkaŋ agĕŋ sarta luhur. amargi sintĕn iṅkaŋ luhur bubudènipun agĕŋ kahutamanipun sampun tamtu iṅgiḥ agĕŋ bubudènipun sarta linuhurakĕn iŋ ṅakaṭaḥ. sintĕn iṅkaŋ tansaḥ ambudi sagĕdipun kalampahan amaḍaṅi iṅgiḥ baḍé dados papaḍaŋ, sintĕn iṅkaŋ tansaḥ ambudi sagĕdipun kalampahan aṅayomi iṅgiḥ baḍé dados paṅayoman. makatĕn punika sanadyan botĕn sagĕd pinaṅgiḥ iŋ daḷĕm gĕsaṅipun anaṅiŋ tamtu iṅgiḥ baḍé pinaṅgiḥ iŋ tĕḍak turunipun iṅkaŋ andumugèkakĕn ḷĕlabĕtanipun utawi pinaṅgiḥ iŋ pañjanmanipun piyambak iŋ tĕmbé, sabab sintĕn iṅkaŋ nanĕm sampun tamtu baḍé aṅuṇḍuḥ wohipun, punika sampun dados lampahiŋ paṅadilan.
awit sakiŋ punika mila lajĕŋ anuwuhakĕn pamaṅgiḥ makatĕn : sabĕcik bĕcikané muŋ amburu uripé ḍéwé, luwiḥ bĕcik amburu uripé woŋ akèḥ. sabĕcik bĕcikané muŋ amburu uripé kulawaṅsané ḍéwé bahé, luwiḥ bĕcik amburu uripé woŋ sanagara. sabĕcik bĕcikané muŋ amburu uripé woŋ sapraja bahé, luwiḥ bĕcik amburu uripé woŋ sabaṅsa. sabĕcik bĕcikané muŋ amburu uripé woŋ baṅsané ḍéwé bahé, luwiḥ bĕcik amburu uripé woŋ sajagad kabèḥ.
mĕṅgaḥ marginipun manusa purun tumindak ulaḥ kaḷĕpasaniŋ budi, punika manawi sampun sami kadunuṅan kawruḥ kamanusan.
kamanusan.
iṅkaŋ dipun wastani kawruḥ kamanusan punika kawruḥ añumĕṛĕpi ḍatĕŋ sajatiniŋ gĕsaṅipun manusa, iṅgiḥ punika iṅkaŋ dipun wastani sajatiniŋ manusa utawi manusa sajati, ugi kasbut pribadiniŋ manusa. lan kawruḥ kuwajibanipun tindakiŋ manusa. tuwin kawruḥ kahutamanipun tindakiŋ manusa. lampahipun aṅgèniŋ manusa sumiṅkir sakiŋ kaniṣṭan, anĕtĕpi kuwajiban lan kahutaman, punika iṅkaŋ nama lampaḥ kamanusan.
manawi manusa sampun añumĕṛĕpi ḍatĕŋ sajatiniŋ gĕsanipun, iṅgiḥ punika iṅkaŋ sinĕbut pribadiniŋ manusa, iṅkaŋ ugi dipun wastani : ñawa, jiwa, utawi sukṣma, tamtu lajĕŋ sumĕṛĕp biliḥ gĕsaŋ punika sajatosipun namuŋ satuṅgal, sarta iṅgiḥ punika gĕsaṅipun paṅéran iṅkaŋ maha aguŋ, iṅkaŋ aṅgĕsaṅi iṅkaŋ sipat gĕsaŋ sadaya, dados sadaya gĕsaŋ punika sajatosipun satuṅgal, iṅkaŋ pilaḥ pilaḥ punika muhuŋ kuwaḍaganipun, alusipun sarira tuṅgal, awit sakiŋ punika manusa wajib trĕsna ḍatĕŋ sasaminiŋ dumadi, awit iṅkaŋ dumunuŋ iŋ daḷĕm sadaya dumadi punika iṅgiḥ gĕsaṅipun : piyambakipun dumunuŋ iŋ sadaya, sadaya iṅgiḥ dumunuŋ iŋ piyambakipun. mila sintĕn manusa iṅkaŋ botĕn gaḍaḥ trĕsna ḍatĕŋ sasaminiŋ dumadi punika binasakakĕn paṅliŋ ḍatĕŋ gĕsaṅipun piyambak utawi kasupèn ḍatĕŋ paṅéranipun. dados : iṅsun (aku, égo), paṅéran (iku), sira kabèḥ (sadaya iṅkaŋ sarwa gĕsaŋ), punika satuṅgal. awit sakiŋ punika mila wontĕn pariwara darma uṅĕlipun makatĕn : sintĕn iṅkaŋ sumĕṛĕp ḍatĕŋ gĕsaṅipun piyambak punika tuṅgil rahos kalihan sumĕṛĕp ḍatĕŋ paṅéranipun, sintĕn iṅkaŋ trĕsna ḍatĕŋ sasaminiŋ dumadi punika tuṅgil rahos kalihan trĕsna ḍatĕŋ gĕsaṅipun piyambak.
ñawa punika gĕsaŋ laṅgĕŋ, sagĕd gĕsaŋ tanpa raga, samasa pĕcat sakiŋ raga. waṅsul maliginiŋ gĕsaŋ, iṅgiḥ punika iṅkaŋ aṅgaḍahi rahos paṅrahos karahos : a, i, u, (alip iṅkaŋ ajabar, jèr, pès), kajĕṅipun : aku iki urip. mila punika iṅkaŋ sinĕbut sajatiniŋ gĕsaŋ, sarta iṅkaŋ sinĕbut sajatiniŋ pribadinipun manusa. déné raga punika samasa sampun tinilar iŋ ñawa, lajĕŋ lulus pĕjaḥ, tanpa gaḍaḥ rahos rumahos, mila sinĕbut sanès sajatiniŋ gĕsaŋ, lan sanès pribadiniŋ manusa, utawi sanès sajatiniŋ manusanipun.
kañatahaniŋ trĕsna ḍatĕŋ sasaminiŋ agĕsaŋ punika kĕdaḥ gaḍaḥ paṅrĕkṣa, pamomoŋ, paṅapuntĕn, lan nĕdya sagĕd suka pituluṅan iŋ sakawasanipun, tĕbiḥ sakiŋ pandamĕl niaya, mĕntalan, siya, ñawiyaḥ, ṅrèmèhakĕn, ṅidak, ṅiḷĕs, sawĕnaŋ wĕnaŋ, utawi sawarṇiniŋ miawon. iṅgiḥ makatĕn punika iṅkaŋ kaḷĕbĕt lampaḥ kamanusan.
sato punika sagĕd gĕsaŋ mĕntas sakiŋ tĕnaganipun piyambak piyambak, déniŋ botĕn bĕtaḥ (butuḥ) saṇḍaŋ paṅaṅgé, pirantos sapanuṅgilanipun, iṅkaŋ dipun tĕḍa namuŋ sakĕpaṅgihipun, botĕn mawi mamanaḥ ambumboni lan aṅrĕratĕṅi, mila sato botĕn gĕsaŋ bĕbrayan, botĕn bĕtaḥ saṅĕt gĕsaŋ sasaṛĕṅan. naṅiŋ manawi manusa botĕn, bĕtaḥ saṅĕt gĕsaŋ sasaṛĕṅan kalihan tiyaŋ kaṭaḥ, saha bĕtaḥ saṅĕt ḍatĕŋ gĕsaŋ sagĕd bĕbrayan, amargi gĕsaṅiŋ manusa botĕn sagĕd mĕntas sakiŋ tĕnaganipun piyambak piyambak, déniŋ kabĕtahanipun kaṭaḥ warṇi warṇi saṅĕt, dados manusa botĕn sagĕd aṅwontĕnakĕn sacĕkapipun sarana dipun rampuṅi kagarap piyambak. sahupami tiyaŋ punika tatanèn kagarap piyambak, paṇḍé iṅgiḥ maṇḍé piyambak, sĕmbĕt anĕnun piyambak, bakakas kajĕŋ damĕl piyambak, cĕkakipun sadaya sarwa kagarap piyambak, sahiba ribĕtipun, tamtu botĕn sagĕd kacĕkap bahunipun, saha botĕn sagĕd sahé kawontĕnanipun, amargi sagĕdipun manusa linaṅkuŋ iŋ kawruḥ kasagĕdanipun, lan sahé gagarapanipun, punika muhuŋ manawi sagĕd mĕḷĕŋ salaḥ satuṅgal iṅkaŋ dipun ulaḥ.
sarèhniŋ manusa sampun gĕsaŋ sasaṛĕṅan lan tiyaŋ kaṭaḥ, saha sajatosipun sampun gĕsaŋ bĕbrayan, dados maṅgiḥ sakéca lampahiŋ gĕsaṅipun, iŋ ṅriku asriŋ ṅantos botĕn krahos biliḥ aṅgènipun sagĕd maṅgiḥ sakéca lampahiŋ gĕsaṅipun punika sakiŋ sagĕd gĕsaŋ sasaṛĕṅan kalihan tiyaŋ kaṭaḥ saha sagĕd gĕsaŋ bĕbrayan, dados botĕn rumahos biliḥ gĕsaŋ punika bĕtaḥ sasaṛĕṅan lan bĕbrayan kalihan tiyaŋ kaṭaḥ. krahosipun biliḥ nuju dumunuŋ iŋ paṅgénan iṅkaŋ botĕn ṛĕja, iŋ ṅriku sawĕg rumahos kiḍuṅipun, krahos ambĕtahakĕn gĕsaŋ sasaṛĕṅan kalihan tiyaŋ kaṭaḥ.
iṅkaŋ dipun wastani manusa sampus gĕsaŋ bĕbrayan punika aṅgènipun manusa sampun sagĕd linton tĕnaga utawi urup urupan pandamĕl, tĕmaḥ satuṅgal tuṅgaliŋ manusa dados andayani sahé utawi añamĕktani kabĕtahaniŋ ṅakaṭaḥ, sanadyan bakuniŋ sĕdya namuŋ ambujĕŋ kabĕtahanipun piyambak. kados upaminipun saḍèrèk tani aṅgènipun tatanèn, punika bakuniŋ sĕdya namuŋ kaṅgé ambujĕŋ kabĕtahanipun piyambak, naṅiŋ wusananipun dados pasuḍiyan tĕḍanipun tiyaŋ kaṭaḥ. makatĕn ugi saḍèrèk tukaŋ aṅgènipun anĕnukaŋ punika bakuniŋ sĕdyanipun iṅgiḥ namuŋ kaṅgé sarananiŋ paṅupayanipun piyambak, anaṅiŋ wusananipun dados añamĕktani pirantos iṅkaŋ dados kabĕtahaniŋ ṅakaṭaḥ, dados gĕsaṅipun manusa iṅkaŋ nama bĕbrayan punika déné samĕkta sinamĕktan utawi tuluŋ tinuluṅan kalihan tiyaŋ kaṭaḥ, satuṅgal tuṅgalipun dados suka pituluṅan ḍatĕŋ tiyaŋ kaṭaḥ, lan satuṅgal tuṅgalipun tansaḥ aṅsal pituluṅan sakiŋ warṇi warṇinipun pandamĕliŋ tiyaŋ kaṭaḥ.
sarèhniŋ manusa bĕtaḥ sasaṛĕṅan gĕsaŋ kalihan tiyaŋ kaṭaḥ, sarta bĕtaḥ sagĕd gĕsaŋ bĕbrayan, amargi sagĕd añjalari kamayaran, kasamĕktan, lan sahé iŋ kawontĕnanipun, amila manusa wajib trĕsna ḍatĕŋ sasaminiŋ manusa, lan wajib tumindak gĕsaŋ bĕbrayan, saha ñaèkakĕn utawi ñampurṇakakĕn lampahiŋ gĕsaŋ bĕbrayan, iṅgiḥ punika mawi tatanan iṅkaŋ supados mĕwahi laṅkuŋ prayogi. iṅgiḥ lampaḥ anĕtĕpi kuwajiban makatĕn punika iṅkaŋ kaḷĕbĕt lampaḥ kamanusan.
iṅkaŋ dipun wastani tatanan gĕsaŋ bĕbrayan, punika tatananiŋ andum damĕl, paminta mintaniŋ kuwajiban, paṅgarapipun satuṅgil tuṅgiliŋ pandamĕlan miturut kuwajibanipun piyambak piyambak kĕdaḥ dipun ḍasari sĕdya katujokakĕn kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, sarta dipun ḍasari kahutaman, pinarṣudi muriḥ sagĕdipun nama sahé, jaṅkĕp anĕtĕpi kuwajiban, lan rampuŋ. upaminipun makatĕn, manusa kapéraŋ dados kaliḥ : goloṅan praja, lan goloṅan kawula, praja kawajiban dados pandam paṅahubaniŋ kawula, wajib suka piwulaŋ lan paṅgulawĕṇṭaḥ, muriḥ majĕṅiŋ kawruḥ kasagĕdan, sahéniŋ watak kalakuwanipun manusa, anĕbihi lampaḥ kaniṣṭan, lan wajib suka papayuŋ, anamèṅi saguŋ pakèwĕd, rumĕkṣa kawilujĕṅan, wĕwĕnaŋ, kamardikaniŋ kawula, sampun ṅantos kéṅiŋ piniawon iŋ satru salaḥ. kawula kuwajiban aṅladosi bahu suku utawi arta, kaṅgé baṇḍa bahunipun pradaṅdan praja utawi wragad adĕgiŋ praja, makatĕn sasaminipun. gĕsaŋ bĕbrayan iṅkaŋ makatĕn punika nama gĕsaŋ bĕbrayan iṅkaŋ sampun mawi dipun sĕṅaja utawi dipun tata, iṅgiḥ tumindak gĕsaŋ bĕbrayan, aṅgarap kuwajiban, lan aṅgarap pandamĕlan iṅkaŋ katujokakĕn kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, kaṇṭi dipun ḍasari kahutaman, mĕdal sakiŋ katrĕsnaniŋ manaḥ ḍatĕŋ sasaminiŋ agĕsaŋ, lan sakiŋ sĕdya mamanaḥ karaharjaniŋ jagad, punika iṅkaŋ nama lampaḥ kamanusan, tiyaŋ anindakakĕn pandamĕlan iṅkaŋ namuŋ aṅèṣṭi kaṅgé ambujĕŋ mélikipun piyambak, sarta botĕn prĕduli damĕl kasusahaniŋ sanès, punika iṅkaŋ nama tanpa kamanusan.
sato iṅkaŋ agĕŋ agĕŋ punika kaṭaḥ iṅkaŋ sami maṅsa ḍatĕŋ iṅkaŋ alit alit, déné iṅkaŋ alit alit sami maṅsa iṅkaŋ laṅkuŋ alit alit maliḥ, cĕkakipun pundi iṅkaŋ mĕnaŋ iṅgiḥ sawĕnaŋ wĕnaŋ, makatĕn iṅkaŋ dados ṅadatiŋ sato, naṅiŋ gĕsaṅipun manusa iṅkaŋ sampun aṅaṅgé tataniŋ kamanusan botĕn makatĕn, pundi iṅkaŋ santosa malaḥ aṅayomi iṅkaŋ riṅkiḥ, anamèṅi tindak sawĕnaŋ wĕnaŋ, pundi iṅkaŋ ḍamaŋ iŋ kawruḥ malaḥ amaḍaṅakĕn manahipun iṅkaŋ kapĕtĕṅan pikir, anularakĕn kawruhipun, pundi iṅkaŋ sawĕg kasinuṅan sugiḥ arta malaḥ aṅĕrobi ḍatĕŋ iṅkaŋ miṣkin, aṅlubèrakĕn baṇḍanipun. awit sakiŋ anĕtĕpi iṅkaŋ makatĕn wahu amila baṅsawan titiga (wiryawan, hartawan, gunawan) iṅgiḥ sami linuhurakĕn iŋ ṅakaṭaḥ, anaṅiŋ manawi baṅsawan titiga punika sampun sirṇa kahutamanipun iṅkaŋ makatĕn wahu, lami lami asriŋ botĕn patos linuhurakĕn iŋ ṅakaṭaḥ, awit witipun sami linuhurakĕn punika sakiŋ budinipun iṅkaŋ luhur, iṅgiḥ punika kahutamanipun.
aṅluhurakĕn ḍatĕŋ baṅsawan titiga (saktyawan, hartawan, gunawan), iṅkaŋ sami utama luhur bubudènipun, punika kaḷĕbĕt kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, amargi kamajĕṅaniŋ tindak ḍatĕŋ kahutaman luhuriŋ budi punika dados kabĕtahaniŋ ṅakaṭaḥ, dados sanadyan kahutamanipun botĕn aṅĕnani badanipun iṅgiḥ wajib linuhurakĕn, supados para baṅsawan sami majĕŋ ḍatĕŋ kahutaman. tindak aṅluhurakĕn para baṅsawan iṅkaŋ makatĕn punika kaḷĕbĕt tata lampahiŋ gĕsaŋ bĕbrayan, utawi lampaḥ kamanusan.
tĕgal tanpa sukĕt punika botĕn sinaba déniŋ sato iṅkaŋ sami nĕḍa rumput, rawa iṅkaŋ sampun asat punika iṅgiḥ botĕn sinaba déniŋ pĕkṣi iṅkaŋ sabèŋ rawa, makatĕn ugi baṅsawan iṅkaŋ sampun sirṇa kahutamanipun utawi tilar tataniŋ kamanusan, iṅgiḥ asriŋ lajĕŋ botĕn pinuṇḍi puṇḍi botĕn kahaṅgĕp paṅayomaniŋ ṅakaṭaḥ.
dados tataniŋ kamanusan punika pundi iṅkaŋ pantĕsipun dipun tĕluṅakĕn kĕdaḥ tinĕluṅakĕn, sarta kĕdaḥ purun dipun tĕluṅakĕn, botĕn iṅkaŋ ṅaṇḍap dipun tĕluṅakĕn supados ṅawon ḍatĕŋ ṅiṅgil.
miturut pinta pintaniŋ pandamĕlan, manusa punika wontĕn kawan goloṅan : brahmana, satriya, wahisiya, sudra. para baṅsawan titiga (brahmana, satriya, wahisiya), punika wajib dados paṅayomaniŋ goloṅan sudra.
1. brahmana punika baṅsa sastrawan lan gunawan, iṅkaŋ ḍamaŋ iŋ kawruḥ tata tatanipun ulaḥ kriḍaniŋ dumadi, kuwajibanipun damĕl piwulaŋ, mumulaŋ, suka piwulaŋ lan paṅgulawĕṇṭaḥ, mĕñcarakĕn kawruḥ kagunanipun, ṅajĕṅakĕn kahutaman lan kawruḥ kasagĕdan, nĕnuntun kamajĕṅaniŋ manusa, maḍaṅakĕn kapĕtĕṅaniŋ manaḥ, aṅlipur iŋ suṅkawa, aṅgulawĕṇṭaḥ anĕnuntun kasantosaniŋ budi, tutuluŋ kasusahan kasaṅsaran karisakaniŋ jagad, ambaṅun karaharjaniŋ jaman, anĕdahakĕn margi marginiŋ kamulyan sadaya. sadaya punika namuŋ sarana kawruḥ utawi pitutur, dados kawruhipun wajib kĕdaḥ dipun pigunakakĕn kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, mila kuwajibanipun aṅĕguṅakĕn watak siḥ sarta talatos amĕmulaŋ.
2. baṅsa satriya, iṅgiḥ punika baṅsa saktyawan, tĕgĕsipun manusa iṅkaŋ aṅgaḍahi kasaktèn utawi kadikdayan, utawi baṅsa wira, tĕgĕsipun prajurit, tiyaŋ iṅkaŋ gaḍaḥ kasuran, tĕgĕsipun kakĕndĕlan, iṅgiḥ punika manusa iṅkaŋ minaṅka ḷĕlanaṅiŋ jagad, kuwajibanipun rumĕkṣa tĕtĕpiŋ adil, rumĕkṣa jĕjĕgiŋ ḷĕlĕṛĕsan, dados papagĕr utawi papayuŋ paṅrĕkṣaniŋ kawilujĕṅan, anamèṅi baya pakèwĕd pakartiniŋ satru salaḥ, rumĕkṣa rajadarbé, wĕwĕnaŋ, kamardikaniŋ manusa sampun ṅantos rinisak iŋ durṣila, rumĕkṣa tĕtĕpiŋ aṅgĕr iṅkaŋ jĕjĕg saha prajaṅjiyan iṅkaŋ saḥ pantĕs kĕdaḥ tumindak, aṅayomi goloṅan iṅkaŋ riṅkiḥ, lĕṛĕs, lan rahayu, dados kĕkiyatanipun lan kapurunanipun nama dipun pigunakakĕn kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, iṅkaŋ awit kuwajiban aṅĕguṅakĕn watak adil. kuwajiban santosaniŋ manaḥ, sugiḥ wiraŋ, purun iŋ kèwĕd.
3. baṅsa wahisiya, iṅgiḥ punika baṅsa hartawan, tĕgĕsipun baṅsa sugiḥ arta utawi sugiḥ rajadarbé, kuwajibanipun aṅĕdĕgakĕn paṅgahotan, kaṅgé papan paṅgĕsaṅanipun tiyaŋ bĕbĕraḥ, arta utawi rajadarbèkipun botĕn kéṅiŋ dipun tiḷĕmakĕn, naṅiŋ kĕdaḥ kalampahakĕn kaṅgé maṅgahota, sanadyan kahontuṅanipun kiraŋ murwat utawi prasakṣat botĕn aṅsal kahontuṅan, sok ugi takṣiḥ kéṅiŋ kaṅgé aṅgĕsaṅi puṅgawanipun, waton botĕn rugi kĕdaḥ takṣiḥ katindakakĕn, amargi piyambakipun kuwajiban rumĕkṣa paṅgĕsaṅanipun manusa, sasagĕd sagĕd sampun ṅantos wontĕn tiyaŋ iṅkaŋ botĕn aṅsal pandamĕlan utawi paṅupajiwa (tĕḍa), saha rumĕkṣa sampun ṅantos wontĕn tiyaŋ kasarakat, tuwin kuwajiban sami urun wragad (mragadi) kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, iṅgiḥ punika urun wragad adĕgiŋ praja utawi pradaṅdan praja, urun wragad kaṅgé tĕḍaniŋ para brahmana iṅkaŋ sami ṅlimrahakĕn kasudarman utawi maradinakĕn kawruḥ, utawi wragad mĕñcarakĕn piwulaŋ, ṅajĕṅakĕn pasinahon, ṅopèni tiyaŋ papa cintraka, miyara laré kapiran, tutuluŋ iŋ kasaṅsaran sasaminipun, mila kĕdaḥ adadana sakiŋ kahontuṅanipun utawi kasugihanipun, dados kasugihanipun kĕdaḥ dipun pigunakakĕn kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, iṅkaŋ awit kuwajiban aṅĕguṅakĕn ambĕk loma sarta sagĕd ulaḥ arta, tĕgĕsipun sagĕd damĕl paṅgahotan iṅkaŋ agĕŋ kahontuṅanipun, ṅantos sagĕd suka tĕḍa cĕkap ḍatĕŋ puṅgawanipun, sarta sagĕd aṅĕbèrakĕn kahontuṅan kadanakakĕn kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ wahu.
4. baṅsa sudra, iṅgiḥ punika baṅsa narakarya, tĕgĕsipun baṅsa kriya, tani, lan bĕbĕraḥ, kuwajibanipun aṅrampuṅakĕn pandamĕlanipun, awit punika dados kasamĕktan kabĕtahaniŋ tiyaŋ kaṭaḥ, dados bahu sukunipun kĕdaḥ dipun èṣṭi kaṅgé piguna kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, iṅkaŋ awit kuwajiban aṅĕguṅakĕn watak tumĕmĕn iŋ damĕl, tĕgĕsipun tĕmĕn lan tabĕri.
baṅsa kawan goloṅan punika wajib amĕmitran, sarta tĕtĕp tinĕtĕpan kuwajiban, tĕgĕsipun kĕdaḥ sami anĕtĕpi kuwajiban. tĕtĕpiŋ kuwajiban sadaya punika dados tataṅsuliŋ katrĕsnan utawi tataṅsuliŋ pamitran, upami sapu dados suhipun, saèstu dados iŋ kasantosanipun, lan dados rakitiŋ kamajĕṅanipun, wĕkasan éṅgal sagĕd dumugi dunuṅiŋ don iṅkaŋ ginayuḥ, iṅgiḥ punika marginiŋ kamulyan. adĕgiŋ baṅsa punika, kĕdaḥ jaṅkĕp wontĕn tiyaŋ kawan goloṅan punika, sarta sami nĕtĕpi kuwajibanipun. manawi ṅantos goṭaŋ salaḥ satuṅgal, utawi sanadyan jaṅkĕp naṅiŋ manawi sami tilar kuwajiban : tamtu riṅkiḥ, wĕkasan cĕpak ḍumawaḥ iŋ papa saṅsara lan asor.
andum damĕl dados kawan goloṅan, lan tĕtĕp tinĕtĕpan kuwajiban, punika dados tatananiŋ gĕsaŋ bĕbrayan iṅkaŋ dahat wigatos, ugi dados kuwajibaniŋ kamanusan, mila kĕdaḥ rukun andum damĕl.
trĕsna, rukun, sayuk, sahéka praya, guyub sabiyantu iŋ karṣa, punika kaparluwan agĕŋ, iṅgiḥ punika marginiŋ kawasa aṅgayuḥ sadaya gagayuhan iṅkaŋ kĕdaḥ ginayuḥ sasaṛĕṅan kalihan tiyaŋ kaṭaḥ. amargi manawi rukun punika sampun sagĕd kacĕpĕŋ, tamtu maṅgiḥ karosan, kasantosan, lan ḷĕmĕs, kéṅiŋ kaṅgé aṅgarap punapa punapa sakajĕṅipun manusa. mila kĕdaḥ dipun wiwiti sakiŋ sagĕda rukun sakiŋ sagoloṅan alit, kaparṣudi supados lami lami ṅantos sagĕd waradin sanusapada pisan. rukun punika minaṅka pamañcat untuniŋ aṇḍa iṅkaŋ kawitan baḍé añjaṅkaḥ ḍatĕŋ tataran iṅkaŋ iṅgil, iŋ daḷĕm karukunan kĕdaḥ sinahu ṛĕṛĕmbagan aṅĕmbat prakawis kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, wiwit sakiŋ sagĕd manaḥ prakawis iṅkaŋ rèmèḥ lami lami tamtu baḍé sagĕd manaḥ prakawis iṅkaŋ wigati, wiwit sakiŋ kawasa ṅrampuṅi pandamĕl iṅkaŋ gampil ṅantos kawasa aṅrampuṅi pandamĕl iṅkaŋ linaṅkuŋ, manawi sanusapada sampun kapaṅgiḥ rukunipun, tamtu jagad sagĕd tata tĕntrĕm karta raharja, santosa, rikat ajĕṅipun, sabaraŋ iṅkaŋ sinĕdya aṅsal margi gampil.
marginipun manusa sagĕd kalampahan rukun punika kĕdaḥ gaḍaḥ ḍĕḍasar utama, sarta aṅĕṅgèni iṅkaŋ nama lĕṛĕs lan sahé.
béka rañcananiŋ lampaḥ nĕdya ṅambaḥ margi iṅkaŋ lĕṛĕs sahé, miṅgahipun ḍatĕŋ kahutaman, punika iṅkaŋ gawat saṅĕt prakawis karoban limrahiŋ ṅakaṭaḥ, lan prakawis kalimput ḍatĕŋ kasĕnĕṅan, utawi katarik déniŋ kamélikan, upaminipun arta, èstri sasaminipun, punika manawi kiraŋ kiraŋ wiwéka, awas, èṅĕt, sarta santosa : cĕpak kadrawasanipun, amila kĕdaḥ prayitna, amargi rubéda sadaya wahu aḍakan saṅĕt aṅaḍaŋ iŋ margi sami ambégal iŋ lampaḥ anĕnuntun ḍatĕŋ kaniṣṭan. sanadyan sampun dados limraḥ, naṅiŋ manawi tĕraŋ awon lan ḷĕpat, punika iṅgiḥ kĕdaḥ dipun siṅkiri, sanadyan aṅsal kamélikan, naṅiŋ manawi mawi awon lan ḷĕpat, punika iṅgiḥ kĕdaḥ dipun siṅkiri.
upami manusa tutuṅgilan kalihan tiyaŋ awon, utawi tuṅgil sapandamĕlan kalihan tiyaŋ awon, utawi tutuṅgilanipun sami nindakakĕn pandamĕl awon, utawi réñcaṅipun sapandamĕlan sami awon panindakiŋ pandamĕlanipun : punika kĕdaḥ prayitna, sampun ṅantos katut awon utawi katut anindakakĕn pandamĕl awon, anaṅiŋ malaḥ kĕdaḥ marṣudi sagĕda aṅatutakĕn ḍatĕŋ kasahénan. mila saḷĕbĕtipun manusa anindakakĕn pandamĕlanipun kĕdaḥ tansaḥ kaṛĕkṣa, sampun ṅantos pandamĕlanipun dados wisa tumrap tiyaŋ kaṭaḥ, anaṅiŋ malaḥ kĕdaḥ kabudi sagĕda pandamĕlanipun dados suka marta ḍatĕŋ tiyaŋ kaṭaḥ, utawi kabudi supados wohipun sagĕd mahédahi iŋ ṅakaṭaḥ, utawi aṅsal aṅsalanipun katujokakĕn kaṅgé iŋ ṅakaṭaḥ. manusa iṅkaŋ makatĕn punika gĕsaṅipun mahédahi iŋ ṅakaṭaḥ, iṅgiḥ punika tiyaŋ utama, saèstu maṅgiḥ kasantosan lan kaluhuran, gĕsaṅipun kaṛĕkṣa lan dipun trĕsnani iŋ ṅakaṭaḥ.
sagĕdipun manusa majĕŋ ḍatĕŋ tindak kahutaman iṅkaŋ makatĕn wahu kĕdaḥ tansaḥ aṅgĕgulaŋ manahipun piyambak, anañcĕbakĕn cipta marta wĕlas asiḥ ḍatĕŋ saguŋ dumadi, tĕgĕsipun aṅèṣṭi katrĕsnan lan aṅaṅkaḥ sagĕda sarwa amimbuhi ḍatĕŋ kamartaniŋ rat sadaya, iṅgiḥ punika ambudi sagĕda damĕl iṅkaŋ sarwa baṅsa pituluṅan.
manawi watak kalakuwan utama iṅkaŋ makatĕn wahu sampun sagĕd aṅrĕbda, tĕgĕsipun manusa sampun racak racak sami purun aṅaṅgé iṅkaŋ makatĕn wahu, tamtu sawarṇiniŋ piawon botĕn sagĕd gampil tumindakipun, tiyaŋ awon kapĕpĕtan margi anindakakĕn piawonipun, sami kasompok iŋ papan sarta kalaṅan iŋ margi kinĕpuŋ iŋ pakèwĕd, punapadéné tansaḥ kapajaran déniŋ sorotipun cahyaniŋ kahutaman, tĕmaḥ sakaṭahiŋ durṣila sami giris miris sirṇa basmi, kĕpĕkṣa tumindak raharja, iŋ ṅriku sirṇanipun sakaṭahiŋ piawon, ginantos iṅkaŋ sarwa baṅsa pituluṅan, amargi sababipun piawon tansaḥ sagĕd tumindak punika sakiŋ tansaḥ maṅgiḥ kasayukan sakiŋ sakubĕṅipun utawi maṅgiḥ pituluṅan sakiŋ pundi pundi paṅgénan, añjalari tansaḥ aṅsal pirantos lan aṅsal margi tuwin aṅsal papan iṅkaŋ kobèt, aṅsal kĕkiyatan iṅkaŋ santosa. dados sajatosipun pĕjaḥ utawi cilakanipun manusa punika botĕn sanès iṅgiḥ namuŋ sakiŋ sami manusa piyambak, iṅgiḥ punika sakiŋ téga tinégakakĕn, sarta malaḥ baḍog binaḍog kalihan goloṅanipun piyambak utawi baṅsanipun piyambak. katarik déniŋ kamélikan sakĕḍik kémawon sampun sagĕd kasupèn ḍatĕŋ sasaminiŋ manusa, kadugi ambaḍog baṅsanipun utawi goloṅanipun piyambak, rahosipun sampun misaḥ, lajĕŋ kados sanès baṅsa utawi goloṅan, kasupèn biliḥ kawontĕnan iŋ nusapada punika botĕn laṅgĕŋ, sarta kasupèn biliḥ manusa punika baḍé pĕñcar dados kaṭaḥ, turunipun botĕn maṣṭi sagĕd milulu dados satuṅgaliŋ goloṅan, tĕgĕsipun iṅgiḥ tamtu baḍé gaḍaḥ turun iṅkaŋ kaḷĕbĕt satuṅgal tuṅgaliŋ goloṅan, malaḥ manusa punika gĕsaṅipun piyambak kémawon sakĕḍap dados goloṅan ṅriki, sakĕḍap dados goloṅan ṅrika, maṅké sakĕḍap maliḥ waṅsul dados goloṅan ṅriki maliḥ, suprandosipun tĕka asriŋ kasupèn ḍatĕŋ goloṅanipun piyambak, saha tĕka asriŋ botĕn trĕsna ḍatĕŋ goloṅan sanès, punika pañcèn kalintu saṅĕt. manusa wajib sumĕṛĕp ḍatĕŋ badanipun punika sajatinipun goloṅan punapa, wajib trĕsna ḍatĕŋ goloṅanipun, sumrambaḥ ḍatĕŋ sasaminiŋ agĕsaŋ sadaya. sarta wajib santosa ḍatĕŋ kahutaman, sampun ṅantos kawon déniŋ kamélikan.
sagĕdipun manusa santosa aṅlĕṅgahi kahutaman punika kĕdaḥ aṅgĕgulaŋ kasantosaniŋ budi, aḍĕḍasar kawruḥ kawicakṣanan.
kasantosaniŋ budi.
manawi manusa sampun sagĕd añilahakĕn iṅkaŋ nama sajatiniŋ gĕsaṅipun kalihan badanipun, iṅgiḥ punika ñilahakĕn ñawa kalihan raga, sarta lajĕŋ gĕsaŋ aṅaṅgé papaṭokan bab ananiŋ ñawa, tamtu lajĕŋ kasinuṅan santosa iŋ budi, tĕgĕsipun botĕn gampil kĕtaman saṅsaraniŋ manaḥ, kĕkaḥ samukawis bubudènipun, botĕn gampil dipun salèwèṅakĕn déniŋ kamélikan utawi samukawis iṅkaŋ ambabayani, dados sagĕd santosa kahutamanipun, amargi sampun sumĕṛĕp biliḥ maliginiŋ ñawa iṅgiḥ punika sajatiniŋ gĕsaṅipun punika laṅgĕŋ gĕsaŋ waluya maha mulya, botĕn kéṅiŋ sakit tuwin pĕjaḥ, botĕn mawi sĕḍiḥ tuwin prihatin, botĕn ambĕtahakĕn punapa punapa. wontĕnipun iŋ agĕsaŋ mawi sakit sakéca, biṅaḥ susaḥ, mulya saṅrasa, gĕṭiŋ trĕsna, saha mawi ambĕtahakĕn punapa punapa, punika amargi jiwa gĕsaŋ dados satuṅgal kalihan raga sarta rumahos satuṅgal botĕn silaḥ. déné iṅkaŋ wontĕn pĕjaḥ punika namuŋ gĕsaṅiŋ kuwaḍagan, iṅgiḥ punika raga koñcatan ñawa, mila tiyaŋ iṅkaŋ sampun sampurṇa kawaṣpadanipun ḍatĕŋ silahiŋ ñawa kalihan raganipun punika sampun sagĕd añirṇakakĕn pépéṅinanipun ḍatĕŋ warṇi warṇiniŋ kabĕgjan, sarta sagĕd añirṇakakĕn girisiŋ manahipun ḍatĕŋ warṇi warṇiniŋ bilahi, dados sagĕd kalis sakiŋ iŋ rèḥ aru ara. iṅgiḥ tiyaŋ iṅkaŋ sampun makatĕn punika iṅkaŋ sinĕbut : muni (tiyaŋ sukci) iṅkaŋ santosa iŋ cipta. tĕraṅipun kados iŋ ṅaṇḍap punika :
sarèhniŋ sababipun wontĕn mulya saṅsara biṅaḥ susaḥ sakit sakéca sasaminipun punika witipun sakiŋ jiwa gĕsaŋ dados satuṅgal kalihan raga, dados marginipun manusa sagĕd oñcat sakiŋ susaḥ lan saṅsara punika iṅgiḥ manawi jiwa oñcat sakiŋ raga, tĕgĕsipun manusa gĕsaŋ tanpa kuwaḍagan, iṅgiḥ punika asipat maliginiŋ gĕsaŋ araga baṭara. anaṅiŋ mĕṅgahiŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun sagĕd aṅaṅgé kawruḥ kawicakṣanan, sagĕd oñcat sakiŋ susaḥ saṅsaraniŋ manaḥ iṅkaŋ botĕn susaḥ kalayan oñcat sakiŋ raga, utawi sagĕd oñcat sakiŋ susaḥ saṅsaraniŋ manaḥ iŋ sadèrèṅipun jiwa oñcat sakiŋ raga. amargi oréyanipun sababiŋ wontĕn susaḥ lan saṅsara punika tĕraṅiŋ nalaripun makatĕn : sasampunipun jiwa gĕsaŋ dados satuṅgal kalihan raga, lajĕŋ rumahos muhuŋ satuṅgal, iṅgiḥ gĕsaṅiŋ raga punika dipun rumahosi (dipun akĕn) sampun sajatiniŋ gĕsaṅipun, tĕmaḥ mahanani trĕsna raga, tĕgĕsipun iṅgiḥ asiḥ ḍatĕŋ raga, añjalari manut punapa iṅkaŋ dados wawatakaniŋ raga, iṅgiḥ punika gaḍaḥ pakaṛĕman, kasĕnĕṅan, kasĕṅitan, sasaminipun. sabab sakiŋ gaḍaḥ watak kaṛĕm, ṛĕmĕn, lan gĕṭiŋ, punika iṅkaŋ añjalari wontĕn susaḥ lan saṅsaraniŋ manaḥ. sabĕn dipun tĕbihi punapa iṅkaŋ dipun kaṛĕmĕni rumahos saṅsara, sabĕn dipun rakĕti punapa iṅkaŋ dipun gĕṭiṅi iṅgiḥ rumahos saṅsara, dados wosipun iṅkaŋ añjalari wontĕn rahos saṅsara punika sakiŋ aṅgaḍahi manaḥ ṛĕmĕn lan gĕṭiŋ, manawi manusa manahipun sagĕd timbaŋ (ṅadil), tĕgĕsipun botĕn gaḍaḥ ṛĕmĕn botĕn gaḍaḥ gĕṭiŋ, botĕn ṛĕmĕn punapa punapa, botĕn gĕṭiŋ punapa punapa, dados sampun botĕn aṅgaḍahi kaṛĕm, botĕn rumahos andarbèni, botĕn gaḍaḥ kapéṅin andarbèni punapa punapa, kajawi muhuŋ maṛĕm narimaḥ andarbèni dat (jiwa, gĕsaŋ iṅkaŋ laṅgĕŋ), punika tamtu sampun sagĕd aṅlĕpasakĕn saṅsara, kalis sakiŋ sĕḍiḥ lan prihatin iŋ sadèrèṅipun jiwa oñcat sakiŋ raga, iṅgiḥ manusa iṅkaŋ makatĕn punika iṅkaŋ dipun wastani sampun sagĕd pĕjaḥ saḷĕbĕtiŋ gĕsaŋ, gĕsaŋ saḷĕbĕtiŋ pĕjaḥ, utawi pĕjaḥ iŋ sadèrèṅipun pĕjaḥ, gĕsaŋ sabakdaniŋ gĕsaŋ, iṅkaŋ pĕjaḥ wahu napsunipun, jumĕnĕŋ sajatiniŋ gĕsaŋ, pamoriŋ sawujud, botĕn wontĕn punapa punapa, biṅaḥ susaḥ sakit sakéca sampun kapĕṅkĕr, iṅkaŋ wontĕn namuŋ nirmala waluya jati wisésa maha mulya tĕntrĕm laṅgĕŋ. iṅgiḥ iŋ ṅriku dunuṅiŋ katĕntrĕman iṅkaŋ santosa, marginipun manusa sagĕd makatĕn wahu kĕdaḥ matitisakĕn kawruhipun ḍatĕŋ sajatiniŋ gĕsaṅipun, ṅantos sirṇa sĕmaŋ sĕmaṅiŋ manaḥ ḍatĕŋ bab ananiŋ ñawa, tĕraṅiŋ kawruhipun ḍatĕŋ bab silahiŋ ñawa lan raganipun, sarta salajĕṅipun maṛĕm gĕsaŋ aṅaṅgé papaṭokan bab ananiŋ ñawa, tĕgĕsipun raga punika lajĕŋ kahaṅgĕp namuŋ kadosdéné saṇḍaŋ paṅaṅgé kémawon, ṅantos sirṇa paṅaṅgĕpipun ḍatĕŋ wontĕnipun bĕgja cilaka mulya saṅsara, iŋ kalahiran, awit sampun botĕn rumahos wajib kumĕdaḥ kĕdaḥ aṅgoṇḍèli ḍatĕŋ raganipun, cĕkakipun sampun téga iŋ pati, rila iŋ doña, raga awon sahé, sakit sakéca, mawi raga tanpa raga sampun dipun rahos sami kémawon, dados wontĕnipun sarwa gĕḷĕm, awit sampun botĕn wontĕn iṅkaŋ kahaṅgĕp sagĕd dados kabiṅahan lan dados pakèwĕd, kasugihan kamlaratan kahaṅgĕp dédé baraŋ baraŋ, déniŋ iṅkaŋ kahaṅgĕp piyambakipun (aku) muhuŋ ñawa, iṅkaŋ gĕsaŋ laṅgĕŋ, botĕn kéṅiŋ éwaḥ giṅsir, botĕn kéṅiŋ sakit pĕjaḥ, botĕn bĕtaḥ punapa punapa. awit sakiŋ rumahos gĕsaŋ laṅgĕŋ botĕn kéṅiŋ éwaḥ giṅsir botĕn kéṅiŋ sakit pĕjaḥ dados botĕn ajriḥ ḍatĕŋ baya pakèwĕd, awit sakiŋ botĕn ambĕtahakĕn punapa punapa dados botĕn gaḍaḥ ṛĕmĕn utawi mélik ḍatĕŋ samubaraŋ, dados sampun botĕn wontĕn baraŋ kalahiran iṅkaŋ kahaṅgĕp sagĕd andayani awon utawi sahé tumrap piyambakipun, mila manahipun sampun sagĕd timbaŋ, kĕñcana kalihan wiṅka sampun sami kémawon. manawi manusa sampun makatĕn sagĕd santosa iŋ budi santosa iŋ manaḥ, kalis sakiŋ susaḥ saṅsaraniŋ manaḥ, sagĕd santosa kahutamanipun, botĕn kéṅiŋ dipun salèwèṅakĕn sarana dipun pañciŋ kamélikan utawi sarana dipun alaŋ alaṅi prakawis iṅkaŋ limrahipun sagĕd damĕl girisiŋ manaḥ. iṅgiḥ makatĕn punika manusa iṅkaŋ sampun sagĕd oñcat sakiŋ saṅsara iŋ sadèrèṅipun oñcat sakiŋ raga, utawi sagĕd oñcat sakiŋ saṅsara sarana kawruḥ kawicakṣanan, sagĕd santosa iŋ budi sarana kawruḥ kawicakṣanan, sagĕd santosa kahutamanipun sarana kawruḥ kawicakṣanan.
tiyaŋ iṅkaŋ sagĕd aṅaṅgé kawruḥ iṅkaŋ makatĕn wahu sampun sagĕd anilar kamélikan lahir (doña), sagĕd anilar pandamĕlan lahir (paṅgarap pandamĕl ṅalam doña), iṅgiḥ punika sèlèḥ pandamĕl. anaṅiŋ kawruḥ wahu iṅgiḥ kéṅiŋ dipun aṅgé iŋ tiyaŋ iṅkaŋ takṣiḥ ajĕŋ ḍatĕŋ kasĕnĕṅaniŋ gĕsaŋ iŋ nusapada, sarta kéṅiŋ dipun aṅgé iŋ tiyaŋ iṅkaŋ takṣiḥ anindakakĕn kuwajiban aṅgarap pandamĕlan nusapada iṅkaŋ takṣiḥ mélik ḍatĕŋ aṅsal aṅsalanipun, utawi iṅkaŋ sampun botĕn mélik ḍatĕŋ wohipun. tiyaŋ iṅkaŋ takṣiḥ anindakakĕn kuwajiban aṅgarap nusapada naṅiŋ sampun sĕpĕn hawa napsu, tanpa mélik lan sĕṅit, botĕn sakiŋ kaṛĕm, punika iṅkaŋ dipun wastani : ñambut damĕl tan añambut damĕl, sèlèḥ pandamĕl sadèrèṅipun sèlèḥ pandamĕl, utawi sèlèḥ pandamĕl iṅkaŋ takṣiḥ nindakakĕn pandamĕl, iṅkaŋ ugi sinĕbut, sèlèḥ pandamĕl sarana kawicakṣanan. milanipun sampun tanpa kamélikan mĕkṣa takṣiḥ nindakakĕn pandamĕl amargi kaṅgé kapĕrluwaniŋ ṅakaṭaḥ, dumunuŋ anĕtĕpi kuwajiban aṅlampahi paṅastuti, dados kaḷĕbĕt pandamĕl bĕkti, iṅgiḥ punika kahutaman iṅkaŋ luhur piyambak, iṅgiḥ tiyaŋ iṅkaŋ makatĕn iṅkaŋ sinĕbut janma utama. ugi kados makatĕn punika paṅéran aṅgènipun aṅgarap saguŋ dumadi, botĕn sakiŋ katarik déniŋ mélikakĕn woḥ kaṅgé pañjĕnĕṅanipun, naṅiŋ namuŋ mĕdal sakiŋ sihiŋ galiḥ ḍatĕŋ saguṅiŋ tumitaḥ.
iṅatasipun tiyaŋ iṅkaŋ takṣiḥ trĕsna raga, iṅgiḥ punika takṣiḥ gaḍaḥ mélik ḍatĕŋ kamulyan lahir, paṅaṅgénipun kawruḥ purun gĕsaŋ ṅaṅgé papaṭokan bab ananiŋ ñawa, téga pati rila rukmi, punika muhuŋ kalamasa manawi wontĕn parlu, iṅgiḥ punika kaṅgé mapan sèlèhiŋ galiḥ biliḥ pinuju kĕsompok iŋ baya pakèwĕd, pahédahipun lajĕŋ sagĕd tĕtĕk sarta santosa, sirṇa giris biṅuṅiŋ manaḥ. utawi kaṅgé mapan sèlèhiŋ galiḥ biliḥ pinuju kĕtaman saṅsara bilahi iŋ kalahiran. supados kuwawi nahan saṅsaraniŋ nusapada, utawi kuwawi naṇḍaŋ bilahi iŋ kalahiran. iṅgiḥ punika iṅkaŋ nama sampun sagĕd aṅlĕpasakĕn saṅsara saḷĕbĕtipun takṣiḥ wontĕn iŋ daḷĕm saṅsara. saha iṅgiḥ kados makatĕn punika iṅkaŋ sinĕbut gĕsaŋ iŋ daḷĕm kahanan kaliḥ, gĕsaŋ toya kaliḥ, utawi gĕsaŋ iŋ daḷĕm désa kaliḥ : wontĕn iŋ nusapada gĕsaŋ aṅaṅgé papaṭokan ananiŋ raga, caṅkrama ḷĕlaṅĕn maṅun asmara ṅulati saliriŋ raras. naṅiŋ manawi katĕmpuḥ iŋ saṅsara bilahi baya pakèwĕd lajĕŋ oñcat mapan gĕsaŋ aṅaṅgé papaṭokan ananiŋ ñawa dumunuŋ iŋ daḷĕm dat. tiyaŋ iṅkaŋ sagĕd makatĕn punika tamtu sagĕd aṅlampahi sabar santosa, utawi sabar bilahi. iṅgiḥ kawruḥ lan tékad iṅkaŋ makatĕn punika iṅkaŋ kéṅiŋ kaṅgé paṅlipuriŋ saguŋ prihatin. makatĕn ugi biliḥ rinubéda iŋ kamélikan iṅkaŋ baḍé dados béka ṛĕñcananiŋ tindak utama, parlu lajĕŋ mapan gĕsaŋ ṅaṅgé papaṭokan bab ananiŋ ñawa, supados botĕn kéṅguḥ déniŋ goḍa ṛĕñcana.
tumrapiŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun botĕn trĕsna raga, iṅgiḥ punika sampun botĕn mélikakĕn ḍatĕŋ kamulyan lahir, naṅiŋ takṣiḥ sumĕdya aṅgarap karahayoniŋ jagad, mĕdal sakiŋ sukciniŋ manaḥ utami wĕlas asihipun ḍatĕŋ saguŋ dumadi, utawi katarik sakiŋ aṅlampahi paṅastuti, punika takṣiḥ kuwajiban amiyara ḍatĕŋ badanipun. mila badan dipun piyara supados kéṅiŋ kaṅgé anindakakĕn pandamĕl aṅgarap karahayoniŋ buwana, utawi kaṅgé ṅlampahi paṅastuti, dados aṅgènipun amiyara punika botĕn sakiŋ trĕsna raga iṅkaŋ amargi aṅgaḍahi kaṛĕm, anaṅiŋ muhuŋ kadosdéné satuṅgiliŋ prajurit kĕkapalan iṅkaŋ aṅopèni kapalipun, piyambakipun wajib rumĕkṣa kasarasanipun, éwadéné upami sakit utawi pĕjaḥ botĕn wajib aṅgĕtuni. dados aṅgènipun amiyara badanipun wahu parlu kaṅgé iŋ ṅakaṭaḥ, botĕn parlu kaṅgé kasĕnĕṅaniŋ manaḥ utawi makani hawa napsunipun. iṅkaŋ kados makatĕn punika botĕn dados badaniŋ panaṇḍaŋ utawi badaniŋ saṅsara, botĕn aṅébahakĕn aṅgèniŋ manahipun sampun sagĕd timbaŋ.
mila iṅkaŋ makatĕn wahu dipun wastani ñambut damĕl tan añambut damĕl, sèlèḥ pandamĕl sadèrèṅipun sèlèḥ pandamĕl, sèlèḥ pandamĕl naṅiŋ takṣiḥ nindakakĕn pandamĕl, sèlèḥ pandamĕl sarana kawicakṣanan, tĕraṅipun kados iŋ ṅaṇḍap punika :
ñambut damĕl tan añambut damĕl. wujudipun takṣiḥ nindakakĕn pandamĕl, anaṅiŋ botĕn mélikakĕn ḍatĕŋ aṅsal aṅsalanipun kaṅgé makani pakaṛĕmanipun piyambak, maṅka limrahipun ñambut damĕl punika tamtu mélik ḍatĕŋ wohipun kaṅgé pakaṛĕmanipun, mila iṅkaŋ botĕn mélik naḍa wohipun lajĕŋ sinĕbut : tan añambut damĕl.
sèlèḥ pandamĕl sadèrèṅipun sèlèḥ pandamĕl (sèlèḥ pandamĕl naṅiŋ takṣiḥ nindakakĕn pandamĕl) sarèhniŋ sampun botĕn gaḍaḥ pakaṛĕman, dados lĕṛĕsipun sampun botĕn pĕrlu ñambut damĕl, kĕdaḥ sèlèḥ pandamĕl. anaṅiŋ sarèhniŋ katarik baḍé ulaḥ karahayoniŋ jagad utawi kabĕkta sakiŋ aṅlampahi paṅastuti dados kĕdaḥ nindakakĕn pandamĕl. aṅgènipun sampun botĕn gaḍaḥ mélik ḍatĕŋ woḥ dipun wastani sampun sèlèḥ pandamĕl.
sèlèḥ pandamĕl sarana kawicakṣanan, sarèhniŋ iṅkaŋ pĕrlu kĕdaḥ dipun sirṇakakĕn punika : wosipun. aṅgènipun aṅgaḍahi : kaṛĕm, ṛĕmĕn, gĕṭiŋ, lan mélik woḥ, dados sabĕn sampun botĕn mélik ḍatĕŋ woḥ, amargi sampun tanpa kaṛĕm, ṛĕmĕn, lan gĕṭiŋ, sanadyan takṣiḥ nindakakĕn pandamĕl, dipun wastani sampun sèlèḥ pandamĕl. iṅkaŋ nama kawicakṣanan punika sumĕṛĕpipun ḍatĕŋ wosipun wahu.
manawi manusa sampun sagĕd aṅoñcati saṅsara iŋ sadèrèṅipun jiwa oñcat sakiŋ raga, utawi sagĕd ruwat sakiŋ saṅsara iŋ sadèrèṅipun ñawa pĕṭal sakiŋ raga, punika manusa botĕn parlu ajriḥ gĕsaŋ kaṇṭi raga, botĕn parlu kĕraya raya aṅgoṇḍèli gĕsaṅiŋ raga, botĕn parlu kĕdara dara sagĕda tumuntĕn atilar raganipun, sanadyan iŋ tĕmbé sasampuniŋ pĕṭal sakiŋ raga waṅsul ḍatĕŋ asal kamulanipun, dumunuŋ iŋ daḷĕm dat, jumĕnĕŋ sajatiniŋ gĕsaŋ, iṅgiḥ botĕn baḍé awrat utawi ajriḥ tumurun mañjanma iŋ nusapada ṅrasuk kuwaḍagan maliḥ, amargi sanadyan tumurun iŋ nusapada iṅgiḥ takṣiḥ sagĕd ruwat sakiŋ saṅsara iŋ daḷĕm gĕsaṅipun kaṇṭi raga. pĕrlunipun tumurun namuŋ baḍé tutuluŋ iŋ saguŋ dumadi, iṅgiḥ punika rumĕkṣa karahayoniŋ jagad. amargi manusa iṅkaŋ sampun makatĕn punika tamtu sampun tansaḥ kadunuṅan sipat maha mĕlas lan maha asiḥ ḍatĕŋ sadaya tumitaḥ.
kosokwaṅsulipun, manusa iṅkaŋ sampun makatĕn wahu, sasampuniŋ oñcat sakiŋ raga dumunuŋ iŋ kahanan tuṅgal, iṅgiḥ sampun sagĕd sirṇa kĕpéṅinipun tumurun ḍatĕŋ iŋ nusapada, awit sampun sagĕd añirṇakakĕn pépéṅinanipun ḍatĕŋ kamulyan lahir. dados sampun sagĕd kaṇḍĕg wontĕn iŋ daḷĕm katĕntrĕman iṅkaŋ laṅgĕŋ, dumunuŋ iŋ dat.
dados tumurunipun manusa iṅkaŋ sampun makatĕn wahu, béda kalihan iṅkaŋ kawasita iŋ wawaraḥ bab sababiŋ tumimbal lahir. sababiŋ manusa tumimbal lahir punika amargi kĕtarik déniŋ nalika gĕsaṅipun iŋ nusapada takṣiḥ gaḍaḥ : kaṛĕm, ṛĕmĕn, mélik utawi pépéṅinan ḍatĕŋ kamulyan lahir utawi kamulyan iṅkaŋ kéṅiŋ ginagas utawi pinĕṭa kados kamulyan iŋ kalahiran, punika iṅkaŋ anarik (mĕkṣa, ṅĕrèḥ) waṅsul ḍatĕŋ nusapada maliḥ. iṅgiḥ kaṛĕm, ṛĕmĕn, mélik utawi pépéṅinan wahu iṅkaŋ dipun wastani babandan, iṅkaŋ tansaḥ ambanda manusa dados tansaḥ lahir rambaḥ rambaḥ. iṅgiḥ punika babandaniŋ panaṇḍaŋ utawi babandaniŋ saṅsara. mila manusa iṅkaŋ sampun sagĕd añirṇakakĕn kaṛĕm, ṛĕmĕn, mélik, utawi pépéṅinanipun wahu, dipun wastani sampun sagĕd anatasi babandaniŋ nusapada, babandaniŋ panaṇḍaŋ, tuwin babandaniŋ saṅsara. wontĕnipun takṣiḥ asriŋ tumurun iŋ nusapada botĕn sakiŋ katarik, kĕpĕkṣa, utawi kĕrèḥ déniŋ pépéṅinan utawi babandan, anaṅiŋ sakiŋ siḥ wĕlasipun ḍatĕŋ saguŋ dumadi sumĕdya tutuluŋ iŋ nusapada mĕdal sakiŋ kotamaniŋ galiḥ iṅkaŋ mardika. tĕgĕsipun mardika : manasuka, karṣa tumurun iṅgiḥ sagĕd, karṣa kaṇḍĕg iṅgiḥ sagĕd.
saḷĕbĕtipun manusa iṅkaŋ sampun makatĕn wahu tumurun iŋ nusapada aṅrasuk kuwaḍagan, punika sajatosipun iṅgiḥ kéṅiŋ dipun wastani botĕn tumurun iŋ nusapada, amargi sanadyan tumurun, naṅiŋ kahananiŋ gĕsaṅipun botĕn saḥ dumunuŋ iŋ dat, botĕn kalimput iŋ kalahiran, laṅgĕŋ asarira paṅéran, kukuḥ kasmala nir daya, tĕgĕsipun sampun botĕn wontĕn babandan iṅkaŋ kawasa ambanda, botĕn wontĕn kasmala iṅkaŋ kawasa anaṅsaya, paṅgĕŋ datan obaḥ adĕgiŋ trimurti. mila sanadyan takṣiḥ asriŋ tumurun anaṅiŋ iṅgiḥ sampun wĕnaŋ dipun wastani sampun kaṇḍĕg sakiŋ ñakra paṅgiliṅaniŋ lahir rambaḥ rambaḥ. iṅgiḥ makatĕn punika iṅkaŋ sampun sinĕbut : dwijatama, tĕgĕsipun manusa iṅkaŋ sampun linahirakĕn kapiŋ kaliḥ, sapisan linahirakĕn iŋ nusapada, kapiŋ kaliḥ linahirakĕn iŋ dĕlahan, iṅgiḥ punika iṅkaŋ sinĕbut : sampun botĕn naté linahirakĕn, ugi sinĕbut, tansaḥ lahir kémawon iŋ salami laminipun. iṅgiḥ punika manusa iṅkaŋ sampun sagĕd kaṇḍĕg dumunuŋ wontĕn iŋ katĕntrĕman iṅkaŋ laṅgĕŋ sarana kawruḥ kawicakṣanan. sampun botĕn sagĕd gĕsĕŋ déniŋ latuniŋ naraka. naraka dipun ambaḥ atĕmaḥ asrĕp datan pahé wé marta kados asipat sawarga. wujudipun : iṅgiḥ aṅgènipun wontĕn iŋ nusapada sampun botĕn kasaṅsaya déniŋ panaṅsayaniŋ nusapada, déniŋ sampun sagĕd añiṛĕp latuniŋ hawa napsu. manusa iṅkaŋ sampun makatĕn sampun tamtu sagĕd tĕtĕp santosa kahutamanipun.
mĕṅgaḥ manusa iṅkaŋ takṣiḥ tansaḥ karakĕt iŋ nusapada, tĕgĕsipun takṣiḥ aṅgaḍahi sĕṅsĕm ḍatĕŋ laṅĕniŋ nusapada, dèrèŋ sagĕd ambéṅkas susaḥ saṅsaraniŋ galiḥ naṇḍaŋ awratiŋ nusapada, supados sagĕd aṅgaḍahi kasantosaniŋ budi santosa ḍatĕŋ kahutaman, namuŋ kĕdaḥ añumĕṛĕpi ḍatĕŋ sajatiniŋ gĕsaṅipun, ṅantos sagĕd ḍamaŋ iŋ sĕsĕṛĕpanipun biliḥ jiwanipun punika gĕsaŋ laṅgĕŋ botĕn kéṅiŋ risak, ṅantos sagĕd tĕtĕp apiyandĕlipun biliḥ iŋ tĕmbé sabakdanipun gĕsaŋ iŋ nusapada punika takṣiḥ gĕsaŋ utawi takṣiḥ baḍé maṅgiḥ ḷĕlampahan, maṅgiḥ mulya utawi maṅgiḥ saṅsara, maṅgiḥ biṅaḥ susaḥ, sasaminipun. amargi jagad punika kawĕṅku iŋ aṅgĕr utawi kahadilan iṅkaŋ tamtu ḍumawaḥ, iṅkaŋ lampaḥ niṣṭa utawi druhaka baḍé maṅgiḥ susaḥ utawi saṅsara minaṅka ḍĕṇḍa utawi pidananipun, iṅkaŋ lampaḥ utama baḍé maṅgiḥ mulya utawi suka minaṅka wohiŋ kahutamanipun. sarèhniŋ iṅkaŋ gaḍaḥ tindak niṣṭa madya utama punika gĕsaŋ kaṇṭi raga, dados iṅkaŋ baḍé ṅuṇḍuḥ woḥ utawi tampi dana utawi pidana, iṅgiḥ gĕsaŋ kaṇṭi raga, punika dados tĕtĕpiŋ nama ṅadil, saha nama mantuk kalihan ĕmpan papanipun, aṅgèniŋ nindakakĕn pandamĕl wontĕn iŋ manusapada, aṅgènipun nampèni piwaḷĕs iṅgiḥ wontĕn iŋ manusapada. sawĕnèhiŋ manusa gaḍaḥ paṅintĕn biliḥ aṅgènipun manusa baḍé tampi wawaḷĕsiŋ pandamĕlipun nalika wontĕn iŋ manusapada punika iŋ tĕmbé sabakdanipun gĕsaŋ iŋ manusapada punika katampi wontĕn iŋ jagad sanès, iṅkaŋ tampi piwaḷĕs muhuŋ sukṣmanipun, punika nama botĕn mantuk kalihan iṅkaŋ nama ṅadil lan botĕn nama mantuk kalihan ĕmpan papanipun. iŋ pundi paṅgénanipun ananĕm, iṅgiḥ iŋ ṅriku paṅgénaniŋ ṭukulipun, paṅgénaniŋ awohipun, paṅgénaniŋ paṅuṇḍuḥ wohipun. sintĕn iṅkaŋ nanĕm iṅgiḥ punika iṅkaŋ aṅuṇḍuḥ. sarèhniŋ raga tumut nindakakĕn pandamĕl iṅgiḥ sampun tamtu wajib tumut nampèni piwaḷĕs. sarèhniŋ sabakdaniŋ gĕsaŋ iŋ manusapada baḍé nampèni piwaḷĕsiŋ pandamĕlipun iṅkaŋ sampun sampun, iṅkaŋ nampèni iṅgiḥ gĕsaṅipun kaṇṭi raga, aṅgènipun nampèni iṅgiḥ wontĕn iŋ manusapada, dados manusa sampun tamtu iṅgiḥ baḍé linahirakĕn iŋ manusapada maliḥ. mila manusa punika sampun tamtu lahir rambaḥ rambaḥ. saha maliḥ sabĕn manusa punika gĕsaŋ kaṇṭi raga kuwaḍagan iṅgiḥ sampun tamtu dumunuŋ iŋ manusa pada. dados sabĕn aṅgèniŋ tampi piwaḷĕs punika gĕsaŋ kaṇṭi raga, iṅgiḥ sampun tamtu linahirakĕn iŋ manusapada maliḥ. punapa maliḥ sukṣma punika manawi sampun pĕṭal sakiŋ kuwaḍagan waṅsul ḍatĕŋ sajatiniŋ gĕsaŋ nuṅgil uwitiŋ gĕsaŋ, punika sampun botĕn mawi sakit sakéca, suka suṅkawa, amargi asipat gĕsaŋ laṅgĕŋ santosa waluya maha mulya botĕn kéṅiŋ éwaḥ giṅsir, botĕn gĕsĕŋ déniŋ latu, botĕn tĕḷĕs déniŋ toya, botĕn pasaḥ déniŋ dadamĕl laṇḍĕp, botĕn luluḥ déniŋ wisa mandi, dados botĕn wontĕn babaya iṅkaŋ ambabayani, tanpa mawi ḍahar tanpa mawi saré, tanpa ñaṇḍaŋ tanpa wisma, botĕn ika iki, botĕn butuḥ punapa punapa, dados kadoṣpundi aṅgènipun tampi piwaḷĕs sakit utawi sakéca, manawi tanpa raga, awit iṅkaŋ mawi sakit sakéca suka suṅkawa punika gĕsaŋ kaṇṭi raga. mila sabĕn kawontĕnaniŋ piwaḷĕs punika baḍé mawi rinahos sakit utawi sakéca, mawi damĕl suka utawi suṅkawa, iṅgiḥ sampun tamtu piwaḷĕs punika sinaṇḍaŋ iŋ gĕsaŋ kaṇṭi raga dumunuŋ wontĕn iŋ manusapada. laṅkuŋ saya cĕṭa maliḥ manawi wujudiŋ piwaḷĕs punika kéṅiŋ ginambar (pinĕṭa, cinakra, kinira kira) kados kamulyan utawi kasaṅsaran miwaḥ kabiṅahan utawi kasusahan iŋ manusapada, sampun tamtu punika kamulyan kasaṅsaran utawi kabiṅahan kasusahan iṅkaŋ pinaṅgiḥ iŋ manusapada ṅriki. awit iŋ jagadiŋ sukṣma (uwitiŋ gĕsaŋ) punika botĕn wontĕn kamulyan iṅkaŋ kéṅiŋ pinĕṭa kados kamulyan iŋ manusapada ṅriki. iŋ jagadiŋ sukṣma iṅkaŋ nama kamulyan punika tanpa karana punapa punapa, naṅiŋ iŋ manusapada ṅriki iṅkaŋ nama kamulyan punika, kasambadanipun pakaṛĕmaniŋ raga tuwin hawa napsu, utawi sasambĕtaniŋ hawa napsu lan badan tuwin baraŋ kalahiran, dados mawi sabab utawi sarana. iŋ jagadiŋ sukṣma botĕn wontĕn kasaṅsaran, déné iṅkaŋ nama saṅsaraniŋ sukṣma (saṅsaraniŋ jiwa) punika tumuruniŋ jiwa ṅrasuk raga dumunuŋ iŋ manusapada (mañjanma). mila dipun wastani saṅsaraniŋ sukṣma : amargi manawi lajĕŋ katut ḍatĕŋ watakiŋ raga utawi hawa napsu lajĕŋ gaḍaḥ pakaṛĕman, ṛĕmĕn gĕṭiŋ sasaminipun lajĕŋ nama sirṇa kamardikanipun, déniŋ nama kĕrèḥ iŋ baraŋ kalahiran (déné yèn botĕn lajĕŋ katut watakiŋ raga iṅgiḥ botĕn nama saṅsara) nĕmbaḥ ḍatĕŋ sawiji wiji, mila jagadiŋ sukṣma dipun wastani jagadiŋ kamulyan (swarga iṅkaŋ sajati jatiniŋ swarga), déné iŋ manusapada dipun wastani jagadiŋ saṅsara (naraka). dados iṅkaŋ nama saṅsara punika kéṅiŋ kawijaŋ dados kaliḥ, iṅgiḥ punika sirṇaniŋ kamardikanipun jiwa, wujudipun aṅgèniŋ manusa kĕrèḥ déniŋ dayaniŋ kalahiran, kados ta : sakit, sakéca, biṅaḥ, susaḥ, ṛĕmĕn, gĕṭiŋ, sadaya punika nama saṅsara. kapiŋ kalihipun saṅsara iṅkaŋ limraḥ dipun aṅgĕp saṅsara iŋ ṅakaṭaḥ, kados ta : sakit, suṅkawa, sasaminipun. manawi sajatosipun iṅkaŋ nama saṅsara punika wijaṅipun wontĕn tigaŋ warṇi : 1. saṅsaraniŋ jiwa (adi admika), 2. saṅsaraniŋ manaḥ (adi déwika), 3. saṅsaraniŋ raga (adi botika). kamulyan wijaṅipun iṅgiḥ wontĕn tigaŋ warṇi : 1. kamulyaniŋ jiwa, 2. kamulyaniŋ manaḥ, 3. kamulyaniŋ raga. awit sakiŋ punika manusa kĕdaḥ waṣpada, biliḥ manusa punika wontĕn iṅkaŋ saṅsara raganipun anaṅiŋ mulya manahipun, wontĕn iṅkaŋ mulya raganipun anaṅiŋ saṅsara manahipun. wujudipun botĕn kiraŋ kiraŋ tiyaŋ iṅkaŋ tinitaḥ papa naṅiŋ sagĕd maṅgiḥ ayĕm tĕmtrĕm sĕnĕŋ iŋ manaḥ, lan tiyaŋ iṅkaŋ tinitaḥ wirya wibawa mukti naṅiŋ tansaḥ linut iŋ duhkita. mĕṅgaḥ wajibiŋ manusa manawi maṅgiḥ saṅsaraniŋ raga kĕdaḥ rumĕkṣa iŋ galiḥ sampun ṅantos katut saṅsara, sarana sagĕd aṅlĕṅgahakĕn paṅgaliḥ dumunuŋ iŋ kasantosan.
sampun kacariyosakĕn iŋ ṅajĕŋ, biliḥ iŋ jagadiŋ sukṣma punika paṅgénan mulya, iŋ manusapada punika paṅgénan saṅsara, éwadéné ñawa punika tumurun sakiŋ jagadipun iṅkaŋ maha mulya ḍatĕŋ jagad saṅsara, kacariyos wigatos baḍé ṅajĕṅakĕn kawruḥ lan kahutamanipun sarana ṅrahosakĕn saṅsara. amargi sarana ṅrahosakĕn saṅsara sagĕd dados paṅajaran utawi paṅgulawĕṇṭaḥ, baḍé sagĕd majĕŋ ḍatĕŋ kawruḥ lan kahutamanipun. manawi sampun sagĕd sampurṇa kawruḥ lan kahutamanipun lajĕŋ baḍé waṅsul ḍatĕŋ asal kamulanipun anuṅgil uwitiŋ gĕsaŋ. kaṇḍĕg iŋ ṅriku, iṅgiḥ punika kaṇḍĕgipun ḷĕlampahaniŋ agĕsaŋ, kaṇḍĕg wontĕn iŋ katĕntrĕman iṅkaŋ laṅgĕŋ, kaṇḍĕg sakiŋ ñakra paṅgiliṅaniŋ lahir rambaḥ rambaḥ. déné iŋ sadèrèṅipun sampurṇa kawruḥ lan kahutamanipun takṣiḥ lahir iŋ marcapada maliḥ woṅsal waṅsul, parlu andumugèkakĕn pados kawruḥ lan paṅgulawĕṇṭaḥ maliḥ. mĕṅgaḥ iŋ sadèrèṅipun manusa sagĕd sampurṇa iŋ kawruḥ lan kahutamanipun, punika manawi tilar doña dèrèŋ sagĕd nuṅgil uwitiŋ gĕsaŋ, anaṅiŋ takṣiḥ gaḍaḥ badan iṅkaŋ rinasuk, amargi manusa punika badanipun botĕn namuŋ satuṅgal badan waḍag kémawon, anaṅiŋ sap sapan, kadosdéné tiyaŋ iṅkaŋ aṅaṅgé saṇḍaṅan raṅkĕp raṅkĕp, nalikanipun tiyaŋ ṅrucat saṇḍaṅan iṅkaŋ jawi piyambak takṣiḥ aṅaṅgé saṇḍaṅan iṅkaŋ ṅlĕbĕt. mĕṅgaḥ badan punika wontĕn sap gaṅsal kaḷĕbĕt maliginiŋ jiwa : tĕraṅipun kados iŋ ṅaṇḍap punika :
1. badan iṅkaŋ kasar piyambak, kahupamèkakĕn saṇḍaṅan iṅkaŋ jawi piyambak, dipun wastani : sĕtula buta, punika badan iṅkaŋ éṅgal piyambak risakipun, iṅgiḥ punika : raga kuwaḍagan, manawi manusa ṅrasuk badan sĕtula buta gĕsaṅipun nama dumunuŋ iŋ marcapada.
2. badan iṅkaŋ laṅkuŋ alus, kahupamèkakĕn saṇḍaṅan iṅkaŋ sap aṅka kaliḥ sakiŋ jawi, dipun wastani sĕtula sarira utawi liṅga sarira, punika laṅkuŋ kuwawi tinimbaŋ badan sĕtula buta, dados risakipun kantun, sasampuniŋ manusa tilar badan sĕtula buta, utawi pĕjaḥ iṅkaŋ sapisan, takṣiḥ gĕsaŋ ṅrasuk badan sĕtula sarira (liṅga sarira) wawaṅuniŋ manusa takṣiḥ kados nalika wontĕn iŋ manusapada ṅriki, amargi badan sĕtula sarira punika kĕmbar kalihan badan sĕtula buta, mila ugi dipun wastani badan kĕmbaran, iṅgiḥ punika kĕmbaraniŋ badan sĕtula buta, dados takṣiḥ mawi wawaṅunan siraḥ, badan, tadan, suku, saṅkĕp palawaṅaniŋ pañca indriya, utawi aṅgahotaniŋ badan sadaya. tiyaŋ iṅkaŋ aṅaṅgé badan sĕtula sarira takṣiḥ sagĕd sapatĕmon sapocapan kalihan goloṅanipun tiyaŋ iṅkaŋ sami abadan sĕtula sarira utawi tuṅgil alam, botĕn pahé iŋ manusapada, iṅgiḥ punika iṅkaŋ limrahipun dipun wastani : ḍĕmit, jim, utawi gandarwa, sajatosipun punika sami kémawon. mĕṅgaḥ iŋ ṅriku punika ugi wontĕn tataniŋ agami, raraton, pakĕmpalan, paguron, sapanuṅgilanipun.
3. sasampunipun manusa tilar badan sĕtula sarira, takṣiḥ gĕsaŋ ṅrasuk badan iṅkaŋ aṅka tiga, kahupamèkakĕn saṇḍaṅan iṅkaŋ sap tiga sakiŋ jawi, bab punika laṅkuŋ alus lan laṅkuŋ kuwawi tinimbaŋ badan sĕtula sarira, mila risakipun kantun. badan wahu kadadosan sakiŋ hawa napsu, pañjaŋ cĕlakiŋ umuripun miturut agĕŋ alitiŋ hawa napsu, tiyaŋ iṅkaŋ agĕŋ hawa napsunipun wontĕn iŋ ṅriku umuripun ṅantos pañjaŋ saṅĕt, amargi badanipun santosa, kadosdéné pagĕr banoniŋ pakuñjaran iṅkaŋ kandĕl. naṅiŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun sagĕd tipis hawa napsunipun wontĕnipun iŋ ṅriku botĕn ṅantos lami. tumrapipun tiyaŋ iṅkaŋ sampun sagĕd amĕjahi hawa napsu utawi sampun siṛĕp hawa napsunipun, wontĕnipun iŋ ṅriku prasakṣat namuŋ sagĕbyariŋ kilat, utawi ṅantos botĕn aṅambaḥ iŋ jagadipun ṅriku, lajĕŋ tĕrus miṅgaḥ iŋ jagad saṅiṅgilipun utawi iŋ jagad iṅkaŋ laṅkuŋ alus, iṅgiḥ punika tĕrus ṅrasuk badan iṅkaŋ laṅkuŋ alus maliḥ, utawi badan iṅkaŋ aṅka sakawan. iŋ jagad aṅka tiga, iṅgiḥ punika dudunuṅaniŋ manusa ṅrasuk badan iṅkaŋ kadadosan sakiŋ hawa napsu, punika dipun wastani : kamaloka, tĕgĕsipun jagadiŋ napsu, amargi kama punika tĕgĕsipun napsu utawi kajĕŋ. sawĕnèhiŋ goloṅan aṅaṅgĕp iŋ kamaloka punika naraka. amargi iŋ ṅriku punika paṅgénan saṅsara. mĕṅgaḥ iṅkaŋ pinaṅgiḥ wontĕn iŋ ṅriku, punika kadosdéné alamiŋ paṅimpèn, sawarṇiniŋ wujud wawaṅunan utawi swara ganda rahos sapanuṅgilanipun iṅkaŋ pinaṅgiḥ namuŋ kadadosan sakiŋ paṅukiriŋ ciptanipun piyambak, punapa iṅkaŋ dados kaṛĕntĕgiŋ manaḥ, pépéṅinaniŋ manaḥ, uwas kuwatiriŋ manaḥ iŋ nalika punika utawi ḷĕlabĕtanipun nalika gĕsaŋ iŋ jagad sanès iṅkaŋ rumiyin rumiyin sami dumados mahujud pinaṅgiḥ. upaminipun tiyaŋ iṅkaŋ ṛĕmĕn aṅgagas kapéṅin maṅgiḥ arta, wontĕn iŋ jagad ṅriku sahĕṅgèn ĕṅgèn rumahos maṅgiḥ arta. upaminipun tiyaŋ nalika wontĕn iŋ marcapada kĕṛĕp aṅlampahi durjana, wontĕn iŋ jagad ṅriku tansaḥ rumahos kinuya kuya iŋ ṅakaṭaḥ, sahĕṅgèn ĕṅgèn tansaḥ kĕpaṅgiḥ kalihan iṅkaŋ sumĕdya nandukakĕn piwaḷĕs. sajatosipun sadaya iṅkaŋ pinaṅgiḥ wahu namuŋ wujud rahosiŋ wawayaṅan sakiŋ pamaṅuniŋ cipta : dados sadaya punika isèn isèniŋ badanipun piyambak. mĕṅgaḥ éṅgal laminiŋ wĕktu wontĕn iŋ ṅriku punika ukuranipun botĕn miturut lampaḥ cakraniŋ surya kados iŋ manusapada ṅriki, naṅiŋ muhuŋ dipun ukur kalihan paṅrahos, botĕn béda kalihan wontĕn iŋ paṅimpèn, iŋ daḷĕm sakĕclapan kémawon sampun sagĕd maṅgiḥ ḷĕlampahan iṅkaŋ aṅĕlaṅut saṅĕt, saminipun iŋ marcapada ḷĕlampahan iṅkaŋ sampun matahun tahun, dados para durjana wontĕnipun iŋ ṅriku punika saṅsara saṅĕt, prasakṣat kasuraŋ suraŋ tanpa waṅĕnan, amargi iŋ daḷĕm satahun sagĕd ugi dipun rumahosi sami kalihan sayuta tahun. badan iṅkaŋ kadadosan sakiŋ hawa napsu punika sampun botĕn gaḍaḥ wawaṅunan kadosdéné badan waḍag tuwin badan liṅga sarira, tĕgĕsipun sampun tanpa bahu suku siraḥ gĕmbuŋ tuwin palawaṅaniŋ pañca indriya sasaminipun, anaṅiŋ muhuŋ wujun jasad alus iṅkaŋ mawa sorot kados cahya utawi urubiŋ latu, wawaṅunanipun bundĕr loñjoŋ kadosdéné impĕs isi toya iṅkaŋ wontĕn iŋ toya, samaṅsa badan wahu kéṅiŋ babaya, upami kéṅiŋ hawa bĕntèr utawi asrĕp, kĕtatap iŋ punapa punapa, punika lajĕŋ mahanani ṅrahos maṅgiḥ ḷĕlampahan iṅkaŋ botĕn sahé, botĕn béda kalihan tiyaŋ tiḷĕm, manawi badanipun kasorotan bĕntèriŋ surya, asriŋ maṅgiḥ impèn badanipun koboŋ. anaṅiŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun sagĕd añumĕṛĕpi wawadosipun iŋ jagad wahu, iṅkaŋ sarta tansaḥ sagĕd santosa samĕkta kaèṅĕtanipun, amargi sakiŋ nalika gĕsaŋ wontĕn iŋ manusapada tansaḥ sagĕd awas èṅĕt, kulina mawas iŋ daḷĕm gĕsaṅipun piyambak. punika wontĕnipun iŋ jagad ṅriku sagĕd ambéṅkas sadaya kawontĕnan iṅkaŋ dados susaḥ saṅsaraniŋ manaḥ, awit sarèhniŋ sadaya wahu namuŋ kadadosan sakiŋ paṅukiriŋ cipta, dados sadaya ḷĕlampahan iṅkaŋ botĕn sahé iṅgiḥ kéṅiŋ linĕbur sarana daya pakartiniŋ cipta, utawi winaṅun dados ḷĕlampahan iṅkaŋ sahé, kadosdéné tiyaŋ iṅkaŋ sampun sagĕd añumĕṛĕpi ḍatĕŋ wawadosiŋ impèn sarta sagĕd sinuŋ èṅĕt iŋ kawruḥ wontĕn iŋ daḷĕm paṅimpèn, nalika piyambakipun ṅimpi baḍé dipun maṅsa iŋ sima, lajĕŋ sagĕd aṅunandika makatĕn : satĕmĕné iŋ wĕktu iki aku pinuju turu ana iŋ anu, ḷĕlakon iki muŋ impèn bahé, dudu ḷĕlakoniŋ urip ana iŋ marcapada tĕmĕnan, dadi samasa iŋ mĕṅko aku wus taṅi wus maṣṭi ora apa apa, tĕgĕsé ora ana macan kaŋ maṅsa maraŋ awakku, impèn iku muŋ gagambaran iŋ daḷĕm pañana, satĕmĕné goroḥ, mula sanadyan aku mĕṅko rumasa wus diuntal déniŋ macan, anaṅiŋ maṣṭi isiḥ duwé rumasa wĕruḥ maraŋ kahananku, iku prataṇḍané goroḥ, awit lumrahé woŋ kaŋ wus diuntal macan maṣṭi bañjur wus ora ñawaŋ maraŋ kahanané pamaṅaniŋ macan maraŋ awaké. lan manèḥ sarèhniŋ wawaṅunan iki muŋ saka pamaṅunku ḍéwé, wus maṣṭi kĕna dak sirṇakaké utawa dak waṅun iŋ sakaṛĕpku. tiyaŋ iṅkaŋ sagĕd èṅĕt ḍatĕŋ kawruḥ wawadosiŋ gĕsaŋ wontĕn iŋ kamaloka utawi iŋ paṅimpèn makatĕn punika wahu tamtu lajĕŋ gaḍaḥ kasantosan lan kapurunaniŋ galiḥ, sirṇa uwas uwas girisiŋ manaḥ ajrihipun ḍatĕŋ bilahi iṅkaŋ makatĕn wahu, awit sumĕṛĕp biliḥ kabilaèn wahu botĕn ñata, wĕkasan sirṇa susaḥ saṅsaraniŋ manaḥ, sanadyan ḷĕlampahanipun saṅsara ananiŋ manahipun botĕn katut saṅsara. saha wontĕn iŋ ṅriku punika manawi sagĕd samĕkta kaèṅĕtanipun ḍatĕŋ kawruḥ, iṅgiḥ takṣiḥ sagĕd ulaḥ budi, kados ta : ṅĕniṅakĕn cipta, mumuja, maṅsaḥ sĕmadi, sasaminipun.
4. sasampuniŋ manusa tilar badan iṅkaŋ aṅka 3, lajĕŋ ṅrasuk badan iṅkaŋ aṅka 4, kahupamèkakĕn saṇḍaṅan iṅkaŋ sap aṅka 4, sakiŋ jawi, kawontĕnanipun laṅkuŋ alus sarta laṅkuŋ santosa maliḥ, mila risakipun kantun, gĕsaṅipun manusa wontĕn iŋ ṅriku sakalaṅkuŋ sampurṇå amargi sampun sagĕd oñcat sakiŋ béka ṛĕñcananiŋ hawa napsu, saha sampun baḍé anduṅkap ḍatĕŋ dunuṅiŋ katĕntrĕman iṅkaŋ laṅgĕŋ, mila iṅkaŋ sampun sagĕd dumugi iŋ ṅriku, punika tinĕmbuṅakĕn sampun sagĕd aṅañcik iŋ wiwaraniŋ panuṅgal, sawĕnèḥ aṅgoloṅan aṅaṅgĕp iŋ ṅriku punika swarga. anaṅiŋ mugi sampun kagaliḥ biliḥ saḍéṅaḥ tiyaŋ sagĕd dumugi iŋ ṅriku, iṅkaŋ sagĕd dumugi iŋ ṅriku punika muhuŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun majĕŋ kawruḥ lan kahutamanipun, saha nalika gĕsaṅipun wontĕn iŋ marcapada pañcèn aṅudi, sampun sagĕd aṅlĕlantiḥ ṅĕrèḥ hawa napsu, saha sagĕd aṅaṅkaḥ gĕsaṅipun lumampaḥ aṅĕnĕr ḍatĕŋ gagayuhaniŋ gĕsaŋ iṅkaŋ lĕṛĕs. manawi tiyaŋ iṅkaŋ takṣiḥ walaka limrahipun sawĕg dumugi iŋ kamaloka lajĕŋ sampun kĕtarik waṅsul tumurun ḍatĕŋ marcapada maliḥ, jalaran takṣiḥ kĕbanda déniŋ pépéṅinan utawi sĕṅsĕmipun ḍatĕŋ baraŋ kalahiran.
5. sasampuniŋ manusa sagĕd atilar badan badanipun sadaya, iṅgiḥ punika sampun kapĕṅkĕr sakiŋ jamaniŋ jagad iṅkaŋ aṅka 4 wahu, punika sampun sagĕd waṅsul maliginiŋ jiwa, gĕsaŋ laṅgĕŋ maha mulya tanpa kara kara, iṅgiḥ punika sampun asarira baṭara, tĕgĕsipun asarira paṅéran, sampun tuṅgal dat sipat asma apṅal kalihan hyaŋ iṅkaŋ asipat ĕsa, iŋ ṅriku botĕn wontĕn panaṇḍaŋ suka duka sakit sakéca sapanuṅgilanipun, iṅgiḥ punika wĕkas wĕkasiŋ gagayuhan, gĕsaṅipun kantun uniŋ anoŋ, sampun botĕn kéṅiŋ cinakrabawa.
sarèhniŋ kawontĕnaniŋ agĕsaŋ, wĕkasaniŋ agĕsaŋ, wĕkas wĕkasaniŋ gagayuhan, kados iṅkaŋ sampun kahaṇḍarakĕn iŋ ṅiṅgil wahu, manawi sampun sagĕd aṅrahosakĕn iŋ surahosipun, saèstunipun lajĕŋ sampun sagĕd prikṣa pratikĕlipun baḍé aṅgĕgulaŋ kasantosaniŋ budi, iṅgiḥ punika santosaniŋ galiḥ sampun ṅantos gampil ginĕmpur déniŋ susaḥ lan saṅsara, santosaniŋ galiḥ aṅlĕṅgahi kahutaman, santosaniŋ galiḥ kĕkaḥ aṅgarap punapa iṅkaŋ dipun garap.
manawi manusa sampun taṅi budinipun, jĕmbar sarta ḷĕpas kawruhipun, jĕjĕg sarta utama manahipun, santosa paṅgalihipun, ṅadĕg kamanusanipun, punika kéṅiŋ katĕmbuṅakĕn sagĕd kĕñcĕŋ kados tosas galigiran, sagĕd ḷĕmĕs kados tosan jĕnaṅan, liripun botĕn kéṅiŋ dipun luk kasalèwèṅakĕn ḍatĕŋ panasaran, gampil dipun pardi ḍatĕŋ kasahénan.
manawi tiyaŋ marcapada, racak racakipun sampun makatĕn, punika gampil dipun ajĕṅakĕn ḍatĕŋ kasusilan iṅkaŋ linaṅkuŋ, dipun puriḥ aṅaṅgé sarta aṅĕkahi tatacara iṅkaŋ prayogi, wĕkasan jagad kéṅiŋ dipun aṅkaḥ sagĕdipun tata tĕntrĕm karta raharja.
lampahiŋ pambudi (ñaèni margi margi).
baku iṅkaŋ kĕdaḥ binudi iŋ manusa tigaŋ prakawis : 1. majĕṅiŋ jiwa, 2. sahéniŋ sarawuṅanipun kalihan tiyaŋ kaṭaḥ, 3. karaharjaniŋ turas, tigaŋ prakawis punika pambudinipun kĕdaḥ kagarap kaṇṭi kasayukaniŋ ṅakaṭaḥ.
witipun sadaya tiyaŋ sami sagĕd ṅajĕṅakĕn jiwanipun : manawi sadaya sagĕd tata manahipun. witipun sadaya sagĕd tata manahipun manawi sadaya sagĕd tata aṅgènipun gĕgriya. witipun sadaya sagĕd tata aṅgèniŋ gĕgriya, manawi iŋ marcapada tata tĕntrĕm karta raharja. witipun marcapada sagĕd tata tĕntrĕm karta raharja manawi praja praja iṅkaŋ amĕṅku sami sagĕd jĕjĕg santosa utama winasis iŋ ulaḥ bawa. dados manawi iŋ marcapada dèrèŋ sagĕd tata tĕntrĕm karta raharja, punika tumrapipun iṅkaŋ sĕdya ulaḥ kamajĕṅaniŋ jiwa utawi ulaḥ sampurṇaniŋ agĕsaŋ pañcèn susaḥ. amargi kĕkaṭahĕn rubéda utawi kawratan manahiŋ marcapada, samantĕn punika kajawi iṅkaŋ mĕdal margi sarana muṅkur ḍatĕŋ kadoñan.
witipun sagĕd sahé sarawuṅanipun tiyaŋ kaṭaḥ, punika manawi sadaya tiyaŋ racak racakipun sami susila, aṅlĕṅgahi kamanusanipun, utawi sami utama. witipun sadaya tiyaŋ sami majĕŋ ḍatĕŋ kasusilan, kamanusan, kahutaman, punika manawi praja praja aṅĕñcĕṅakĕn tata darma, tiyaŋ agĕŋ agĕŋ sami tumindak susila utama aṅlĕṅgahi kamanusan. amargi adat watakiŋ manusa punika limrahipun sami aṅĕtutakĕn iṅgil iṅgilanipun. dados manawi praja dèrèŋ aṅĕñcĕṅakĕn tata darma, punika sanadyan titiyaŋ kawula sami sayuk aṅĕñcĕṅakĕn, kalampahanipun takṣiḥ kaṭaḥ susahipun.
mĕṅgaḥ pamanaḥ karaharjaniŋ turas, punika kajawi : 1. pamanaḥ catĕŋ wiji, 2. pamanaḥ ḍatĕŋ laré, iṅkaŋ dahat wigati maliḥ pamanaḥ ḍatĕŋ tata ṅadatiŋ marcapada. iṅgiḥ punika supados iŋ marcapada wontĕn aṅgĕr aṅgĕripun, supados para manusa racak racakipun gaḍaḥ adat watak kalakuwan sahé, saha sadaya baṅsa, goloṅan, utawi satuṅgal tuṅgaliŋ tiyaŋ tansaḥ aṅsal paṅayomaniŋ kamardikanipun. sagĕdipun kalampahan makatĕn punika kĕdaḥ aṅsal dayaniŋ praja iṅkaŋ tata sahé sampurṇa.
dados wosipun lampahiŋ pambudi sadaya wahu kĕdaḥ kaṇṭi ṅudi sahénipun tataniŋ marcapada. manawi baḍé ṅudi sahénipun tataniŋ marcapada kĕdaḥ ṅudi sahénipun tataniŋ praja. manawi dèrèŋ wontĕn praja iṅkaŋ tata sahé sampurṇa, tamtu jagad botĕn sagĕd tata tĕntrĕm karta raharja, mila sadaya punika pokokipun kĕdaḥ ṅaṅkaḥ muriḥ sahé tataniŋ praja rumiyin. manawi sampun wontĕn praja salaḥ satuṅgal iṅkaŋ tata sahé sampurṇa. punika tamtu baḍé dados tuladaniŋ praja sanès sanèsipun sadaya. wĕkasan waradin salumahiŋ bumi sagĕd tata darma.
awon sahénipun tindak tuwin tataniŋ praja punika manut ḍĕḍasaripun, iṅgiḥ punika tiyaŋ iṅkaŋ nindakakĕn padamĕlan praja, manawi sadaya sahé tamtu praja iṅgiḥ lajĕŋ sahé, manawi sadaya awon tamtu praja iṅgiḥ lajĕŋ awon.
supados praja sagĕd sahé sarta sampurṇa, punika iṅkaŋ nindakakĕn kĕdaḥ kahajĕṅakĕn kawruḥ lan kahutamanipun. déné kawruḥ iṅkaŋ kĕdaḥ kahudi punika tigaŋ prakawis :
1. danurdara, tĕgĕsipun kawruḥ kasampurṇan sapanuṅgilanipun,
2. danopaya, tĕgĕsipun kawruḥ praja,
3. danurwéddha, tĕgĕsipun kawruḥ agama kaṅgé ṅudi danurdara lan danopaya. kawruḥ tigaŋ prakawis punika kajawi sagĕd añjalari cĕkapiŋ kawruḥ iṅgiḥ anuntuni ḍatĕŋ kahutaman.
lampahipun baḍé anata nagari utawi damĕl sahé tataniŋ praja, punika kĕdaḥ pakĕmpalan ulaḥ tigaŋ prakawis : 1. ṅudi rukun, 2. ṅudi kawruḥ, 3. ṅudi kahutaman. kawruḥ iṅkaŋ dipun udi iṅgiḥ kawruḥ tigaŋ prakawis kasbut ṅajĕŋ wahu : 1. danurdara, 2. danopaya, 3. danurwéddha. pakĕmpalan punika kĕdaḥ dipun aṅkaḥ supados sagĕd lumĕbĕt ḍatĕŋ goloṅan praja, supados wontĕn narapraja iṅkaŋ ṅudi sahé sampurṇanipun tataniŋ praja kalayan cakĕpiŋ kawruḥ aḍĕḍasar kahutaman kaṇṭi aṅsal kasayukaniŋ ṅakaṭaḥ. manawi tiyaŋ sampun ḍamaŋ ḍatĕŋ kawruḥ tigaŋ prakawis wahu, amargi jĕmbar sarta ḷĕbĕt paṅudinipun, tamtu sampun botĕn kasamaran ḍatĕŋ kawruḥ pratikĕlipun baḍé damĕl sahé tataniŋ prajanipun, nagarinipun, utawi tataniŋ bawana.
asarana kĕmpalipun tiyaŋ goloṅan kawula kalihan tiyaŋ goloṅan praja iṅkaŋ makatĕn wahu sagĕd dados tataṅsuliŋ katrĕsnan gagaṇḍéṅaniŋ praja kalihan kawula, guḷĕt rakĕt supĕkĕtiŋ siḥ sinihan sami trĕsna punika agĕŋ saṅĕt pahédahipun, baḍé sagĕd sami waṣpada patitis iŋ wawasanipun, goloṅan praja sagĕd waṣpada iṅkaŋ dados susaḥ awrat saha pipikiranipun goloṅan kawula, amituluṅi saprĕlunipun saha aṅèṅĕtakĕn utawi añĕgaḥ manawi wontĕn pipikiranipun iṅkaŋ kalintu. makatĕn ugi kosokwaṅsulipun : titiyaŋ goloṅan kawula iṅgiḥ sagĕd tĕraŋ sarta patitis wawasanipun ḍatĕŋ pipikiranipun tiyaŋ goloṅan praja, wĕkasan iṅgiḥ sagĕd aṅèṅĕtakĕn manawi wontĕn pipikiranipun iṅkaŋ kalintu. dados nama ṛĕkṣa rinĕkṣa tuluŋ tinuluŋ.
titiyaŋ kawula sagĕd aṅgĕlarakĕn kawruḥ utawi pamaṅgiḥ iṅkaŋ prayogi tumrap aṅgèn aṅgènipun puṅgawaniŋ praja, utawi sagĕd atur pamrayogi tumrap tindakiŋ praja, titiyaŋ goloṅan praja sagĕd añulaŋ ñulaṅakĕn ḍatĕŋ titiyaŋ kawula iŋ bab karṣaniŋ praja supados tiyaŋ kawula sampun ṅantos kalintu tampi.
awit sakiŋ pakĕmpalanipun tiyaŋ goloṅan kaliḥ warṇi wahu sami ṅudi kawruḥ, kahutaman, lan katrĕsnan karukunan, sampun tamtu sami botĕn kéṅiŋ dipun apusi, saha botĕn wontĕn iṅkaŋ purun ṅapusi, amargi sami gaḍaḥ ḍĕḍasar paṅrĕtos, sahé saha trĕsna. manawi wontĕn iṅkaŋ sĕdya lampaḥ cidra tamtu kacurṇan.
manawi titiyaŋ goloṅan praja botĕn wontĕn iṅkaŋ ṅudi ajĕṅiŋ kawruḥ lan kahutamanipun, tamtu praja botĕn sagĕd majĕŋ. maṅka titiyaŋ kawula sami majĕŋ ṅudi kawruḥ lan kahutaman, punika titiyaŋ goloṅan praja tamtu kawon sagĕd saha kawon patitis kalihan tiyaŋ kawula. dados suṅsaŋ buwana ambalik, lĕṛĕsipun anuntun tĕmaḥ baḍé dados tuntunan.
satuṅgaliŋ baṅsa iṅkaŋ sayuk majĕŋ ṅudi kawruḥ, kahutaman, lan karukunan, tamtu baḍé pinuñjul iŋ kawruḥ kahutaman lan karukunanipun ugi, iṅkaŋ kados makatĕn punika kéṅiŋ pinitados ṅadĕg papréntahan piyambak, damĕl tata tĕntrĕmiŋ nagari wutaḥ rahipun, rumĕkṣa iŋ saḍéṅaḥ baṅsa iṅkaŋ dados momoṅanipun.
adil, tumindak sasami sami, punika dipun kajĕṅakĕn iŋ ṅakaṭaḥ. pakĕmpalanipun tiyaŋ goloṅan kaliḥ warṇi kados kasbut ṅajĕŋ wahu, kéṅiŋ kaṅgé ṅudi kahadilan saha sasami sami, iṅgiḥ punika ṅudi sakécaniŋ praja lan kawula, manawi sadaya tindakiŋ praja adil utawi sasami sami, sagĕd damĕl sakéca sakaliḥ kalihipun, punika tamtu dados kasantosanipun gagaṇḍéṅaniŋ praja kalihan kawula.
iṅkaŋ dipun wastani ṅadil punika ugi amĕṅku kajĕŋ sagĕd animbaŋ kĕkiyatan lan tindak, sadaya tindak kĕdaḥ mawi mawaŋ kĕkiyatan, dados kĕdaḥ katimbaŋ kalihan kĕkiyatanipun iṅkaŋ baḍé ñaṅgi awratipun, amargi tiyaŋ añjĕjuñjuŋ iṅkaŋ dédé tatakĕranipun punika ṛĕkahos utawi botĕn kuwawi. dados kawula botĕn kéṅiŋ amboboti ḍatĕŋ praja iṅkaŋ dédé takĕranipun, makatĕn ugi kosokwaṅsulipun, praja kĕdaḥ botĕn amaréntaḥ ḍatĕŋ kawula iṅkaŋ dédé ukuranipun.
iṅkaŋ nama amboboti ḍatĕŋ praja iṅkaŋ dédé takĕranipun punika dadosa paṅajĕŋ ajĕŋ supados praja purun aṅlawan mĕṅsaḥ iṅkaŋ sakalaṅkuŋ agĕŋ utawi sakalaṅkuŋ awrat iṅkaŋ sampun tĕtéla dédé taṇḍiŋ utawi timbaṅipun, utawi upami kalampahan tĕmpuḥ pĕraŋ tĕtéla tamtu kawon, risak, gĕgĕmpuran, kéṅiŋ binasakakĕn suluŋ lumĕbu gĕni. déné iṅkaŋ dipun wastani amboboti ḍatĕŋ kawula iṅkaŋ dédé ukuraniŋ kĕkiyatanipun punika upami sadaya titiyaŋ kawula katamtokakĕn maṅaṅgé iṅkaŋ adi luhuŋ, sĕmbĕtipun kĕdaḥ baṅsa sutra sutra, iṅkaŋ sarwa éṅgal, jaṅkĕp, iṅkaŋ sarta kĕdaḥ ṅaṅgé baṅsa kañcana pinatik iŋ sĕsotya nawaṛĕtna. sadaya punika nama kakajĕṅan iṅkaŋ botĕn pantĕs katindakakĕn, iṅkaŋ ajalaran tamtu damĕl kawratan.
lampahipun pakĕmpalan rumakĕt puṅgawaniŋ praja utawi rumakĕtiŋ praja punika kĕdaḥ tansaḥ aṅèṅĕti biliḥ sĕdyanipun wigatos : iṅkaŋ sapisan namuŋ baḍé aṅrakĕtakĕn para puṅgawaniŋ praja kalihan titiyaŋ kawula utawi ṅrakĕtakĕn praja kalihan kawula. kapiŋ kaliḥ baḍé aṅajĕṅakĕn kawruhipun para puṅgawaniŋ praja. kapiŋ tiga baḍé ṅajĕṅakĕn kahutamanipun para puṅgawaniŋ praja. punika supados sagĕd dados ḍĕḍasariŋ praja, iṅgiḥ punika : trĕsna ḍatĕŋ kawula, sagĕd sarta utama, utawi winasis ḍatĕŋ ulaḥ bawa tama. mĕṅgaḥ sagĕdipun kalakṣanan praja tumindak utama punika kacĕkap namuŋ kabudi supados sagĕd muluŋ sakiŋ karṣanipun para narapraja iṅkaŋ sami aṅulahakĕn kuwajibaniŋ praja piyambak, utawi muluŋ sakiŋ karṣanipun praja piyambak. amargi manawi para narapraja utawi para iṅkaŋ sami ṅulahakĕn wajibiŋ praja sampun sami ḍamaŋ ḍatĕŋ kawruḥ utamanipun aṅulahakĕn wajibiŋ naréndra utawi utamanipun aṅulahakĕn wajibiŋ praja, sarta prikṣa kalayan tĕraŋ iŋ kawruḥ ḍatĕŋ gawat pakèwĕdipun aṅulahakĕn lampahiŋ praja iṅkaŋ katindakakĕn ñimpaŋ sakiŋ garis iṅkaŋ lĕṛĕs sahé, iṅgiḥ punika katindakakĕn niṣṭa utawi awon, sampun tamtu iṅgiḥ lajĕŋ kaguṅan karṣa piyambak aṅulahakĕn utamaniŋ praja, malaḥ lajĕŋ kaguṅan kĕkĕñcĕṅan piyambak, botĕn susaḥ tinĕḍa kalayan ṛĕkahos utawi kalayan kĕkĕñcĕṅan. kosokwaṅsulipun, manawi para iṅkaŋ sami aṅulahakĕn wajibiŋ praja takṣiḥ sami naracak kiraŋ kawruḥ utawi boḍo, kiraŋ utama utawi niṣṭa, awon watak bubudèn pikiran lan kalakuwanipun, tĕbiḥ sakiŋ kamanusan, botĕn maṅrĕtos ḍatĕŋ kawruḥ iṅkaŋ utama kaṅgé ṅulahakĕn wajibiŋ naréndra utawi praja, botĕn sumĕṛĕp agĕṅiŋ pigunanipun kahutaman, botĕn sumĕṛĕp agĕṅiŋ pakèwĕt lan gawatiŋ praja iṅkaŋ katindakakĕn niṣṭa, botĕn gaḍaḥ katrĕsnan ḍatĕŋ praja punapadéné ḍatĕŋ tiyaŋ kawula, utawi katrĕsnan ḍatĕŋ sasaminiŋ agĕsaŋ, botĕn sumĕṛĕp ḍatĕŋ wajibiŋ praja, naréndra, satriya, narapraja, wajibiŋ mantri puṅgawaniŋ praja agĕŋ alit, iṅkaŋ kaèṣṭi muhuŋ aṅgènipun baḍé nuwuki hawa napsu utawi aṅkara murkanipun piyambak piyambak, punika sanadyan dipun tĕḍa ṅantos kados punapa aṅgènipun nĕḍa nalika nindakakĕn laku utama, iṅgiḥ taṅèḥ kalakṣananipun. mila pambudi supados sagĕd mulaŋ sakiŋ karṣanipun piyambak punika laṅkuŋ prayogi tinimbaŋ kalihan panĕḍa iṅkaŋ kalayan saṅĕt saṅĕt, amargi botĕn susaḥ mawi anaṇḍaŋ kaṅélan ṛĕkahos iŋ manaḥ. déné pambudinipun iṅgiḥ namuŋ kados iṅkaŋ sampun kasbut iŋ ṅajĕŋ wahu : kahajĕṅakĕn katrĕsnanipun ḍatĕŋ sasaminiŋ agĕsaŋ, kawruhipun, lan kahutamanipun, sarana saḍérékan ulaḥ katrĕsnan, sasaṛĕṅan aṅudi kawruḥ tigaŋ prakawis : danurdara, danopaya, danurwéddha, saha kapiŋ tiganipun sami marṣudi ulaḥ kahutaman. namuŋ punika marginipun iṅkaŋ parlu saṅĕt kĕdaḥ kaparṣudi sagĕda tumindak.
sarèhniŋ paṅaṅkahipun katrĕsnan punika iṅgiḥ kĕdaḥ tinarik sarana katrĕsnan, paṅaṅkahipun kasahénan punika iṅgiḥ kĕdaḥ tinarik sarana kasahénan, iṅkaŋ maṅka sĕdya aṅaṅkaḥ supados pañjĕnĕṅan nata samantri puṅgawanipun agĕŋ alit wiwit iṅkaŋ iṅgil piyambak sapaṅaṇḍap dumugi paṅkat iṅkaŋ ṅaṇḍap piyambak supados sami gaḍaḥ trĕsna lan utama, dados titiyaŋ kawula utawi pakĕmpalaniŋ titiyaŋ kawula, utawi iṅkaŋ sampun dados warganipun sadaya, iṅgiḥ kĕdaḥ ṅrumiyini ulaḥ katrĕsnan lan kahutaman : trĕsna ḍatĕŋ ratu, trĕsna ḍatĕŋ praja, trĕsna ḍatĕŋ mantri puṅgawanipun agĕŋ alit sadaya. sampun ṅantos gaḍaḥ gĕṭiŋ, saha ṅaṇḍut sakṣĕrik, sanadyan upami katanduk iŋ rahos gĕṭiŋ prayogi winaḷĕs iŋ katrĕsnan, mila kĕdaḥ sagĕd añagantĕn iŋ manaḥ, aṅĕguṅakĕn momoŋ, jĕmbar iŋ pamĕṅku, kĕdaḥ aṅèṅĕti biliḥ gĕṭiŋ punika sagĕd ical déniŋ trĕsna, tanduk awon punika sagĕd gĕtun déniŋ tanduk sahé, awon punika sagĕd maliḥ dados utama déniŋ ajĕṅiŋ kawruḥ iṅkaŋ utama utawi déniŋ aṅsal pitĕdahiŋ piwulaŋ piwulaŋ sahé. mila paṅaṅkaḥ paṅaṅkaḥ wahu kĕdaḥ kalayan sarèḥ kaṇṭi katlatosan. asarana rinakĕt iŋ katrĕsnan lan kasahénan kaṇṭi pamarṣudi tuwin katlatosaniŋ pambudi wahu, sadaya iṅkaŋ kahaṅkaḥ botĕn baḍé sagĕd marucut. paṅaṅkaḥ iṅkaŋ kados makatĕn punika laṅkuŋ pratitis lan laṅkuŋ rapĕt tinimbaŋ kalihan pamuḷĕtiŋ naga èstri aṅalap siḥ ḍatĕŋ naga jaḷĕr iṅkaŋ mawi aniṅsĕti kalayan aṅĕtog karosanipun. ugi kados makatĕn manawi pañjĕnĕṅan nata, praja, utawi para narapraja, aṅaṅkaḥ ḍatĕŋ titiyaŋ kawula supados sami lampaḥ utama lan trĕsna ḍatĕŋ pañjĕnĕṅan nata, trĕsna ḍatĕŋ praja, trĕsna ḍatĕŋ para mantri puṅgawaniŋ praja agĕŋ alit sadaya, punika iṅgiḥ kĕdaḥ rumakĕt ḍatĕŋ titiyaŋ kawula, aṅrumiyini nandukakĕn katrĕsnan, lan nindakakĕn kahutaman. awit sakiŋ rinakĕt iŋ katrĕsnan lan ginunturan iŋ kahutaman, sampun tamtu titiyaŋ kawula koñjĕm manahipun sumuṅkĕm lahir batinan.
manawi gagaṇḍéṅaniŋ praja kalihan kawula sagĕd rakĕt katrĕsnanipun, sami ḍĕḍasar cĕkap kawruḥ lan kahutamanipun. sampun tamtu sami maṅgiḥ kasantosan, botĕn gampil rinisak iŋ satru sakti, kadosdéné prajurit iṅkaŋ sagĕd ṛĕkṣa rinĕkṣa kalihan bètèṅipun, utawima iṅkaŋ sagĕd ṛĕkṣa rinĕkṣa kalihan kakajĕṅan iŋ wana. amargi santosaniŋ praja punika iṅgiḥ manawi takṣiḥ dipun trĕsnani déniŋ kawulanipun. santosaniŋ kawula punika iṅgiḥ manawi dipun éyubi déniŋ praja pandam paṅahubanipun.
pakĕmpalan wahu kĕdaḥ kaṅgé saḍéṅaḥ baṅsa, botĕn mawi mawaŋ sugiḥ miṣkin, asor luhur, boḍo pintĕr, sasaminipun, saha kĕdaḥ kahaṅkaḥ sagĕdipun pĕñcar sumĕbar sakubĕṅiŋ bumi, naṅiŋ iṅgiḥ kĕdaḥ namuŋ kaṅgé tiyaŋ iṅkaŋ sampun diwasa utawi cĕkap umuripun, iṅgiḥ punika iṅkaŋ ukuranipun sampun sagĕd momot manahipun lan kuwawi aṅĕmbat pikiranipun iṅatasipun kawruḥ iṅkaŋ kahudi saha pandamĕl iṅkaŋ dipun garap. punapadéné kĕdaḥ muhuŋ kaṅgé iṅkaŋ pañcèn sampun sĕdya purun majĕŋ ḍatĕŋ karahayon. iŋ pundi pundi paṅgénan utawi pundi pundi nagari, pakĕmpalan kĕdaḥ sami ambudi muriḥ pakĕmpalanipun sagĕd lumĕbĕt ḍatĕŋ praja utawi sagĕd aṅsal warga para mantri puṅgawaniŋ praja sapanuṅgilanipun. para iṅkaŋ ṅĕmuḍèni lampahiŋ pakĕmpalan kĕdaḥ añjagi ḍatĕŋ pakĕmpalanipun utawi warganipun sampun ṅantos damĕl pakèwĕd ḍatĕŋ tindakiŋ praja utawi sampun ṅantos dados wisunaniŋ praja, supados pakĕmpalanipun botĕn dipun pakèwĕd déniŋ praja, praja botĕn pakèwĕd aṅlastantunakĕn adĕgipun pakĕmpalan saha aṅayomi para mantri puṅgawaniŋ praja iṅgiḥ botĕn pakèwĕd lumĕbĕt dados warganipun.
sarèhniŋ iṅkaŋ dipun sĕdyakakĕn namuŋ ambudi supados para narapraja sagoloṅanipun sagĕda majĕŋ kawruhipun saha katrĕsnanipun ḍatĕŋ titiyaŋ kawula, dados sahupami wontĕn satuṅgaliŋ praja, iṅkaŋ naraprajanipun utawi mantri puṅgawanipun sami damĕl pakĕmpalan piyambak, iṅkaŋ larasanipun nuṅgil kados sĕdyanipun punika, sanadyan pakĕmpalanipun madĕg piyambak botĕn nuṅgil kalihan pakĕmpalanipun titiyaŋ kawula, pakĕmpalanipun narapraja punika sajatosipun iṅgiḥ sampun botĕn béda kalihan iṅkaŋ sinĕdyakakĕn punika, dados iṅgiḥ dipun sayogyakakĕn saṅĕt. mila sanadyan pakĕmpalanipun botĕn sagĕd lumĕbĕt, iṅgiḥ sampun sagĕd kacĕkap sok ugi kawruḥ utawi piwulaṅipun sagĕd sumĕbar lumĕbĕt tumanĕm, malaḥ punika iṅkaŋ laṅkuŋ wigatos.
manawi sampun wontĕn satuṅgaliŋ praja, iṅkaŋ narapraja utawi mantri puṅgawanipun sampun wontĕn sabagéyan agĕŋ iṅkaŋ sampun sampurṇa kawruhipun majĕŋ kahutamanipun, agĕŋ katrĕsnanipun ḍatĕŋ titiyaŋ kawula, praja punika botĕn lami tamtu lajĕŋ baḍé dados praja iṅkaŋ utama utawi iṅkaŋ agĕŋ kahutamanipun, awit goloṅan iṅkaŋ sakĕḍik tamtu lajĕŋ baḍé katut ḍatĕŋ goloṅan iṅkaŋ kaṭaḥ utawi goloṅan iṅkaŋ laṅkuŋ rosa. amargi goloṅan iṅkaŋ laṅkuŋ kaṭaḥ sarta iṅkaŋ utama, punika kajawi laṅkuŋ kiyat jalaran laṅkuŋ kaṭaḥ, iṅgiḥ laṅkuŋ kiyat maliḥ jalaran tamtu laṅkuŋ dipun guyubi déniŋ titiyaŋ kawulanipun utawi titiyaŋ kaṭaḥ.
nayaka praja : para naraprajanipun, utawi para mantri puṅgawanipun agĕŋ alit sadaya iṅkaŋ sami aṅulahakĕn wajibiŋ praja sami cĕkap kawruhipun lan kahutamanipun : sakaṭahiŋ pranatanipun praja iṅkaŋ kiraŋ prayogi saha tindakiŋ praja utawi tindakiŋ mantri puṅgawanipun iṅkaŋ kiraŋ prayogi tamtu baḍé sirṇa piyambak, botĕn sakiŋ kalayan susaḥ susaḥ mawi dipun tĕḍa, amargi narapraja iṅkaŋ utami, tamtu botĕn ṛĕmĕn damĕl utawi ṅaṅgé pranatan iṅkaŋ botĕn sahé, saha botĕn purun tumindak iṅkaŋ botĕn lĕṛĕs. dados sakaṭahiŋ pranatan tamtu lajĕŋ kabaṅun piyambak kasantunan utawi kahéwahan muriḥ sahénipun. iŋ ṅriku icalipun tindakiŋ puṅgawa iṅkaŋ ñimpaŋ sakiŋ pranatan utawi ñimpaŋ sakiŋ lĕṛĕs, icalipun tindakiŋ puṅgawa iṅkaŋ ṅrĕsahi kaguṅaniŋ praja, tuwin damĕl susaḥ utawi damĕl pituna ḍatĕŋ titiyaŋ kawula. kosokwaṅsulipun manawi para naraprajanipun, utawi mantri puṅgawanipun agĕŋ alit, racakipun takṣiḥ sami awon watak bubudèn pikiran kalakuwanipun. takṣiḥ ṛĕmĕn damĕl utawi ṅaṅgé pranatan iṅkaŋ botĕn sahé, ṛĕmĕn tumindak awon lan ḷĕpat, sanadyan titiyaŋ kawula kĕṭĕkĕran dipun kados punapa nĕḍa éwahipun pranatan sagĕdipun dados sahé, nĕḍa icalipun tindak tindak iṅkaŋ botĕn sahé, iṅgiḥ taṅèḥ kasĕmbadaniŋ sĕdyanipun, sanadyan pranatan pranatan dipun éwahi iṅkaŋ tĕmtu iṅgiḥ namuŋ éwaḥ tĕtĕmbuṅanipun, rahosipun sami kémawon, puṅgawa iṅkaŋ ñimpaŋ sakiŋ garis iṅgiḥ takṣiḥ kaṭaḥ, makatĕn ugi iṅkaŋ ṅrĕsahi kaguṅaniŋ praja, ṅiṅgatakĕn aṅgĕr aṅgĕr lan méṅsaḥ tiyaŋ kawula, sapanuṅgilanipun, malaḥ sanadyan upami pranatanipun sampun sahé, kabĕkta sakiŋ tiyaṅipun dèrèŋ sahé, iṅgiḥ sagĕd ugi pranatanipun lajĕŋ katut éwaḥ dados botĕn sahé, amargi pranatan punika damĕlanipun tiyaŋ, dados tamtu manut ḍatĕŋ iṅkaŋ kuwasa damĕl utawi ṅéwahi. mila sajatosipun, manawi baḍé ambudi muriḥ sahéniŋ praja, punika laṅkuŋ prayogi ambudi sahéniŋ tiyaṅipun rumiyin tinimbaŋ kalihan nĕḍa éwahiŋ pranatan, amargi sanadyan upami sagĕd kalakṣanan sahé pranatanipun, naṅiŋ dèrèŋ dipun wontĕni pranatan iṅkaŋ añjalari sahéniŋ tiyaṅipun, utawi botĕn wontĕn pambudi muriḥ muriḥ sahéniŋ tiyaṅipun, panĕḍa éwahiŋ pranatan wahu tanpa damĕl, tĕgĕsipun botĕn sagĕd aṅrampuṅi tumrap pandamĕl iṅkaŋ sinĕdya.
tiyaŋ iṅkaŋ sampun gaḍaḥ ḍasar cĕkap kawruḥ lan kahutamanipun, sadaya iṅkaŋ baḍé katindakakĕn, tamtu mawi kawawas utawi katimbaŋ rumiyin, manawi sampun tĕtéla botĕn baḍé damĕl kawrataniŋ sanès punika sawĕg katindakakĕn, manawi tĕtéla baḍé damĕl kawrataniŋ sanès tamtu kaṇḍĕg sĕdyanipun. déné manawi pandamĕl iṅkaŋ baḍé katindakakĕn wahu paréntahiŋ paṅagĕṅipun utawi iṅgil iṅgilanipun, sĕsĕpuhipun : manawi sakintĕn takṣiḥ kéṅiŋ rinĕmbag : pandamĕl punika botĕn namuŋ lajĕŋ katindakakĕn kémawon, anaṅiŋ lajĕŋ kaṛĕmbag utawi suka pamrayogi ḍatĕŋ paṅagĕṅipun, manawi sampun botĕn samar kĕdaḥ katindakakĕn : aṅgènipun anindakakĕn iṅgiḥ sagĕd aṅaṅkaḥ aṅkaḥ muriḥ prayoginipun, sagĕda ñudakakĕn rahosiŋ kawratan tumrap iṅkaŋ kĕtaman. makatĕn punika nama sagĕd rumĕkṣa ṅaṇḍap ṅiṅgil. béda kalihan tiyaŋ boḍo tur dèrèŋ sahé watak kalakuwanipun. kapuriḥ dados paṅrĕkṣa malaḥ dados wisuna, kapuriḥ nindakakĕn pandamĕl lĕṛĕs sahé botĕn nĕtĕpi, laṅkuŋ laṅkuŋ nindakakĕn pandamĕl iṅkaŋ sagĕd damĕl kawratan, iṅkaŋ tĕmtu iṅgiḥ lajĕŋ saya dipun laṅkuṅi antĕpipun, makatĕn punika sampun adat aṅgènipun tiyaŋ kiraŋ kawruḥ, mila kawruḥ lan kahutaman alusiŋ bubudèn punika parlu saṅĕt dipun ajĕṅakĕn. manawi tiyaŋ boḍo kados iṅkaŋ kasbut iŋ ṅiṅgil punika kaṅgé puṅgawaniŋ praja punika mutawatosi saṅĕt tumrap ḍatĕŋ praja punapadéné tumrap ḍatĕŋ kawula, amargi sagĕd ugi añuṛĕmakĕn cahyaniŋ praja lan ñudakakĕn suṅkĕmiŋ kawula ḍatĕŋ prajanipun, tĕmaḥ kiraŋ prayogi.
sadaya tindakiŋ naréndra, utawi tindakiŋ praja, punika kĕdaḥ tansaḥ kaṛĕkṣa sampun ṅantos tumindak iṅkaŋ damĕl risakiŋ praja utawi kawula. sadaya iṅkaŋ damĕl risakiŋ praja punika iṅgiḥ sagĕd dados jalaran karisakaniŋ kawula, sadaya iṅkaŋ damĕl risakiŋ kawula punika iṅgiḥ sagĕd dados jalaran karisakaniŋ praja, mila sakaliḥ kalihipun kĕdaḥ kaṛĕkṣa. paṅrĕkṣa ḍatĕŋ salaḥ satuṅgalipun punika dados paṅrĕkṣa ḍatĕŋ sadayanipun, makatĕn ugi paṅrisak ḍatĕŋ salaḥ satuṅgalipun punika ugi sagĕd dados paṅrisak ḍatĕŋ sadayanipun. mila lampahipun tiyaŋ suwitèŋ ratu, sanadyan tampi ḍawuhiŋ saŋ nata, sampun ṅantos kasupèn pamanaḥ ṅrĕkṣa ḍatĕŋ praja tuwin ḍatĕŋ kawula. manawi tiyaŋ gaḍaḥ paṅrĕtos sarta gaḍaḥ kamanusan, tampi ḍawuhiŋ naréndra maṅka kamanaḥ kados kados baḍé sagĕd añjalari karisakaniŋ praja utawi kawula, punika botĕn lajĕŋ dipun lampahi, anaṅiŋ lajĕŋ kaṛĕmbag sakañcanipun rumiyin, katĕraṅakĕn iṅkaŋ dados pakèwĕdipun, wasana lajĕŋ atur pamrayogi muriḥ prayoginiŋ tindak. naṅiŋ manawi kawawas tĕtéla baḍé pahédaḥ tumrap praja tuwin kawula kĕdaḥ éṅgal dipun lampahi kalayan giraṅiŋ manaḥ, makatĕn lampahiŋ titiyaŋ gaḍaḥ paṅrĕtos iṅkaŋ sĕtya iŋ ratu, trĕsna iŋ praja sarta asiḥ ḍatĕŋ kawula utawi sasaminiŋ agĕsaŋ. sadaya iṅkaŋ baḍé katindakakĕn tamtu mawi kawawas rumiyin, tamtu mawi katimbaŋ. kaṇṭi awas èṅĕt, awas iŋ awon sahé, èṅĕt iŋ lĕṛĕs ḷĕpat. amargi manusa gaḍaḥ pamawasan, sagĕd nimbaŋ nimbaŋ, sumĕṛĕp awon sahé lan lĕṛĕs ḷĕpat, sagĕd aṅintĕn ṅintĕn baḍé kadadosaniŋ pandamĕl.
manawi wontĕn tiyaŋ botĕn mawi prĕduli awon sahé, lĕṛĕs ḷĕpat, ṛĕmĕnipun namuŋ ṅompak ompak, lĕṛĕs sahé awon ḷĕpat sadaya namuŋ sarwa dipun aḷĕmbana kémawon, pandamĕl sasar dipun juruṅi, pandamĕl niaya dipun biyantu, tindak niṣṭa dipun ubuṅi. awit iṅkaŋ dipun bujĕŋ namuŋ maḷĕṇṭiniŋ paḍaranipun, botĕn mawi ṅétaŋ niṣṭa madya utama, suṛĕmipun cahyaniŋ gusti botĕn kaṛĕkṣa, kusutiŋ praja tanpa dipun kawékani, amargi saṅĕt mata ḍuwitĕn, sajatosipun tiyaŋ iṅkaŋ kados makatĕn punika racuniŋ dumadi, botĕn pantĕs cinĕlakakĕn iŋ ratu utawi kahapdèkakĕn iŋ praja, amargi tamtu dados wisuna, punika sanès tiyaŋ sahé, patrap makatĕn punika déné aṅgèn aṅgènipun tiyaŋ iṅkaŋ aṅaṅgé kamanusan.
sajatosipun : tiyaŋ iṅkaŋ ṛĕmĕn ṅompak, pandamĕl ḷĕpat dipun wastani lĕṛĕs, naṅiŋ piyambakipun iṅgiḥ maṅrĕtos manawi satĕmĕnipun ḷĕpat, pandamĕl awon dipun aḷĕmbana, sanadyan piyambakipun ugi maṅrĕtos manawi sañatanipun pañcèn awon, budi niṣṭa dipun guṅguŋ, pikir rèmèḥ dipun guṅguŋ, pamaṅgiḥ klintu dipun guṅguŋ, sadaya paṅguṅguṅipun botĕn tĕrus iŋ manaḥ, patrap iṅkaŋ makatĕn punika nama goroḥ, aṅgorohi ḍatĕŋ sasaminiŋ agĕsaŋ, manawi tindak makatĕn punika katandukakĕn ḍatĕŋ pañjĕnĕṅan nata utawi baṅsa luhur, paṅagĕŋ, iṅgil iṅgilan utawi pinisĕpuḥ : punika nama aṅrèmèhakĕn, sanadyan patrapipun iŋ lahir mawi tatakrami saṅĕt aṅaji aji, naṅiŋ iŋ batos saṅĕt amboḍokakĕn, añamèkakĕn kalihan laré alit, gaḍaḥ paṅaṅgĕp manawi ṛĕmĕn wuru dipun uñjuki paṅaḷĕmbana, punika sanès tiyaŋ iṅkaŋ gaḍaḥ katrĕsnan lan paṅrĕkṣa, candranipun kadosdéné tiyaŋ sumĕṛĕp laré baḍé kĕjoṅor botĕn dipun tuluṅi naṅiŋ malaḥ lajĕŋ kajoṅkoṅakĕn pisan. naṅiŋ wontĕn paṅĕmbun iṅkaŋ parlu namuŋ kaṅgé tatakrami, punika kĕdaḥ mawi lajĕŋ dipun tututi paṅrĕkṣa, awujud tĕgĕs mawali ḍatĕŋ kalintunipun iṅkaŋ dipun ĕmbun wahu.
manawi wontĕn tiyaŋ ṛĕmĕn aṅĕmbun, naṅiŋ sajatosipun botĕn mawi ṅĕmpakakĕn pamawasan iŋ daḷĕm batos, paṅĕmbunipun namuŋ katlĕtuḥ ṅadat utawi pañcèn kaṅgé ṅadat. punika iṅgiḥ nama aṅrèmèhakĕn utawi amboḍokakĕn, candranipun kadosdéné tiyaŋ dipun jak timbaṅan tinari iŋ ṛĕmbag, botĕn purun manaḥ naṅiŋ namuŋ lajĕŋ sampun aṅrujuki kémawon, tarkaḍaŋ botĕn miṛĕŋ iṅgiḥ sagĕd aṅrujuki, kalakuwan makatĕn punika ugi mutawatosi.
tiyaŋ ṛĕmbagan : nampèni ṛĕmbag punika wajibipun iṅgiḥ kĕdaḥ dipun rahosakĕn sayĕktos, saha kĕdaḥ aṅlahirakĕn sarahosiŋ manaḥ punapa salĕṛĕsipun, iṅkaŋ lĕṛĕs utawi sahé iṅgiḥ dipun wastani lĕṛĕs utawi sahé, iṅkaŋ awon utawi ḷĕpat iṅgiḥ kĕdaḥ dipun wastani awon utawi ḷĕpat. iṅkaŋ patut dipun rujuki prayogi dipun rujuki, iṅkaŋ botĕn patut dipun rujuki prayogi dipun cĕgaḥ, manawi batos rujuk prayogi cariyos rujuk, manawi batos botĕn rujuk iṅgiḥ prayogi cariyos botĕn rujuk. manawi sajatosipun iŋ batos botĕn rujuk maṅka cariyos rujuk, punika nama añjarag ṅaḍĕpakĕn pakèwĕd, amargi manawi sagĕd kĕlĕṛĕs biyantu utawi nindakakĕn pandamĕl iṅkaŋ kaṛĕmbag, maṅka lajĕŋ kapuriḥ biyantu utawi nindakakĕn, saèstu ṛĕkahos iŋ manaḥ. utawi manawi dipun tĕḍani katraṅan nalaripun tĕka aṅrujuki tamtu baḍé katitik gorohipun. kasbut cariyos iŋ jaman kina : wontĕn sawĕnèḥ sudibya sĕdya andadar satuṅgaliŋ mantrinipun, sarana muṇḍut panimbaŋ pamaṅgiḥ daḷĕm saŋ prabu, uñjukipun mantri namuŋ ṅompak ompak. mastani sampun lĕṛĕs patitis saha utami saṅĕt, agĕŋ pahédahipun tumrap praja sarta kawula, ratunipun saṅĕt aniti niti : punapa iṅgiḥ sampun lĕṛĕs sayĕktos, saŋ mantri mĕkṣa tĕrus aṅgènipun aṅompak ompak, wasana saṛĕŋ kadaṅu nalaripun tĕka sagĕd mastani lĕṛĕs lan agĕŋ pahédahipun kadoṣpundi, mantri wahu botĕn sagĕd matur, dados katitik doranipun, mila lajĕŋ kahukum, amargi kahaṅgĕp dosa goroḥ, saha ambĕboḍo ḍatĕŋ ratu. makatĕn cariyosipun naréndra iṅkaŋ sudibya kalihan mantri iṅkaŋ ṛĕmĕn aṅompak. sajatosipun tiyaŋ iṅkaŋ ṛĕmĕn ambĕboḍo iŋ ratu punika botĕn namuŋ damĕl kapitunaniŋ naréndra, naṅiŋ ugi damĕl kapitunaniŋ praja lan kawula utawi tiyaŋ kaṭaḥ, amargi ratu punika kaṅgé kabĕtahaniŋ jagad, dados punika sanès prakawis alit.
tinantun iŋ ṛĕmbag utawi nampèni ḍawuhiŋ ratu punika botĕn kéṅiŋ dipun aṅgé gampil, amargi ratu dados atiniŋ jagad, botĕn kéṅiŋ tansaḥ ḷĕbur déniŋ tatakrami, utawi ḷĕbur déniŋ kawratan dayaniŋ arta, dados kĕdaḥ ṅaturakĕn panimbaŋ iṅkaŋ sayĕktos, iṅkaŋ mĕṣṭinipun kĕdaḥ dipun cĕgaḥ iṅgiḥ kĕdaḥ dipun cĕgaḥ.
lampahipun sujana sarjana suwitèŋ ratu :
1. nalika wontĕn iŋ daḷĕm pandamĕlan utawi pasowanan añatakakĕn kasĕtyaniŋ manahipun,
2. wontĕn iŋ griya manaḥ punapa iṅkaŋ kĕdaḥ kawĕṅku,
3. ṅéndahakĕn ḍawuhiŋ ratu iṅkaŋ pahédaḥ tumrap ḍatĕŋ praja tuwin kawula,
4. ñĕgaḥ utawi ambĕnakakĕn manawi wontĕn tindakiŋ naréndra iṅkaŋ kalintu iṅkaŋ sagĕd ambabayani ḍatĕŋ praja tuwin kawula,
5. santosa iŋ galiḥ aṅlĕṅgahi iṅkaŋ nama lĕṛĕs lan sahé, sarta sagĕd mupakat iŋ ṅakaṭaḥ,
6. kĕñcĕŋ rumĕkṣa kawilujĕṅaniŋ naréndra, praja, lan kawula. awit sakiŋ lampaḥ nĕm prakawis punika, añjalari katitik kahutamanipun, wĕkasan sagĕd kinasiḥ iŋ nata.
sadaya tiyaŋ punika satĕmĕnipun bĕtaḥ wontĕna iṅkaŋ ñĕgaḥ manawi gaḍaḥ kakajĕṅan utawi tindak iṅkaŋ kalintu, supados botĕn kalajĕŋ añjalari maṅgiḥ kasusahan.
para naréndra punika wontĕnipun aṅwontĕnakĕn parampara, para nayaka utawi para mantri agĕŋ agĕŋ, ñĕlakakĕn puṅgawa iṅkaŋ sĕpuḥ sĕpuḥ, ṅaṇṭi tiyaŋ sagĕd sagĕd iṅkaŋ sukṣci manahipun, tiyaŋ utama iṅkaŋ ḍĕḍasar sampurṇa iŋ kawruḥ, punika pahédahipun iṅgiḥ supados wontĕna iṅkaŋ atur pañĕgaḥ utawi atur pĕpèṅĕt manawi pañjĕnĕṅan nata kaguṅan tindak iṅkaŋ kalintu, saha atur ṛĕmbag iṅkaŋ sahé tumrap kagĕm ṅasta kĕmuḍiniŋ nagari. manawi pañjĕnĕṅan nata sagĕd aṅagĕm atur pañĕgaḥ, pĕpèṅĕt, saha atur piṛĕmbagiŋ abdi utawi sintĕn sintĕna iṅkaŋ ñata sahé sahé : tamtu santosa kaluhuranipun, botĕn baḍé sagĕd kécalan nagarinipun. manawi tiyaṅri sagĕd aṅaṅgé atur pañĕgaḥ, pĕpèṅĕt, saha atur piṛĕmbag iṅkaŋ ñata sahé sahé : tamtu prajanipun santosa, botĕn baḍé sagĕd risak. manawi para mantri utawi puṅgawa, gaḍaḥ mitra darma iṅkaŋ sagĕd suka pañĕgaḥ utawi pĕpèṅĕt biliḥ gaḍaḥ pikir utawi tindak iṅkaŋ kalintu, sagĕd aṅaṅgé piṛĕmbagiŋ mitra darma iṅkaŋ sahé sahé, sampun tamtu sagĕd sahé tindakiŋ paṅawulanipun. cĕpak iṅgahiŋ drajatipun, sagĕd santosa pañĕpĕṅipun pandamĕlan, botĕn baḍé sagĕd ical kaḷĕṅgahanipun.
mila manawi pañjĕnĕṅan nata baḍé kaguṅan tindak iṅkaŋ niṣṭa, utawi botĕn lĕṛĕs, iṅkaŋ tĕtéla baḍé sagĕd aṇḍatĕṅakĕn babaya tumrap pañjĕnĕṅan nata, praja, kawula utawi tiyaŋ kaṭaḥ : mantri iṅkaŋ maṅrĕtos wajib éṅgal aṅaturakĕn pañĕgaḥ, mawi patrap iṅkaŋ susila utawi cara iṅkaŋ patut, supados sagĕd kaḍahar aturipun.
manawi wontĕn prakawis iṅkaŋ botĕn ṅadil, iṅkaŋ pañcèn wigatos, parlu kahuniṅan pañjĕnĕṅan nata, mantri iṅkaŋ maṅrĕtos wajib uñjuk wuniṅa iŋ pañjĕnĕṅan nata, supados lajĕŋ katindakakĕn ṅadilipun.
manawi wontĕn tiyaŋ gaḍaḥ tindak kalintu iṅkaŋ tĕtéla baḍé añjalari ḍumawahiŋ babaya utawi baḍé ambabayani, saḍéṅaḥ tiyaŋ wajib ugi suka pañĕgaḥ, pĕpèṅĕt, utawi piṛĕmbag iṅkaŋ sahé sahé.
pañĕgaḥ pañĕgaḥ iṅkaŋ kados makatĕn wahu, iṅgiḥ punika katrĕsnan iṅkaŋ sajati, saha katrĕsnan iṅkaŋ utama.
pañĕgaḥ iṅkaŋ sagĕd damĕl wuruṅiŋ tindak iṅkaŋ baḍé aṇḍatĕṅakĕn babaya, punika laṅkuŋ agĕŋ pahédahipun tinimbaŋ kalihan tiyaŋ iṅkaŋ purun anaḍahi pakèwĕd sasampunipun babaya kalajĕŋ aṇḍatĕṅi.
pañĕgaḥ ḍatĕŋ tindakiŋ naréndra iṅkaŋ botĕn lĕṛĕs punika laṅkuŋ trĕsna tinimbaŋ kalihan iṅkaŋ namuŋ aṅubuṅi. tiyaŋ iṅkaŋ namuŋ aṅubuṅi punika sajatosipun botĕn gaḍaḥ paṅrĕkṣa, dados sajatosipun iṅgiḥ nama botĕn gaḍaḥ katrĕsnan.
kapurunan añĕgaḥ tindakiŋ naréndra iṅkaŋ botĕn lĕṛĕs punika laṅkuŋ kĕndĕl sarta laṅkuŋ sĕtya punapadéné laṅkuŋ utama tinimbaŋ kalihan mantri iṅkaŋ purun dipun abĕn pĕraŋ iṅkaŋ papraṅan punika botĕn saḥ. amargi kapurunan añĕgaḥ punika botĕn sakiŋ mawi kĕpĕkṣa. naṅiŋ kapurunan majĕŋ pĕraŋ ḍatĕŋ papraṅan iṅkaŋ botĕn saḥ punika purunipun sakiŋ ajriḥ déniŋ kĕpĕkṣa.
aṅgèn aṅgèniŋ mantri iṅkaŋ mantĕp santosa iŋ galiḥ aṅlĕṅgahi kasusilaniŋ mantri iṅkaŋ utama, sanadyan atur pañĕgaḥ ḍatĕŋ tindakiŋ naréndra iṅkaŋ baḍé ambabayani punika, dipun wawas tĕtéla gawat iṅgiḥ nama aṅaḍĕpakĕn pakèwĕd iṅkaŋ sakalaṅkuŋ agĕŋ, éwasamantĕn iṅgiḥ mĕkṣa tinĕmpuḥ, amargi punika dados kañatahanipun aṅlĕṅgahi wajibiŋ mantri, sarta aṅĕṅgèni kamanusan. sanadyan aturipun botĕn kahagĕm, agĕṅipun malaḥ tampi bĕbĕndu karucat kaḷĕṅgahanipun, iṅgiḥ botĕn mundur, katrĕsnanipun botĕn surut, kasantosanipun botĕn ébaḥ, kamanusanipun botĕn ical, dumugi pĕjaḥ dipun tĕmaḥ. manawi gustinipun botĕn aṅagĕm aturipun, maṅka ṅantos kalajĕŋ kaḷĕbĕt iŋ pakèwĕt, sanadyan wontĕn saḷĕbĕtiŋ sagantĕn latu dipun salulupi kahĕntas sakiŋ babaya. makatĕn punika kados tindakipun risaŋ patiḥ prahaṣṭa patihipun prabu dasamuka, kalampahan kala prabu dasamuka maṅun pĕraŋ mĕṅsaḥ prabu arjuna sasrabahu naréndra binaṭara iŋ nagari pahèspati : nalika sawĕg baḍé maṅun pĕraŋ sampun saṅĕt aṅgènipun atur pañĕgaḥ, sasampunipun prabu dasamuka kéṅiŋ kĕcĕpĕŋ, patiḥ prahaṣṭa aṅgĕbyur ḍatĕŋ kalaṅaniŋ mĕṅsaḥ botĕn ṅétaŋ baya pakèwĕd parlu ambudi kasugĕṅaniŋ gustinipun, kalakṣanan sagĕd maṅgiḥ raharja, kotamanipun patiḥ prahaṣṭa ṅambar ambar aṅèbĕgi bumi, ṅantos dumugi jaman sapunika dèrèŋ surut.
sadaya tiyaŋ punika wajib sagĕd aṅaṅgé sadaya ṛĕmbag iṅkaŋ sahé, mila kĕdaḥ sagĕd aṅrèḥ manahipun, sagĕd mĕkak kakajĕṅanipun, manawi gaḍaḥ kajĕŋ utawi tindak iṅkaŋ kalintu kĕdaḥ kéṅiŋ cinĕgaḥ. laṅkuŋ laṅkuŋ iṅatasipun naréndra utawi tumrapipun tiyaŋ iṅkaŋ ṅĕmudèni lampahiŋ nagari, kĕdaḥ sagĕd maṅrèḥ pikiripun, nata manahipun, mĕkak kakajĕṅanipun. kĕdaḥ sagĕd aṅulaḥ manahipun sagĕda mĕmbat, sagĕd aṅaṅgé ṛĕmbag iṅkaŋ kakajĕṅanipun iṅkaŋ botĕn lĕṛĕs. amargi manawi botĕn makatĕn : 1. biliḥ kaguṅan karṣa utawi tindak iṅkaŋ kalintu baḍé kalajĕŋ lajĕŋ, tĕmaḥ sagĕd añjalari maṅgiḥ karisakan, 2. botĕn baḍé sagĕd maṅgiḥ baṭi sakiŋ para sujana. wontĕn dodoṅéṅan iŋ jaman kina kéṅiŋ kaṅgé tĕpa darṣana, kados iŋ ṅaṇḍap punika :
kasbut iŋ dodoṅéṅan, kacariyos, iŋ jaman kina wontĕn satuṅgaliŋ naréndra utama, awit sakiŋ ḍamaŋ iŋ kawruḥ, prikṣa ḍatĕŋ agĕṅiŋ pigunanipun kahutaman, saha prikṣa ḍatĕŋ agĕṅipun pakèwĕdiŋ kaniṣṭan, saŋ prabu sakalaṅkuŋ sarosa sĕdya aṅulahakĕn kahutamanipun wajibiŋ praja saha utamanipun wajibiŋ naréndra, sĕdya aṅicali sadaya tindak iṅkaŋ botĕn sahé, ambudi supados praja saha pañjĕnĕṅan daḷĕm tĕtĕp sukṣci, adil, sarta utama. paṅgaliḥ daḷĕm saŋ prabu sagĕdipun prikṣa ḍatĕŋ cacadipun kawontĕnaniŋ praja, saha cacadipun tindak daḷĕm saŋ prabu piyambak, punapadéné supados maṅgiḥ kawruḥ iṅkaŋ kéṅiŋ kaṅgé ṅulahakĕn utamaniŋ naréndra ṅasta pusaraniŋ praja utawi utamaniŋ praja, kĕdaḥ sagĕd prikṣa ḍatĕŋ wawasaniŋ ṅakaṭaḥ, saha kĕdaḥ sagĕd aṅsal pamrayogi sakinŋ tiyaŋ kaṭaḥ, mila saŋ prabu lajĕŋ aṇḍawuhakĕn uṇḍaŋ uṇḍaŋ : saḍéṅaḥ tiyaŋ kéṅiŋ cahos uñjuk ḍatĕŋ saŋ prabu, andumuk cacadipun tindak daḷĕm saŋ prabu aṅgènipun aṅulahakĕn praja, saha andumuk ḷĕpatipun tindakiŋ praja, andumuk kaḷĕpatanipun tindakiŋ para mantri puṅgawa agĕŋ alit sadaya atur pamrayogi tumrap tindak daḷĕm saŋ prabu saha tindakiŋ praja iṅkaŋ sakintĕn pahédaḥ tumrap pañjĕnĕṅan daḷĕm saŋ prabu, praja, para mantri puṅgawa utawi wadyabala kawula daḷĕm sadaya, gampilipun iṅkaŋ pahédaḥ tumrapiŋ ṅakaṭaḥ, naṅiŋ sadaya wahu kĕdaḥ kalayan patrap iṅkaŋ susila, manawi kapara ñata sarta patitis baḍé kahagĕm aturipun, saha baḍé kapariṅan gañjaran sapantĕsipun. sadaya karṣa daḷĕm saŋ prabu wahu iṅgiḥ sagĕd kalakṣanan, saŋ prabu sagĕd aṅicali sadaya tindak iṅkaŋ botĕn prayogi saha sagĕd aṅulahakĕn kotamaniŋ naréndra saha kahutamaniŋ praja, sakiŋ aṅagĕm aturipun tiyaŋ kaṭaḥ, wasana kawĕntar kahutamanipun, sarta sinĕbut sudibya iŋ ulaḥ bawa, saya wimbuḥ wimbuḥ kaluhuranipun, prajanipun santosa, wadyabala tuwin kawulanipun sami sĕtya tuhu, botĕn wontĕn garundĕl, botĕn wontĕn ambantaḥ, tiyaŋ iṅkaŋ sagĕd sagĕd botĕn wontĕn iṅkaŋ dados wisuna, naṅiŋ malaḥ sami mahédahi tumrap ḍatĕŋ praja, nagarinipun ramé sarta wilujĕŋ, miraḥ saṇḍaŋ tĕḍa, botĕn wontĕn tiyaŋ naṇḍaŋ kamlaratan saha tiyaŋ lampaḥ durjana. ṅantos sampun botĕn wontĕn tiyaŋ sagĕd anacad saha atur pamrayogi maliḥ. iŋ satuṅgiliŋ dintĕn saŋ prabu miyos sinéwaka iŋ pañcaniti, sinéwa iŋ wadyabala, abdi iṅkaŋ suméwa amuŋ sawatawis, saŋ prabu karṣa anampèni bokmanawi wontĕn tiyaŋ iṅkaŋ sĕdya sahos uñjuk, anaṅiŋ botĕn wontĕn, sasampunipun ḷĕṅgaḥ sawatawis, saŋ prabu baḍé jĕṅkar, dumadakan lajĕŋ wontĕn laré alit sowan iŋ ṅarṣa daḷĕm, sumaloḍo amor puṅgawa saṅĕt urmat, iṅkaŋ sami suméwa sami ciṅak, botĕn wontĕn iṅkaŋ sumĕṛĕp pinaṅkanipun, sumĕṛĕp sumĕṛĕp sampun liṅgiḥ, paṅrahosipun kados ḍatĕŋ jlĕg tanpa saṅkan, tinakénan waṅsultanipun baḍé cahos uñjuk saŋ prabu, aṅèstokakĕn uṇḍaŋ uṇḍaŋ, sasampunipun kahuñjukakĕn iŋ saŋ prabu, lajĕŋ kaḍawuhan umaṛĕk iŋ ṅabyantara nata, saŋ prabu karṣa imbal wawacana pribadi, sasampunipun umaṛĕk iŋ ṅarṣa nata, dinaṅu, aturipun kalihan anĕmbaḥ : pukulun, sowan kawula iŋ ṅarṣa daḷĕm baḍé muñjuk iŋ pada daḷĕm saŋ prabu aṅèstokakĕn surahosiŋ uṇḍaŋ uṇḍaŋ, anaṅiŋ sajatosipun kawula sampun botĕn sagĕd anacad sadaya tindak daḷĕm, déniŋ sadaya sampun sarwa utami, saha kawula sampun botĕn sagĕd atur pamrayogi, déniŋ sadaya sampun sarwa prayogi, saṅkĕp botĕn kĕkiraṅan satuṅgal punapa, namuŋ wontĕn iṅkaŋ takṣiḥ dados cuwaniŋ manaḥ kawula, déniŋ padukéndra sawĕg sagĕd damĕl tata tĕntrĕm karta raharjaniŋ nagari daḷĕm piyambak, dèrèŋ damĕl karta raharjaniŋ jagad sadaya, sarèhniŋ ratu punika minaṅka gĕgĕntos paṅéjawantahiŋ déwa, sakiŋ paṅrahos kawula wajib rumĕkṣa isiniŋ jagad sadaya, amargi kalakṣananipun kaṛĕkṣaniŋ jagad punika kĕdaḥ aṅsal papaḍaŋ sakiŋ cahyanipun kotamaniŋ naréndra sudibya kados padukéndra, iṅgiḥ punika padukéndra kĕdaḥ aṅlimrahakĕn kawruḥ kotamanipun wajibiŋ naréndra aṅulahakĕn utamanipun wajibiŋ praja, saha aṅlimrahakĕn praja iṅkaŋ utama, iṅkaŋ sagĕd maṅgiḥ wawaḥ kaluhuran kawruḥ kahutamanipun, sagĕd damĕl bĕgja raharjaniŋ kawulanipun kados praja paduka, punika sadaya kalimrahakĕn ḍatĕŋ liyan praja, supados liyan praja sami éṅgal atulada. tĕlas aturipun laré alit lajĕŋ musna ical botĕn kasatmata, botĕn wontĕn iṅkaŋ sumĕṛĕp purugipun. saŋ prabu tuwin para wadya iṅkaŋ sami suméwa dahat sami ṅuṅun, rahosiŋ manaḥ kados supĕna, wasana sami ṅintĕn biliḥ jawata, utusaniŋ saŋ hyaŋ sukma kawĕkas. aturipun laré alit wahu katindakakĕn déniŋ saŋ prabu, saŋ prabu dados saya misuwur kotamanipun, kasusra dumugi liyan praja, arumiŋ asmanipun saŋ prabu aṅambar aṅèbĕgi iŋ jagad traya, puwara kaṭaḥ para nata iṅkaŋ sami puruhita kawruḥ paṅasta pusaraniŋ praja, saha kaṭaḥ iṅkaŋ sami tĕluk aris botĕn sakiŋ ginĕbag iŋ pĕraŋ, amuŋ sakiŋ kèlu kapiluyu kalayu iŋ kahutaman, aṅgĕpipun sami ambaṭara, sami kusuŋ kusuŋ ambĕkta pisuṅsuŋ, gurubakal gurudadi, minaṅka biwaḍaniŋ naréndra utama, sadaya sami rinakĕt kinadaŋ dados mitra darma, wasana saŋ prabu sagĕd jumĕnĕŋ nata binaṭara iŋ jagad iṅkaŋ sakalaṅkuŋ gagaḥ sarta utama, lampaḥ jantranipun tinulad iŋ ratu sabuwana, tĕmaḥ sagĕd añjalari kaṛĕkṣakaniŋ rat sadaya.
mĕṅgaḥ sagĕdipun kalampahan sakaṭahiŋ praja praja, para nata saha para mantri puṅgawanipun agĕŋ alit sadaya, malaḥ satitiyaṅipun kawula sadaya : sami sampurṇa iŋ kawruḥ saha kahutamanipun, sagĕd aṅaṅgé sadaya ṛĕmbag iṅkaŋ sahé, kéṅiŋ cinĕgaḥ iṅkaŋ dados kaḷĕpataniŋ tindakipun : punika iṅgiḥ manawi iŋ marcapada pakĕmpalan rumakĕt praja kados iṅkaŋ kasbut iŋ ṅajĕŋ, saha sampun sagĕd sumĕbar aṅrĕpda ṅantos aṅlimputi bumi, kadosdéné naga bumi aṅlĕkĕri jagad. jagad utawi sakaṭahiŋ praja punika upaminipun tigan, pakĕmpalan utawi naga bumi punika upaminipun saŋ hyaŋ surya iṅkaŋ aṅĕṅrĕmi, sampun tamtu baḍé wontĕn tigan iṅkaŋ sagĕd nĕtĕs sawuŋ patohan, iṅkaŋ uḷĕsipun cĕmĕŋ amubal pĕṭak, utawi pĕṭak amubal cĕmĕŋ, tĕgĕsipun : baḍé wontĕn praja agĕŋ utawi praja santosa iṅkaŋ lajĕŋ ulaḥ kahutaman, wĕkasan gagaḥ sarta utama, kawasa rumĕkṣa ayuniŋ rat sadaya. utawi baḍé wontĕn praja utama iṅkaŋ lajĕŋ maṅgiḥ kasantosan : wĕkasan gagaḥ sarta utama, kawasa rumĕkṣa ayuniŋ rat sadaya.
amargi manawi sampun majĕŋ kawruhipun, ḍamaŋ ḍatĕŋ kawruḥ iṅkaŋ utama, tamtu lajĕŋ nindaki kahutaman. manawi sampun nindaki kahutaman tamtu sagĕd damĕl bĕgja raharja suka biṅahiŋ ṅakaṭaḥ, tĕmaḥ muñcar cahyanipun dipun suyudi iŋ ṅakaṭaḥ, dados iŋ kasantosanipun. manawi sampun wontĕn praja satuṅgal kémawon iṅkaŋ sagĕd maṅgiḥ kasantosan sakiŋ kahutamanipun, tamtu praja sanès sanèsipun iṅgiḥ lajĕŋ anututi nulad kahutamanipun, wĕkasan jor joran utawi uṅkul uṅkulan ulaḥ kahutaman, déné manawi sampun sami sampurṇa kahutamanipun, punika sampun botĕn wontĕn mĕmĕṅsahan utawi pĕjaḥ, tiyaŋ agĕŋ agĕŋ sakéca manahipun, déné sampun botĕn iṅkaŋ awrat, tiyaŋ alit alit sami tĕntrĕm manahipun, botĕn kawratan mikul wragadiŋ pradaṅdan pĕraŋ, botĕn dados kurbaniŋ papraṅan. iŋ ṅriku para ratu, sakaṭahiŋ goloṅan, sadaya tiyaŋ, sampun sami siḥ sinihan sami amĕmitran, atut aruntut botĕn wontĕn kara kara sajagad tata tĕntrĕm karta raharja.
awit manawi sampun wontĕn praja iṅkaŋ sudibya iŋ ulaḥ bawa utama, tĕgĕsipun agĕŋ kahutamanipun aḍĕḍasar kawruḥ iṅkaŋ sampurṇa : tamtu titiyaŋ kawulanipun maṅgiḥ bĕgja raharja sĕnĕṅiŋ manaḥ wĕkasan sĕtya ḍatĕŋ prajanipun. manawi praja dipun sĕtyani déniŋ mantri puṅgawanipun saha titiyaŋ kawulanipun tamtu dados kasantosanipun, manawi kasantosanipun sampun katiṅal sakiŋ liyan praja, tĕtéla kasantosanipun sakiŋ dayaniŋ kahutaman iṅkaŋ aḍĕḍasar kawruḥ iṅkaŋ sampurṇa, tamtu lajĕŋ tinulad iŋ liyan praja, amargi kapéṅin tumut sagĕd damĕla raharjaniŋ nagarinipun, kapéṅin sagĕd maṅgiḥ kasantosan, sarta ériŋ ḍatĕŋ prabawaniŋ kahutamanipun, kadosdéné sumĕlaṅiŋ manaḥ sumĕṛĕp praja tataṅganipun ñantosani kaprajuritanipun saha añaèni pirantosiŋ pĕraŋ, lajĕŋ anututi ñantosakakĕn kaprajuritipun ñaèni dandosanipun pĕraŋ. anaṅiŋ kasantosan sakiŋ kahutaman punika béda kalihan kasantosan sakiŋ gagaḥ prakosaniŋ kaprajuritan, sugiḥ wadyabala kĕndĕl sarta sagĕd ḍatĕŋ ulahiŋ praŋ, sugiḥ dadamĕl iṅkaŋ aṅgĕgirisi. amargi kasantosan sakiŋ kahutaman punika botĕn damĕl kawrataniŋ titiyaŋ kawula ñaṅgi wragadiṅn kaprajuritan, saha tamtu botĕn baḍé kaṅgé damĕl tataṅganipun. iṅkaŋ dados ériṅiŋ taṅga namuŋ manawi titiyaŋ kawulanipun piyambak sami naṅis nĕḍa dipun wĕṅku kados caranipun praja iṅkaŋ utama punika, mila tamtu lajĕŋ éṅgal éṅgal nututi maṅun brata añar ulaḥ kahutaman. naṅiŋ manawi kasantosan iṅkaŋ sakiŋ ṅaṭahi wadyabala tuwin dandosan pĕraŋ sagĕd dados wĕwahiŋ kawratanipun titiyaŋ kawula jalaran kĕkaṭahĕn sasaṅgèn kaṅgé wragad pradaṅdan prajurit. saha sagĕd damĕl kagètiŋ praja taṅga tapaliḥ, sami sumĕlaŋ. dados nama ṅaḍĕpakĕn pakèwĕd sakiŋ jawi sakiŋ ḷĕbĕt, laṅkuŋ laṅkuŋ manawi taṅganipun sampun sami nututi ñantosakakĕn kaprajuritanipun. lajĕŋ jor joran ṅaṭahakĕn prajurit ñaèni prabotiŋ praŋ, pakèwĕd iṅkaŋ dipun aḍĕpakĕn saya agĕŋ sarta saya jumaṅgut, mila kasantosan sakiŋ kahutaman punika laṅkuŋ prayogi tinimbaŋ kalihan sakiŋ ñaèni dandosaniŋ pĕraŋ sapanuṅgilanipun.
déné manawi naréndra baḍé nindakakĕn utamaniŋ ṅulahakĕn praja, utawi manawi praja baḍé katindakakĕn utama, iṅkaŋ rumiyin kĕdaḥ nindakakĕn uwitipun sagĕd tumindak utama, kados iṅkaŋ kasbut iŋ ṅaṇḍap punika :
baku tataniŋ praja witiŋ utama.
1. kĕdaḥ kabudi (katata) sagĕdipun titiyaŋ kawula sadaya sagĕd aṅgugu paṅajaran iṅkaŋ cĕkap, tĕgĕsipun kĕdaḥ wontĕn pamulaṅan iṅipun saha paṅajaranipun, supados sampun ṅantos wontĕn tiyaŋ iṅkaŋ botĕn ḍĕḍasar aṅsal paṅajaran, utawi supados sampun ṅantos wontĕn laré iṅkaŋ botĕn sagĕd aṅsal papan paṅajaran, paṅajaranipun kĕdaḥ iṅkaŋ ñĕkapi kaṅgé rumĕkṣa iŋ gĕsaṅipun :
1. paṅrĕtos kaṅgé rumĕkṣa kasarasanipun,
2. kasagĕdan kaṅgé nindakakĕn paṅupajiwanipun,
3. paṅgulawĕṇṭaḥ sahéniŋ watak bubudèn pikir lan kalakuwan kaṅgé kamanusanipun utawi kaṅgé rumĕkṣa rahayuniŋ gĕsaṅipun,
4. kawruḥ kaṅgé caranipun tiyaŋ gĕgriya. dados sadaya pamulaṅan kĕdaḥ dipun wontĕni paṅgulawĕṇṭaḥ alusiŋ bubudèn, sahéniŋ wawatakan, utamaniŋ kalakuwan.
amargi manawi laré namuŋ dipun isèni kawruḥ warṇi warṇi iṅkaŋ botĕn kaṅgé iŋ damĕl tumrap gĕsaṅipun, dipun ajar kasagĕdan iṅkaŋ botĕn añĕkapi kaṅgé ambujĕŋ kabĕtahanipun, utawi iṅkaŋ botĕn baḍé kaṅgé tumrap paṅgĕsaṅanipun, dipun gĕgulaŋ ḍatĕŋ kalantipan sarta sugiḥ akal naṅiŋ botĕn dipun ḍasari utamaniŋ budi, sadaya punika tanpa guna, malaḥ mutawatosi saṅĕt, sagĕd ambabayani tiyaŋ kaṭaḥ utawi niwasi ḍatĕŋ badanipun piyambak, kadosdéné laré iṅkaŋ dèrèŋ gaḍaḥ dugi prayogi dipun cĕpĕṅi pĕḍaŋ laṇḍĕp, tĕmaḥ dipun ĕmpakakĕn ḍatĕŋ iṅkaŋ dédé mĕṣṭinipun.
2. sadaya titiyaŋ kawula kĕdaḥ dipun wĕṅani kontĕniŋ paṅajaran. tĕgĕsipun dipun sukani margi aṅaṅkaḥ paṅajaran sasukaniŋ manaḥ iṅkaŋ dipun cocogi kalihan kawontĕnaniŋ badanipun, wiwit sakiŋ paṅajaran iṅkaŋ ṅaṇḍap ṅantos dumugi paṅajaran iṅkaŋ luhur. katata sampun ṅantos wontĕn laré iṅkaŋ botĕn sagĕd aṅlajĕṅakĕn pasinahon iṅkaŋ ajalaran kapaṅkalan sakiŋ malarat saha asor aslinipun. sok ugi kuwawi badanipun, sagĕd ñaṇḍak kalantipanipun, takṣiḥ majĕŋ manahipun, sagĕda aṅlajĕṅakĕn pasinahonipun. sadaya iṅkaŋ aṅalaŋ alaṅi kamajĕṅan ḍatĕŋ pasinahon kĕdaḥ kaparṣudi icaliŋ pakèwĕdipun. malaḥ prayoginipun kĕdaḥ dipun wontĕni pranatan majibakĕn sinahu, iṅkaŋ kĕkiraṅan wragad kabudi (katata) sagĕdipun aṅsal pituluṅan. utawi sahupami tatananiŋ pamulaṅan punika kadosdéné pamulaṅan agami, iṅgiḥ punika tanpa bayaran utawi namuŋ bayar sasihipun miturut kĕkiyatanipun piyambak piyambak, kados sahé saṅĕt, dados tiyaŋ malarat botĕn sumĕlaŋ biliḥ botĕn baḍé sagĕd ambujĕŋ paṅajaran iṅkaŋ iṅgil. amargi tatanan iṅkaŋ pasinahon punika sabĕn saya iṅgil saya kaṭaḥ wragadipun punika damĕl kaṇḍĕgipun kamajĕṅaniŋ sinahu iṅkaŋ kacupĕtan wragad. kajawi iṅkaŋ lajĕŋ aṅsal pituluṅan.
3. sadaya murid punika kĕdaḥ katitiprikṣa kapadosan iṅkaŋ dados darmanipun (ankèhipun) iṅgiḥ punika mĕmpaniŋ kalantipanipun, supados lajĕŋ ñinahu iṅkaŋ dados darmanipun. amargi ñinahu iṅkaŋ dados darmanipun kalihan iṅkaŋ dédé darmanipun punika béda saṅĕt mĕmpanipun. manawi ñinahu iṅkaŋ darmanipun piyambak punika sagĕd gaṭékan utawi laṇḍĕp saṅĕt, iṅkaŋ mula lan mayaripun, majĕŋ utawi iṇḍakiŋ kawruḥ kasagĕdanipun rañcag, sinahu sagĕd lulus ṅantos sampurṇa. naṅiŋ manawi ñinahu iṅkaŋ dédé darmanipun tamtu kiraŋ sagĕd gaṭékan utawi botĕn sagĕd laṇḍĕp, iṅkaŋ mulaŋ lan iṅkaŋ winulaŋ sami ṛĕkahosipun, majĕṅiŋ kawruḥ kasagĕdanipun raṇḍat, sanadyan wontĕn iṅkaŋ sagĕd lulus pasinahonipun iṅgiḥ kiraŋ sagĕd sampurṇa kawruḥ kasagĕdanipun, tarkaḍaŋ kasagĕdanipun lajĕŋ botĕn dipun tindakakĕn, amargi lajĕŋ krahos botĕn sĕnĕŋ nindakakĕn. utawi sanadyan iṅgiḥ dipun tindakakĕn, anaṅiŋ kalayan kiraŋ sĕnĕṅiŋ manaḥ, tĕmaḥ garapanipun iṅgiḥ kiraŋ sahé. maṅka tiyaŋ ñambut damĕl punika sagĕda iṅgiḥ kalayan sĕnĕṅiŋ manaḥ, saha sagĕda iṅkaŋ sagĕd sahé garapanipun. iṅkaŋ laṅkuŋ mĕmĕlas saṅĕt punika iṅkaŋ lajĕŋ jubĕl pasinahonipun, botĕn sagĕd aṅlajĕṅakĕn sinahu utawi piṇḍaḥ pasinahonipun, amargi botĕn kuwawi badanipun saha botĕn sagĕd añaṇḍak kalantipanipun aṅudi kawruḥ kasagĕdan iṅkaŋ dipun sinahu, sabab déniŋ dédé darmanipun wahu, dados kawruḥ kasagĕdanipun mogol, botĕn kéṅiŋ dipun pigunakakĕn, tĕmaḥ lajĕŋ cĕpĕŋ damĕl nindakakĕn pandamĕlan iṅkaŋ botĕn dipun sinahu, sampun tamtu kémawon iṅgiḥ ṛĕkahos saṅĕt, saha kiraŋ sagĕd sampurṇa. iṅgiḥ makatĕn punika sababipun wontĕn murid patukaṅan dados tukaŋ piyul, murid calon ḍoktĕr dados bakul siñjaŋ, saha sanès sanèsipun. dados murid iṅkaŋ botĕn sagĕd lulus pasinahonipun jalaran dédé darmanipun punika prayoginipun kĕdaḥ sagĕd aṅsal pituluṅan sapasinahonipun, sagĕda lajĕŋ sinahu iṅkaŋ darmanipun.
4. titiyaŋ kawula kĕdaḥ dipun wĕṅani kontĕn tumrap baḍé cĕpĕŋ damĕl, padamĕlan punapa kémawon, wiwit sakiŋ paṅkat aṇḍap dumugi paṅkat iṅgil, utawi wiwit pandamĕlan alit dumugi pandamĕlan agĕŋ, kajawi iṅkaŋ mĕṣṭinipun kĕdaḥ dipun tindakakĕn tĕraḥ, kados ta : ratu, amargi punika sampun wontĕn mĕṣṭinipun iṅkaŋ wajib. dados anakipun tiyaŋ mardika kĕdaḥ kéṅiŋ suwitèŋ praja utawi suwitèŋ ratu, saha sagĕd ugi cĕpĕŋ paṅkat agĕŋ utawi iṅgil, amargi botĕn kiraŋ anakipun tiyaŋ tani utawi dagaŋ iṅkaŋ darmanipun ḍatĕŋ kawruḥ kaprajuritan utawi ḍatĕŋ kawruḥ praja. dupi iṅkaŋ putraniŋ sinatriya darmanipun ḍatĕŋ kawruḥ dagaŋ. wĕwĕnaŋ tiyaŋ kawula lumĕbĕt dados mantri puṅgawaniŋ praja punika dados prataṇḍa rakĕtiŋ katrĕsnanipun praja kalihan kawula.
5. sadaya iṅkaŋ kaṅgé mantri puṅgawaniŋ praja punika kĕdaḥ tiyaŋ iṅkaŋ sampun aṅsal paṅajaran : 1. wujudipun patut, iṅgiḥ punika : saras, kiyat, mulus, 2. kawruḥ kasagĕdanipun añĕkapi, 3. sampun aṅsal paṅgulawĕṇṭaḥ sahéniŋ watak kalakuwan, dèrèŋ katitik awoniŋ watak kalakuwanipun, utawi saminipun punika.
6. sadaya iṅkaŋ cĕpĕŋ padamĕlan praja utawi mantri puṅgawaniŋ praja agĕŋ alit sadaya kĕdaḥ kawajibakĕn pakĕmpalan ṅudi iṇḍakiŋ kawruḥ lan majĕṅiŋ kahutamanipun, supados saya añĕkapi anindakakĕn kuwajibanipun, saha sagĕd utama tindakipun. kĕdaḥ ulaḥ kawruḥ sastra sarta ulaḥ kawruhipun kapaṇḍitan (ulaḥ panĕmbaḥ = aṅlampahi paṅastuti = darmastuti = ṅlampahakĕn to = ṅlampahi kaho).
7. praja kĕdaḥ mataḥ juru ṅaraŋ utawi para ĕmpu, manawi wontĕn mawi dipun paṅagĕṅi pujaṅga, mila kĕdaḥ aṅwontĕnakĕn pasinahon utawi pakĕmpalan ulaḥ kawruḥ kapujaṅgan : 1. paramèŋ sastra, 2. paramèŋ kawi, 3. mardibasa, 4. mardawalagu, 5. awicarita, 6. mandraguna, 7. nawuṅkriḍa, 8. sambégana. para juru ṅaraŋ punika kapataḥ aṅaṅgit aṅgit piwulaŋ iṅkaŋ anĕnuntun ḍatĕŋ ajĕṅiŋ kasusilan, utamaniŋ bubudèn, jĕjĕgiŋ pikiran, sahéniŋ watak kalakuwan, sumĕrap tatacara, majĕŋ ḍatĕŋ kapaṇḍitan, cĕkakipun piwulaŋ iṅkaŋ laras kalihan lampahiŋ praja saha tataniŋ agĕsaŋ. anĕnuntun ḍatĕŋ tindak iṅkaŋ damĕl karaharjaniŋ praja saha tata tĕntrĕmiŋ jagad. iṅgiḥ punika aṅulahakĕn darmastuti, sarana ulaḥ pandamĕl nĕm prakawis :
1. ulaḥ katĕmĕnaniŋ lampaḥ,
2. ulaḥ pamawasaniŋ sĕdya,
3. ulaḥ pamawasan tindak iṅkaŋ baḍé ḍawaḥ sambawa lan sambada,
4. ulaḥ pamrayogi,
5. ulaḥ kapurunan,
6. ulaḥ katrĕsnan : kajawi punika ambaṅun aṣṭabrata.
8. praja kĕdaḥ mataḥ utusan juru mumulaŋ kawruḥ kapaṇḍitan saha kawruḥ kasusilan sapanuṅgilanipun, iṅgiḥ punika kados sacaraniŋ para brahmana. utusan punika kaliḥ goloṅan, iṅkaŋ sagoloṅan mumulaŋ iŋ daḷĕm tanaḥ wĕwĕṅkonipun piyambak, iṅkaŋ sagoloṅan sumĕbar ḍatĕŋ mañcapraja. mĕṅgaḥ wĕwulaṅipun kémawon, saha sagoloŋ goloṅani sakawan :
1. mumulaŋ kawruḥ lan kasusilaniŋ baṅsa brahmana,
2. mumulaŋ kawruḥ lan kasusilaniŋ baṅsa satriya,
3. mumulaŋ kawruḥ lan kasusilaniŋ baṅsa wahisiya,
4. mumulaŋ kawruḥ lan kasusilaniŋ baṅsa sudra.
9. calon pañjĕnĕṅan nata utawi pañjĕnĕṅan nata kĕdaḥ sayĕktosan aṅudi : danurdara lan danopaya.
10. pañjĕnĕṅan nata, praja, para mantri agĕŋ agĕŋ, kĕdaḥ anĕṅĕnakĕn ḍatĕŋ tiyaŋ tiyaŋ sahé iṅkaŋ sami ḍĕḍasar ḍamaŋ iŋ kawruḥ, ñĕlakakĕn tiyaŋ sagĕd sagĕd iṅkaŋ rahayu budi, sarta nĕbihakĕn tiyaŋ iṅkaŋ awon watak bubudèn lan kalakuwanipun.
manawi iŋ marcapada sampun wontĕn praja satuṅgal kémawon iṅkaŋ nindakakĕn sadasa prakawis kados iŋ ṅiṅgil punika, tamtu lajĕŋ dados praja iṅkaŋ sagĕd, gagaḥ, sarta utama, wĕkasan tinulad praja praja sanès samarcapada sadaya, jagad lajĕŋ tata tĕntrĕm karta raharja, sadaya tiyaŋ sagĕd lapda jiwa. punapa iṅkaŋ dados iṇḍam iṇḍamaniŋ ṅakaṭaḥ sampun kscĕpĕŋ. mila sanadyan praja iṅkaŋ amĕṅku utawi praja iŋ tanaḥ padunuṅanipun dèrèŋ sagĕd tumindak kados paṅajĕŋ ajĕṅipun, tiyaŋ kĕdaḥ srantos santosa iŋ manaḥ kaṇṭi katlatosan, ambudi supados iŋ marcapada, tumuntĕn wontĕn salaḥ satuṅgal praja iṅkaŋ nindakakĕn makatĕn wahu, wĕkasanipun tamtu tumular waradin sabawana. dados botĕn susaḥ sumĕlaŋ biliḥ ḷĕpat iŋ sĕdya, naṅiŋ sampun ṅantos nakakĕn dayaniŋ liyan praja, kĕdaḥ tabĕri mulyakakĕn pratapun piyambak.
tĕlas wawarahipun sĕrat wéddhabrata, iṅkaŋ ṅaraŋ ñuwun paṅapuntĕn sakiŋ sadayaniŋ kaḷĕpatan, namuŋ kados makatĕn punika wĕḍariŋ wawarahipun, botĕn sagĕd damĕl wawaraḥ iṅkaŋ cĕṭa sarta jaṅkĕp, awit takṣiḥ saṅĕt kaciṅkraṅan iŋ kawruḥ iṅkaŋ utama, rahosiŋ manaḥ sampun dipun kĕtog, suprandosipun takṣiḥ rumahos tamtu dèrèŋ paja paja sagĕd damĕl pamaṛĕmiŋ galiḥ para manuṅkara, éwasamantĕn manawi paṅrarasipun para iṅkaŋ sami sudi karṣa ṅawikani mawi dipun cakup kalihan kawicakṣanan, bokmanawi iṅgiḥ lajĕŋ sagĕd aṅsal pamaṛĕm utawi anarimahakĕn iŋ paṅgaliḥ. amargi lajĕŋ sagĕd añjajagi manahipun iṅkaŋ aṅaraŋ, manawi paṅaṅkahipun iṅkaŋ aṅaraŋ damĕl wawaraḥ punika sagĕda iṅgiḥ namuŋ iṅkaŋ sarwa sahé kémawon, éwasamantĕn manawi wontĕn kalintunipun, iṅatasipun aṅgèn aṅgèn iṅkaŋ pantĕs dipun lampahi punika bobot timbaŋ namuŋ gumantuŋ wontĕn iṅkaŋ karṣa ṅagĕm, dados kĕdaḥ kalimbaŋ piyambak, kapĕṭik iṅkaŋ sarwa pantĕs, amargi ṅaraŋ lan mahos punika sami botĕn gampil, botĕn tĕmtu sagĕd lĕṛĕs. dados kĕdaḥ mawi kagaliḥ iṅkaŋ pañjaŋ, amargi samukawis pandamĕl punika manawi sampun mawi dipun aṅka aṅka rumiyin punika adatipun laṅkuŋ patitis tinimbaŋ kalihan iṅkaŋ botĕn, punapa iṅkaŋ kahudi asriŋ botĕn gagal.
panutup.
minaṅka panutupiŋ sĕrat punika, amĕḍarakĕn sasaniti, mugi mugi sĕrat punika sagĕd dados susuluhiŋ jaman kaliyoga aṅañcik iŋ jaman krĕtayoga. iṅgiḥ punika oñcatipun jaman kalabĕndu ḍatĕṅipun jaman aṅsal paṅapura, dipun puṅkasi wontĕn iŋ jaman ratu artati tuwin jaman aṅkara murka. déné paṅañcikipun jaman krĕtayoga dipun wiwiti sakiŋ jaman ratu pinaṇḍita adil, sarta jaman rahayu budi. tĕgĕsipun jaman ratu artati : sadaya tiyaŋ iṅkaŋ kaèṣṭi muhuŋ arta, pambujĕṅipun arta tanpa ṅétaŋ niṣṭa madya utama, gĕsaṅiŋ manusa wontĕn saṅaṇḍapipun dayaniŋ arta, kéṅiŋ dipun rèḥ sakajĕŋ kajĕŋ déniŋ arta, sanadyan rinèḥ nindakakĕn durhaka sok aṅgĕr karoban arta iṅgiḥ miturut, mila para paṇḍita kasiya siya, tiyaŋ miṣkin sami papa saṅsara kasaṅsaya, déniŋ pandamĕl sawĕnaŋ wĕnaŋ sagĕd tumindak paṅrĕpda. déné tĕgĕsipun jaman ratu pinaṇḍita ṅadil : sadaya tiyaŋ sami majĕŋ ḍatĕŋ lampaḥ kapaṇḍitan sarta kĕñcĕŋ aṅĕkahi manaḥ adil, sanadyan karoban arta botĕn purun dipun rèḥ tumindak iṅkaŋ botĕn lĕṛĕs, iŋ ṅriku mulyanipun para paṇḍita, mulyanipun tiyaŋ sudra papa, pandamĕl sawĕnaŋ wĕnaŋ botĕn sagĕd tumindak, durṣila waluya lana, kĕkéré tĕmaḥ sampurṇa, jagad sagĕd krĕta tata darma, sadaya tiyaŋ maṅgiḥ raharja. minaṅka pamĕṭukiŋ jaman krĕtayoga tiyaŋ kĕdaḥ lajĕŋ miwiti ulaḥ kapaṇḍitan, rahayu budi, lan puguḥ aṅlĕṅgahi ṅadil. awit sirahiŋ jaman krĕtayoga punika sasaṛĕṅan kalihan pĕṭitiŋ jaman kaliyoga. dados iŋ wĕkdal pugi sajatosipun tiyaŋ sampun sagĕd miwiti ṅañcik iŋ jaman krĕtayuga.
tamat.
pĕrlu kawahos.
wicantĕn sora punika sagĕd rèrèḥ déniŋ tinaḍahan swara aris, ulat sĕṛĕŋ punika sagĕd ajèr déniŋ tinaḍahan ulat sumèḥ, patrap dikṣura, kasar muraŋ tata, punika sagĕd mundur déniŋ tinaḍahan patrap susila anoraga, dyatmika alusiŋ solaḥ bawa, sĕṛĕṅiŋ kanapson punika sagĕd kĕṇḍo déniŋ tanduk iṅkaŋ arum manis.
kaboḍoan sagĕd ical déniŋ paṅajaran, kakajĕṅan iṅkaŋ nasar sagĕd ical déniŋ pinaḍaṅan iŋ kawruḥ, watak awon sagĕd ical déniŋ paṅgulawĕṇṭaḥ, kamurkan sagĕd ical déniŋ katuntun ḍatĕŋ bubudèn iṅkaŋ utama.
manawi dipun piawon prayogi kawaḷĕs iŋ kasahénan, patrap lan tanduk iṅkaŋ awon prayogi tinaḍahan patrap lan tanduk iṅkaŋ sahé, awon punika sagĕd ical sarana dipun soroti cahyaniŋ kahutaman, manawi wontĕn iṅkaŋ ñahak ḍatĕŋ hak paduka, prayogi dipun wawahana gañjaran iṅkaŋ saṅĕt mulya, iṅgiḥ punika kawruḥ iṅkaŋ utama, tiyaŋ iṅkaŋ murka, iṅkaŋ kaladuk paṅaṅkahipun ḍatĕŋ kadoñan, tinĕdahna gagayuhan iṅkaŋ laṅkuŋ mulya, iṅgiḥ punika kamulyaniŋ kawĕkasan.
mila kĕdaḥ santosa aṅlĕṅgahi kasahénan, supados iṅkaŋ awon sagĕda katut dados sahé.
sadaya lampaḥ utama, punika botĕn gampil dipun lampahiṅiŋ iṅatasipun iṅkaŋ sampun sami ajĕŋ ḍatĕŋ karahan sĕdya ṅaṅgé kamanusan, wajib sami aṅgayuḥ iliniŋ maṅsi iṅkaŋ aṅidĕri bumi sagĕda damĕl rukunipun tiyaŋ sajagad. wawarahipun wéddhabrata : botĕn wontĕn pamardi iṅkaŋ kalayan pamĕkṣa, anaṅiŋ muhuŋ manawi sami kapaṛĕŋ dados coṇḍoŋ ḍaṅan sĕnĕṅiŋ manaḥ, amargi iŋ paṅaṅkaḥ sampun ṅantos wontĕn mĕmĕṅsahan, kajawi aṅĕmuṅna sami saḍérékan.
sintĕn iṅkaŋ trĕsna ḍatĕŋ praja, wajib trĕsna ḍatĕŋ titiyaŋ kawula.
sintĕn iṅkaŋ trĕsna ḍatĕŋ titiyaŋ kawula wajib trĕsna ḍatĕŋ praja.
gĕṭiŋ punika kawon déniŋ trĕsna, sintĕn iṅkaŋ gĕṭiŋ kawaḷĕsa katrĕsnan, tamtu maṅké dados trĕsna.
sadaya iṅkaŋ dados awisaniŋ praja, sadaya iṅkaŋ adamĕl botĕn sĕnĕŋ manahipun tiyaŋ kaṭaḥ : sampun ṅantos dipun tĕrak.
