wisaya punika wontĕn iṅkaŋ gampil kasumĕṛĕpan, lan wontĕn iṅkaŋ botĕn gampil aṅgĕnipun ñumĕṛĕpi.
wisaniŋ kalabaŋ lan kalajĕṅkiŋ wontĕn iŋ ĕntupipun. naṅiŋ iŋ samaṅké, laḥ dumunuŋ wontĕn iŋ pundi, mĕṅgaḥ wisaniŋ sadaya sĕrat sĕrat piwulaŋ, iṅkaŋ sampun sumĕbar dados wawahosan? botĕn sanès namuŋ dumunuŋ wontĕn iŋ paṅrĕtosan kita pribadi.
kadospundi kawontĕnanipun iŋ jagad, wontĕnipun tatanan paṅgĕlariŋ piwulaŋ iṅkaŋ sami kasĕbut iŋ sĕrat sĕrat wahu, punapa iṅgiḥ wontĕn pigunanipun iṅkaŋ laṅkuŋ agĕŋ tumrap kita sami, muriḥ maṅgiḥ karaharjan? laḥ, punika ñumaṅgakakĕn! amargi wontĕnipun piwulaŋ piwulaŋ iṅkaŋ sami kagĕlar iŋ ndaḷĕm sĕrat sĕrat wahu, sagĕd nuwuhakĕn paṅrĕtosan iṅkaŋ gĕrbanipun wontĕn warni kaliḥ, iṅgiḥ punika : paṅrĕtosan iṅkaŋ ṅĕṅgèni wontĕn iŋ sasananiŋ kaḷĕṛĕsan lan panasaran.
yèn kita sagĕd nampèni lan maṅrĕtos surahosiŋ piwulaŋ wahu, punika kadidéné kita maṅgiḥ usada, iṅkaŋ sampun sumĕṛĕp abĕn abĕnan tuwin tumañjanipun. yèn makatĕn, sampun tamtu kita sagĕd maṅgiḥ kawilujĕṅan lan kamulyan. kosokwaṅsulipun yèn paṅrĕtosan kita sĕliŋ sĕṛĕp panampinipun, pĕpiṇḍanipun kadidéné kita maṅgiḥ usada iṅkaŋ abĕn abĕnan tuwin tumañjanipun dèrèŋ kita sumĕṛĕpi. yèn makatĕn sagĕd ugi andadosakĕn wisaya! laṅkuŋ laṅkuŋ, paṅrĕtosan iṅkaŋ sĕliŋ sĕṛĕp panampinipun wahu, lajĕŋ katular tularakĕn iŋ sanès, sarana lésan utawi kaĕmot iŋ daḷĕm sastra (sĕrat sĕrat), sampun tamtu laṅkuŋ agĕŋ maliḥ wisayanipun!
sĕrat panitisastra bab 10, uṅĕlipun makatĕn : iṅkaŋ dados wisaniŋ tiyaŋ nĕḍa punika, biliḥ kuraŋ talatos pamamahiŋ tĕtĕḍan. yèn botĕn ḷĕmbat iṅkaŋ dipuntĕḍa, sayĕkti dados sĕsakit.
tĕmbuŋ : tiyaŋ nĕḍa iŋ ṅriku, pikajĕṅipun nĕḍa kawruḥ, (ṅèṅĕtana uṅĕl uṅĕlan : "ora maṅan wulaŋ wuruk, punika kaṅgé ambasakakĕn tiyaŋ wuta iŋ sastra lan botĕn sumĕṛĕp tatakrama).
pamamahiŋ tĕtĕḍan, atĕgĕs : pañurahosiŋ kawruḥ. ḷĕmbat, darbé tĕgĕs : alit, alus, ḷĕbĕt, rahos utawi batos. pikajĕṅiŋ surahos : tiyaŋ ṅudi kawruḥ punika, kĕdaḥ aḍaḍasar rĕmĕn tuwin talatos, punapa déné kĕdaḥ mĕmĕt paṅrantamipun iŋ ndaḷĕm batos. sabab yèn botĕn makatĕn, kawruḥ iṅkaŋ sajatosipun laṅkuŋ mirahos botĕn siwaḥ kadidéné rahosiŋ madu pinaṣṭika, lajĕŋ malik garémbyaŋ dados pahit gĕtir asĕṅak, kadidéné towak sajèŋ iṅkaŋ aṅĕndĕmi, tĕmaḥ ndamĕl wisunaniŋ jiwa raga.
makatĕn punika botĕn nama anèḥ, yèn ta kita sami kajluṅupa iŋ jĕjuraṅiŋ panasaran, sabab para nimpunèŋ sastra iŋ jaman kina, paṅgĕlariŋ sadaya sĕrat sĕrat piwulaṅipun wahu, prasasat botĕn wontĕn tĕmbuŋ utawi ukaranipun iṅkaŋ kadamĕl prasaja, naṅiŋ sami ḍinapur iŋ basa paribasan, pralambaŋ, pasĕmon, sanépa, saloka (sloka) lan sasaminipun. dados prasasat kita kinèn ambataŋ adĕgiŋ cacaṅkriman.
mĕṅgaḥ pikajĕṅipun saŋ kawindra wahu, sapisan : prĕlu kaṅgé ṅadèkakĕn utawi ṅluhurakĕn. kapiŋ kalihipun : mĕṅku wigatos minaṅka ḍaḍasariŋ pamarsudi tumrap para siswa tuwin para iṅkaŋ sami nupikṣani, muriḥ sami anaṇḍaṅna kalimpadaniŋ pambudi. amila yèn kiraŋ lantip paṅgrahitanipun, tamtu botĕn baḍé sagĕd anampèni surahosiŋ piwulaŋ wahu.
iṅgiḥ sĕrat iṅkaŋ makatĕn punika iṅkaŋ kĕdaḥ kita jiṅglĕŋ surahosipun. sabab pañcèn kados atur kula iŋ ṅajĕŋ, yèn sadaya sĕrat sĕrat piwulaŋ punika, sami kaḍapur : pralampita, pasĕmon lan sanès sanèsipun.
mila lajĕŋ wontĕn papaṅkataniŋ manuṅsa 4 goloṅan ; kasĕbut : brahmana, satriya, wahisya lan sudra.
iṅkaŋ kawastanan brahmana, satriya, wahisya lan sudra, punika dédé uṇḍa usuk aṇḍap iṅgiliŋ darajat : naṅiŋ uṇḍa usuk awon sahéniŋwawatĕkan, punapa déné aṇḍap iṅgiliŋ paṅrĕtosanipun ḍatĕŋ surahosiŋ wéddha.
maṅrĕtosipun, sanadyan iṅkaŋ tinaṅgĕnaḥ mranata muriḥ harja kartaniŋ para kawula botĕn kĕkiraṅan saṇḍaŋ tĕḍa ; naṅiŋ malaḥ akosokwaṅsul sami ṅaji mumpuŋ ambujĕŋ kalobaniŋ kadoñan. yèn makatĕn ugi éwoniŋ para sudra.
iṅgiḥ tumindakiŋ pandamĕl makatĕn wahu iṅkaŋ lajĕŋ dipunpralampitani : saŋ prabu dasamahuka sarèḥ rèhanipun, kasĕbut ratu buta, ugi kasĕbut : asura, kala, duratmaka, rota, ditya, pragalba, yakṣa, danawa lan sapanuṅgilanipun. iŋ pawayaṅan kagambar warni awon, sasolaḥ bawanipun añĕñĕpĕti pandulu! punika minaṅka paṅéraŋ éraŋ ḍatĕŋ saliriŋ lampahipun. mĕṅgaḥ pikajĕṅiŋ dasa nama wahu makatĕn :
1. buta, tĕgĕsipun : picak, amastani tiyaŋ iṅkaŋ botĕn sumĕṛĕp iŋ kasahénan. tĕmbuŋ buta ugi atĕgĕs agĕŋ, punika amastani tiyaŋ iṅkaŋ ṅumbar hawa nĕpsunipun. tĕmbuŋ buta purba sakiŋ rĕbut. punika kaṅgé paṅupamènipun tiyaŋ ambĕbégal, iṅgiḥ pratiṅkahiŋ coloŋ iṅkaŋ sarana rinuda pakṣa. iŋ pawayaṅan, pabarisanipun kasĕbut : caturḍĕṇḍa, tĕgĕsipun : margi prapatan. gĕṇḍiṅipun jaṅkrikgéṅgoŋ, tĕgĕsipun : jaṅkrik ṅĕṅkrik, atĕgĕs : asiyaga ṅaḍaŋ tiyaŋ laṅkuŋ, iṅkaŋ baḍé rinuda pakṣa.
2. asura, tĕgĕsipun : kosokwaṅsuliŋ sura. sura punika déwa, tĕgĕsipun : kawilujĕṅan, kasahénan lan sapanuṅgilanipun. kosokwaṅsulipun kasahénan punika kapiawonan, amastani : saliriŋ lampaḥ kacidran.
3. kala, tĕgĕsipun : bĕbaya, amastani tiyaŋ iṅkaŋ rĕmĕn mahéka, muriḥ maṅgiḥ bĕbaya.
4. duratmaka, purba sakiŋ durhatmaka, tĕgĕsipun tiyaŋ iṅkaŋ rĕmĕn ndamĕl pĕpĕjaḥ.
5. rota, tĕgĕsipun : galak, amastani tiyaŋ iṅkaŋ tĕgĕlan iŋ lampaḥ samudayanipun.
6. diyu, tĕgĕsipun : ṅĕmohi saliriŋ kahutamèn.
7. ditya, tĕgĕsipun : tanpa kasĕtyan, iṅgiḥ tiyaŋ iṅkaŋ ṅĕmohi ḍatĕŋ katĕmĕnan.
8. pragalba, tĕgĕsipun sima, kaṅgé paṅupamèn tiyaŋ iṅkaŋ laṅkuŋ galak, rĕmĕn ndamĕl pĕpĕjaḥ.
9. yakṣa, tĕgĕsipun : ṅruda pakṣa, punika watak iṅkaŋ tĕgĕlan.
10. danawa, purba sakiŋ dan hawa. déné dan tĕgĕsipun : tumuli, hawa tĕgĕsipun : nĕpsu, amastani tiyaŋ iṅkaŋ cĕpak kanĕpsonipun.
11. rakṣasa, tĕgĕsipun : tiyaŋ iṅkaŋ braṅasan, ṅumbar kanĕpson, biliḥ botĕn kapaḍan karsa.
déné buta, asura lan sapanuṅgilanipun wahu ugi kasĕbut titisiŋ yitma iṅkaŋ mbaléla utawi muṅkir iŋ déwa, tĕgĕsipun : tiyaŋ iṅkaŋ tanpa katĕmĕnan.
yèn makatĕn panindakipun,botĕn mawaŋ aṇḍap iṅgiliŋ darajatipun, tiyaŋ wahu ugi kaḷĕbĕt éwoniŋ baṅsa sudra.
kawontĕnan kasĕbut iŋ ṅiṅgil punika, wiwit dumadosiŋ jagad, iṅgiḥ punika wiwit nabi adam iṅga dumugi iŋ samaṅké, sagĕd ugi dumugi sabujatiṅ jagad, takṣiḥ ḷĕstantun wontĕn. kajawi yèn iṅkaŋ ṅasta pusaraniŋ praja iŋ saduña sami nélad ḷĕkasipun saŋ ramawijaya tuwin para paṇḍawa, iṅkaŋ ṅasta pusaka kalimasada.
iŋ ṅriki kasĕlanan ṅĕwrat piwulaṅipun prabu ramawijaya ḍatĕŋ harya wibisana, sĕkar paṅkur namuŋ sapada, makatĕn :
"ala ya tiniru ala | yèn abĕcik paṣṭi tiniru bĕcik | manut sasolahiŋ ratu | tiniru isiniŋ rat | lawan sira éliṅa baṭara wolu | poma iku muṅgiŋ sira | liré kaŋ sawiji wiji" ||
piwulaṅipun prabu ramawijaya kula cuplik namuŋ sapada.wosiŋ piwulaŋ : kawula punika namuŋ anut miturut ḍatĕŋ iṅkaŋ mranata. manawi iṅkaŋ mranata wahu tumindak sahé, iṅgiḥ tinulad sahé, awon iṅgiḥ tiniru awon. makatĕn salajĕṅipun! manawi ratunipun murka, para maṅulaḥ praja iṅgiḥ ṅaṅgé sasiripun piyambak, kados iŋ ṅalèṅkadiraja wahu.
déné pambĕganipun para paṇḍawa : woŋ sapraja paḍa suka buṅaha, iṅsun ḍéwé kaŋ naṇḍaŋ lara prihatiné. wosipun : katĕntrĕman lan karaharjaniŋ kawula, punika gumantuŋ wontĕn para iṅkaŋ maṇḍégani maṅrèḥ praja, awit sasolaḥ tiṅkahipun sayĕkti tinulad.
wondéné wontĕnipun para paramèŋ sastra maṅripta piwulaŋ ḍinapur pralampita, pralambaŋ lan sanès sanèsipun wahu, purwanipun nélad sakiŋ sĕrat mahabharata. sawatawis sarana rĕriṅkĕsan, iŋ ṅriki mawas wontĕnipun sĕrat mahabharata, makatĕn :
sĕrat mahabharata punika sĕrat iṅkaŋ ṅĕwrat sawarniniŋ kawruḥ, kadosta : kawruḥ kasukṣman, kadéwan, kamanuṅsan, kawruḥ kasusilan, kawruḥ praja, kawruḥ jagadraya sahisèn isènipun, laṅkuŋ laṅkuŋ kawruḥ darma (agami).
déné paṇḍapukipun kapriñci priñci, satuṅgil tuṅgiliŋ pĕpriñcèn wahu kawastanan parwa. déné parwa parwa wahu isi pintĕn pintĕn sloka.
amila yèn kita baḍé ñurahos sĕrat mahabharata, kita kĕdaḥ aṅèṅĕti parwa lan slokanipun. yèn botĕn makatĕn, tamtu baḍé kalèntu pañurahosipun. jalaran tĕmbuŋ satuṅgil kémawon, upami tĕmbuŋ krĕṣṇa, dipuntĕgĕsi cĕmĕŋ, punika sampun ḷĕṛĕs. naṅiŋ tĕmbuŋ krĕṣṇa tumrap iŋ parwa lan sloka sanèsipun, dèrèŋ tĕmtu yèn krĕṣṇa wahu jarwanipun : cĕmĕŋ.
awit tĕmbuŋ krĕṣṇa, sagĕd aṅgaḍahi tĕgĕs : cĕmĕŋ, toya, pikir, waskiṭa, gĕsaŋ, papaḍaŋ, kamulaniŋ dumadi lan sanès sanèsipun miturut parwa iŋ slokanipun. dados yèn kita dèrèŋ sumĕṛĕp, tĕmbuŋ krĕṣṇa punika kasĕbut wontĕn iŋ parwa lan sloka punapa, lan kadospundi uṅĕliŋ cĕcariyosanipun, kita dèrèŋ sagĕd mĕrdèni tĕgĕsipun tĕmbuŋ krĕṣṇa wahu.
iŋ samaṅké prĕlu ndunuṅakĕn wontĕnipun sĕrat mahabharata kalayan cĕkak, makatĕn :
sĕrat mahabharata punika kéṅiŋ kawastanan dados baboniŋ sĕrat sĕrat punapa kémawon. naṅiŋ sabagéyan agĕŋ ṅĕwrat piwulaṅiŋ agami iṅkaŋ añjog iŋ kasuñatan. mila lajĕŋ makatĕn : sĕrat mahabharata.
kahyanam, aṅgitanipun saŋ krĕṣṇa dwipayana wiyasa. tĕmbuŋ utawi ukara makatĕn punika saṅĕt ambliṅĕrakĕn. déné pikajĕṅiŋ surahos, botĕn mastani biliḥ iṅkaŋ ṅaṅgit sĕrat mahabharata kahyanam punika saŋ krĕṣṇa dwipayana wiyasa, naṅiŋ mĕṅku pikajĕŋ : iṅkaŋ sagĕd maṅrĕtos utawi ṅaṅgit saḷĕbĕtiŋ manaḥ ḍatĕŋ surahosiŋ sĕrat mahabharata, punika tiyaŋ iṅkaŋ mĕṅku papaḍaŋ. samaṅsa sampun mĕṅku papaḍaŋ, iŋ ṅriku sirnaniŋ watak uṅkul uṅkulan rĕbat ḷĕṛĕs. samaṅsa takṣiḥ rĕbat ḷĕṛĕs, sañata dèrèŋ sumĕṛĕp iŋ ḷĕṛĕs, tĕtĕp takṣiḥ linimputan iŋ pĕpĕtĕŋ. iṅgiḥ pĕpĕtĕŋ punika witiŋ kahaṅkaran lan cocoṅkrahan.
iŋ samaṅké ṅaṇḍarakĕn piwulaṅipun saŋ buddha 6 prakawis, kasĕbut iŋ sĕrat agutara nikaya, makatĕn :
1. aja ṅandĕl pituturiŋ woŋ, yèn duruŋ ana cihnané
2. aja ṅandĕl maraŋ wirayat kuna, amarga saka lawasé
3. aja ṅandĕl pawarta, sabab akèḥ woŋ kaŋ ṅaṇḍakaké
4. aja ṅandĕl ṭok waton saka layaŋ karaṅané woŋ wicakṣana iŋ jaman kuna
5. aja ṅandĕl waton saka kira kira, utawa wus matuḥ lawas koaṅgĕp bĕnĕr
6. aja ṅandĕl maraŋ gurumu lan para paṇḍita, amarga saka paṅuwasané.
piwulaŋ kasĕbut iŋ ṅiṅgil punika, ñimpĕnwawados iṅkaŋ kaḍapur kalimpadaniŋ basa, iṅkaŋ pikajĕṅipun asuŋ piwulaŋ ḍatĕŋ kita, yèn sadaya pandamĕl punika sayogi katindakna sarana papaḍaṅiŋ aṅĕn aṅĕn. mĕṅgaḥ piwulaŋ wahu kula uḍari makatĕn :
1. aja ṅandĕl pituturiŋ woŋ, yèn duruŋ ana cihnané. mĕṅgaḥ pikajĕṅipun, kita sampun ṅandĕl ḍatĕŋ pituturiŋ tiyaŋ, iṅkaŋ botĕn kasĕkṣèn tuwin botĕn miturut ḍatĕŋ gumĕlariŋ akal iṅkaŋ sampun kaaṅgĕp saḥ déniŋ para sarjana, sarta iṅkaŋ botĕn sagĕd kasĕkṣèn déniŋ papaḍaṅiŋ nalar.
2. aja ṅandĕl maraŋ wirayat kuna, marga saka lawasé ; pikajĕṅipun : tĕmbuŋ lawasé = luwas = lawas = suwé = tĕbiḥ = mĕmĕt = ḷĕbĕt, artosipun : mastani sakaṭahiŋ piwulaŋ iṅkaŋ ḷĕbĕt ḷĕbĕt surahosipun, punika sagĕdipun kita ṅandĕl, iṅgiḥ yèn kita sampun sagĕd añjajagi makṣudiŋ wirayat wahu.
3. aja ṅandĕl pawarta, sabab akèḥ woŋ kaŋ ṅaṇḍakaké ; pikajĕṅipun : sampun ṅandĕl ḍatĕŋ pawartosipun tiyaŋ iṅkaŋ sampun kasuwur cidra iŋ jaṅji, sanadyan manékawarni kasagahanipun, prayogi botĕn kapahèlu.
4. aja ṅandĕl ṭok waton layaŋ karaṅané woŋ wicakṣana iŋ jaman kuna ; pikajĕṅipun : sampun ṅantos ṅandĕl kémawon ḍatĕŋ sadaya sĕrat sĕrat : wéddha, mahabharata lan sapanuṅgilanipun. awit sĕrat sĕrat wahu upami muṅĕla abrit, sagĕd ugi makṣudipun cĕmĕŋ, iṅgiḥ sĕrat iṅkaŋ makatĕn punika iṅkaŋ kĕdaḥ kita jiṅglĕŋ makṣudipun. sĕbab pañcèn kados atur kula iŋ ṅajĕŋ, yèn sadaya sĕrat sĕrat piwulaŋ punika sami kaḍapur pralampita ; déné baḍariŋ pralampita wahu muhuŋ sakiŋ paṅrĕtosan kita pribadi. mila lajĕŋ wontĕn papaṅkataniŋ kawruḥ 4 goloṅan, winastan : sudra, wahisya, satriya lan brahmana, kados iṅkaŋ kawursita iŋ ṅajĕŋ. laḥ punapa punika iṅkaŋ kasĕbut : saréṅat, tarékat, kakékat makripat iŋ agami mohamad? ñumaṅgakakĕn.
5. aja ṅandĕl waton saka kira kira ; pikajĕṅipun : sakaṭahiŋ pandamĕl punika ĕsahipun manawi sampun wontĕn cihnanipun. lajĕṅipun : utawa wus matuḥ lawas koaṅgĕp bĕnĕr. pikajĕṅipun : kita prayogi manuta lan aṅlĕṅgahana kawontĕnaniŋ jaman iṅkaŋ sawĕg dipunalami. maṅrĕtosipun : sanadyan kaaṅgĕp sahé, luhur tuwin mulya tumrap iŋ jaman iṅkaŋ sampun kapĕṅkĕr, naṅiŋ yèn iŋ jaman iṅkaŋ sawĕg dipunalami sampun botĕn añjamani, iṅgiḥ kĕdaḥ kabérat. naṅiŋ jañji botĕn ṅéwahakĕn ḍaḍasar watakiŋ baṅsa pribadi iṅkaŋ sampun prayogi.
6. aja ṅandĕl maraŋ gurumu lan para paṇḍita, apadéné maraŋ para maṅulaḥ praja, amarga saka kuwasané ; pikajĕṅipun : mrayitnani ḍatĕŋ pratiṅkahiŋ para iṅkaŋ ṅakĕn dados guru tuwin iṅkaŋ maṅulaḥ praja, iṅkaŋ mawi papacak : kudu manut miturut lan kudu asiḥ trĕṣṇa maraŋ gurumu lan paṇḍuwuranmu, sabab kabèḥ mahu dadi wakilé kaŋ maha kuwasa. laḥ iṅgiḥ iṅkaŋ makatĕn wahu, yèn botĕn kita prayitnani, tĕmaḥ sagĕd ugi kita ḍumawaḥ iŋ jĕjuraṅiŋ kasaṅsaran. déné mĕṅgaḥ sañatanipun, iṅkaŋ wajib asiḥ trĕṣṇa punika : ratu tumrapiŋ kawula, bapa biyuŋ tumrapiŋ anak, guru tumrapiŋ murid ; yèn sañata asiḥ trĕṣṇa térusiŋ lahir batos, sampun tamtu kawula, anak tuwin murid, sami amaṅsulakĕn siḥ katrĕṣṇan iṅkaŋ botĕn sarana pinaréntaḥ.
yèn kita sampun ñakup piwulaṅipun saŋ buddha, kasĕbut iŋ sĕrat agutaranikaya kados iŋ ṅiṅgil wahu, kita baḍé maṅgiḥ karaharjan, kamulyan lan katĕntrĕman, iṅgiḥ iŋ ṅriku punika ĕṅgèniŋ kasuñatan. mila ucap ucapanipun makatĕn : satiyan nasti para darma ; pikajĕṅipun : tĕtĕpiŋ ulaḥ kawruḥ punika, yèn sagĕd kasuñatan wontĕn pikantukipun iṅkaŋ laṅkuŋ agĕŋ iŋ bab : karaharjan, kamulyan tuwin katĕntrĕman.
*************
