babasan lan saloka

babasan lan saloka 1.

ha .

1 . anirṇa patra .

anirṇa : sirṇa .

patra : goḍoŋ .

mulané kabasakaké maṅkono awit woŋ kuna manawa nulis , papané goḍoŋ tal , aran : lontar , kropak , bĕnĕré : rontal . ṅibarat : woŋ mukiri tulisané .

2 . anirṇa ḍuṣṭa .

ḍuṣṭa : durjana , maliŋ , woŋ ala .

ṅibarat : ṅluṅakaké maliŋ utawa woŋ ala , awèḥ dalan maraŋ maliŋ supaya aja ṅanti konaṅan pulisi .

3 . ina sakṣi .

ina : kuraŋ .

ṅibarat : woŋ prakarané tipis déniŋ sakṣi , kaya ta : ana sakṣi durjana utawa lalawora, ana manèḥ woŋ wadon siji , ora dadi pasakṣiné .

lalawora : tanpa gawé .

woŋ lalawora : woŋ urakan , kaya ta : baḍut , bujaŋ , woŋ ambaraŋ , ṅulandara .

4 . ina sabda .

sabda : uni , swara , sabda gora : swara gĕḍé .

sabda mahya : swara , ṅuwuḥ , sabda manda : swara alon.

ṅibarat : woŋ kélaṅan ora sĕsahid .

5 . ĕñcak ĕñcakĕn .

ĕñcak : jola , giñjal , giñjal giñjal , jola jola , tumrap iŋ budi , woŋ kakéhan ṛĕriṅa .

6 . añcik añcik pucukiŋ ĕri .

ĕri iku baraŋ kaŋ lañcip , manawa uwoŋ añcik añcik iŋ ĕri maṣṭi tansaḥ kuwatir manawa kĕcublĕs .

ṅibarat : woŋ ṅawula ora olèḥ ati , sabaraŋ kaŋ ditindakaké tansaḥ luput , dadi atiné tansaḥ kuwatir .

7 . ana catur muṅkur .

ṅibarat , woŋ ora gĕḷĕm ṅruṅokaké utawa mikir rasaniŋ uwoŋ .

8 . uṇḍakiŋ pawarta sudaniŋ kikiriman .

ṅibarat : samubaraŋ warta kaŋ muṇḍak utawa suda saka kayĕktèné .

9 . uṇḍakiŋ pawarta sudaniŋ titipan .

pawarta kaŋ aṅgoné nular saka woŋ liya , iku dumunuṅé woŋ kaŋ diwartani kahupamakaké kiriman , karo titipan , babasan loro iku paḍa bahé tĕgĕsé .

10 . ĕṇḍas guṇḍul dikĕpĕti .

ĕṇḍas guṇḍul iku ora ana rambuté , dadi rasané kapénak , silir , isis , maṅka dikĕpĕti , dadi muṇḍak kapénaké (siliré ) .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora kukuraṅan , dikapénakaké atiné . wis kapénak diwuwuhi kapénak .

11 . añjariŋ aṅin .

ṅibarat : woŋ kaŋ sugiḥ wéwéka , mahékani atiné woŋ liya .

12 . añjariŋ ḷĕmut : añjariŋ aṅin .

lĕmut iku mrutu , kéwan kaŋ cilik baṅĕt .

ṅibarat : woŋ kaŋ aṅgĕlaraké wéwéka , ṅawasaké bubudèniŋ tumitaḥ , añjagani kaṛĕpiŋ woŋ kaŋ duruŋ kalahir .

13 . añjarah désa milaṅkori .

ṅibarat : woŋ kaŋ ṅambaḥ nagara ṅĕndi ĕndi , sarta prasasat sabĕn désa lan sabĕn omaḥ diḷĕboni , déné prĕluné aṅgolèki uwoŋ .

14 . añjujul wuwul .

añjujul : nututi .

wuwul : wuwuḥ .

ṅibarat : woŋ kaŋ wus kélaṅan , bañjur kélaṅan manèḥ , kaya ta : woŋ kélaṅan apa apa , bañjur koṅkonan aṅgolèki kaŋ ilaŋ mahu , dadi wus maṣṭi ṅaṅgo ñaṅoni , ḍuwit pasaṅon mahu wus maṣṭi ĕntèk , maṅka wĕkasané ora katĕmu .

15 . añjagakaké ĕṇḍogé si blorok .

ṅibarat : añjagakaké apa apa kaŋ duruŋ mĕṣṭi , kaya ta : maṣṭèkaké kasaguhaniŋ woŋ .

16 . añjabuŋ alus .

jabuŋ alus , araniŋ waṅsalan : añcur , jabuŋ kaṅgo ṅrakĕtaké saṅgitan , añjabuŋ alus : ṅañjur añjuri : mĕmanis , dadi mĕmanisi woŋ supaya ḍĕmĕn utawa rumakĕt , awit duwé pañjaṅka .

ṅibarat : ambujuk uwoŋ sarana tĕmbuŋ mamanis , kasaré : aṅglĕmbuk .

17 . ana bapaŋ sumimpaŋ .

bapaŋ : japaṅiŋ taṅan , dadi ṅalaŋ alaṅi dalan , tumrapiŋ paribasan : rurubĕd , dadi : rurubĕd , samubaraŋ pakéwuḥ prayoga disiṅkiri .

18 . ora ana kukus tanpa gĕni .

gĕni maṣṭi ana kukusé , mokal yèn tanpa kukus .

ṅibarat : samubaraŋ pawarta ora ana kaŋ tanpa kayaktèné , muṇḍaka , sudaha , maṣṭi ana kayaktèné .

19 . ora ana gĕni tanpa kukus .

ṅibarat : paṅgawé bĕcik utawa paṅgawé ala , laku bĕcik utawa ala , ora ana kaŋ tanpa pawarta , sabĕn pagawéyan utawa lalakon uga kĕpruṅon iŋ liyané .

20 . ora ana bañu mili maṇḍuwur .

dadi anèḥ baṅĕt yèn bañu mili maṇḍuwur , awit lumrahé mili maṅisor .

ṅibarat : anaké woŋ bĕcik dadi bĕcik , maṅkono uga anaké woŋ ala iya dadi ala , dadi yèn ora maṅkono : anèḥ , kayadéné bañu mili maṇḍuwur .

21 . ora aṅon kosok .

kosok iku kosokiŋ ṛĕbab .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora aṅon maṅsa , kaya ta : lagi ana woŋ susaḥ bañjur diajak guguyon .

22 . aṛĕp jamuré ĕmoḥ wataṅé .

jumur , énak dipaṅan .

wataŋ : laṇḍéyan , iŋ kéné atĕgĕs gagaman (prakara , ṛĕrubĕd ) . ĕmoḥ wataṅé : wĕdi manawa kataman iŋ gagamané , wĕdi manawa nĕmahi cilaka .

ambasakaké : ṅaṛĕpi maraŋ kamélikan , utawi pokilé , naṅiŋ ora gĕḷĕm manawa kagĕpok utawa kĕsĕmpèl prakarané .

23 . ora jaman ora makan .

makan : paṅgonan .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ ora kaṅgo maṅsakala , utawa woŋ kaŋ ora karuwan asalé lan paṅgonané , katĕlaḥ ora jaman ora makam .

makam : kuburan .

24 . akadaŋ sakṣi .

ambasakaké : woŋ kaŋ mulaŋ maraŋ sakṣi .

25 . akuṭa sakṣi .

ṅibarat : woŋ sèsèṇḍèn aturiŋ sakṣi , asakṣi iŋ gusti .

26 . ĕduk saṇḍiŋ gĕni .

ĕduk iku gampaŋ koboṅé . kawul . maṅka saṇḍiŋ gĕni . ṅibarat : woŋ lanaŋ saṇḍiŋ woŋ wadon , suwé suwé dadi ḍĕmĕn .

27 . idu dinilat manèḥ .

ṅibarat : woŋ calaṭu duwé kasaguhan diciḷĕd manèḥ .

28 . ĕdom sumurup iŋ bañu .

ṅibarat : woŋ aṛĕp sumurup kaṛĕpiŋ musuḥ lan liya liyané , ṅlakoni utusan utawa aṇḍèrèk woŋ kaŋ aṛĕp disurupi mahu , naṅiŋ kaŋ baṅĕt samun sarta ora katara , kaya dom tumiba iŋ bañu .

29 . adol ḷĕṅa kari busik .

ṅibarat : woŋ andum , kaŋ maṣṭi olèḥ panduman , wĕkasan ora kĕduman

 .

30 . adiguna .

ṅibarat : woŋ ṅluhuraké utawa ṅĕndĕlaké gĕḍé ḍuwur , apadéné kapintĕrané .

31 . adigaŋ .

ṅibarat : woŋ ṅĕndĕlaké kuwat laṅkasé .

gaŋ : kuwat . rosa .

32 . adiguŋ .

ṅibarat : ṅĕndĕlaké gĕḍéné .

33 . asu aṛĕbut baluŋ .

ṅibarat : woŋ ṛĕbutan kamélikan sapélé , utawa woŋ padu muŋ swara bahé ṅanti ṛĕgĕjĕgan , ora urup karo kaŋ pinadu .

34 . iwak kaḷĕbu iŋ wuwu .

ṅibarat : woŋ kĕna pahéka kaŋ sarana gampaŋ .

35 . ila ila ujaré woŋ tuwa .

samubaraŋ kaŋ ṅèstokaké prasapa utawa calaṭuné woŋ kuna .

ila ila : wĕwaḷĕr : saṅkĕr : palaŋ .

kaṛĕpiŋ paribasan : samubaraŋ kaŋ wis kawaḷĕran utawa kapĕṅiŋ iŋ woŋ tuwané , ora prayoga katĕrak .

36 . ula ula dawa .

ṅibarat : samubaraŋ prakara utawa solaḥ tiṅkaḥ kaŋ kalantur lantur , kĕdawa dawa .

37 . ula marani gitik (gĕbug ) .

ṅibaraté : woŋ marani rurubĕd utawa kĕcilakan , kaya ta : maliŋ walèḥ saka kaṛĕpé ḍéwé , woŋ duwé satru tĕka marani maraŋ omahé .

38 . ulaṅan cumbon .

ṅibarat : woŋ iṅgatan , muliḥ saḍéla bañjur miṅgat manèḥ .

ulaṅan : ubĕṅan : golék golékan .

39 . aliŋ aliṅan katon .

ṅibarat : woŋ muṅkiri samubaraŋ prakara , wasana kajoḍéran saka calaṭu utawa solahé , utawa woŋ tinarka utaŋ akèḥ , ṅakoni muŋ saṭiṭik .

40 . apiora .

ambasakaké : woŋ tumambuḥ maraŋ samubaraŋ aṛĕp , réwa réwa ora aṛĕp .

41 . opor opor bèbèk mĕntas awaké ḍéwé .

ṅibarat : woŋ bĕgja saka kaṣkayané ḍéwé .

42 . uyaḥ kĕcĕmpluŋ iŋ sagara : uyaḥ klĕbu iŋ sagara .

ṅibarat : woŋ wèwèḥ maraŋ woŋ sugiḥ , utawa gawé kabĕcikan kaŋ tanpa pakolèḥ .

43 . amèt puṅguŋ .

puṅguŋ : boḍo , puguḥ .

mulané kabasakaké boḍo , déné pañjupuké tĕmbuŋ kaya woŋ boḍo , ora sumurup iŋ tĕmbuŋ utawa tatakrama .

ṅibarat : woŋ añjupuk duwèkiŋ woŋ tanpa tĕmbuŋ .

44 . ĕmprit abuntut bĕḍug .

ṅibarat : prakara kaŋ cilik wiwitané , iŋ wĕkasan dadi gĕḍé , utawa samubaraŋ kaŋ katon cilik iŋ ṅaṛĕp naṅiŋ rowa iŋ buri .

45 . ĕmpol pinĕcèk : ĕmpol pinĕcok.

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ gampaŋ linakonan , kaya gampaṅé woŋ mĕcok ĕmpol .

46 . ambandakalani .

taṇḍakala : taṇḍiŋ .

ambasakaké : woŋ wani milawani ora miturut iŋ préntaḥ .

47 . ambuntut arit .

ṅibarat : woŋ kaŋ sapaṅaṛĕpan sarwa gampaŋ , baṛĕŋ iŋ buri aṅèl mawa ṅrĕṇḍĕl , marga duwé paṅaraḥ aṛĕp olèḥ kaŋ diarani ambuntut arit iku satĕmĕné ora ana muŋ kagawé paribasan bahé , mulané diarani ambuntut arit , dumèḥ arit iku maṅkĕluk ambĕṅkuk , ora lurus kaya ladiŋ lan liya liyané . wutuhiŋ tĕmbuŋ : ambuntut kaya arit . kaṛĕpé iŋ buri ṅaṅgo grèṭèl , amriḥ olèḥ , dadi ora tulus bĕciké .

48 . amboṇḍan tanpa ratu .

ṅibarat : woŋ kumaluṅkuŋ ora wĕruḥ iŋ saru lan iŋ siku , paṅrasané woŋ sajagad katĕkĕm ana iŋ taṅané , asolaḥ sawĕnaŋ wĕnaŋ , maṅaṅgo sakaṛĕpĕ ḍéwé .

amboṇḍan : ṅlowuṅaké .

dadi ana pañjĕnĕṅané ratu , kaaṅgĕp ora ana utawa ora diwĕdèni .

49 . amburu ucĕŋ kélaṅan dĕḷĕg .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis ora olèḥ kahutaman , ṅlakoni kaniṣṭan , kaya ilaŋ kahutamané . utawa woŋ ṅlakoni pagawéyan prĕlu disambi ṅlakoni pagawéyan rèmèḥ .

50 . ambaruŋ sinaŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ ñarawuṅi calaṭuniŋ woŋ utawa ambaṛĕṅi lan mamaḍa kaŋ lagi kahupagawé .

baruŋ : baṛĕŋ . sinaŋ : ukara .

dadi ambaṛĕṅi prakara , yå iku ṅibarataké : ambaṛĕṅi sabaraŋ pratiṅkaḥ .

51 . ora narima iŋ pandum .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora narima iŋ papaṣṭèné gusti allaḥ , kudu aṅgayuḥ kaŋ ḍuwur , aṅgĕgĕm kaŋ gĕḍé .

52 . ambuwaŋ tilas .

iku ṅlakoni samubaraŋ , bañjur gawé pratiṅkaḥ aliŋ aliŋ , aja ṅanti katara aṅgoné ṅlakoni pagawéyan mahu .

53 . ambaliṭuk ukum .

ambasakaké : woŋ ñulap utawa ñamar tataniŋ nagara , utawa woŋ ñiṇṭuŋ kaŋ ñĕkĕl bĕbĕnĕran .

54 . ambaluŋ usus .

ṅibarat : woŋ kaŋ watĕk kĕṇḍo kĕñcĕŋ , yèn kĕṇḍo milir mulintir , yèn kĕñcĕŋ ora kĕna diéluk .

55 . ambiḍuŋ apirowaŋ .

iku woŋ mahéka , naṅiŋ patrap utawa solahé ora ṅatarani , api api kañca , réwa réwa sabiyantu budi .

ambiḍuŋ : aṅgoḍa .

56 . ambaguguk ṅuṭawaton . bĕnĕré : ambaguguk ṅuṭawatu .

ṅibarat : woŋ katimbalan iŋ paréntaḥ mogok .

57 . ambaṅun taṇḍa .

ambasakaké : woŋ ṅowahi tulisan .

58 . ambaṅun wacana .

ambasakaké : woŋ nusuli gugat .

wacana : calaṭu : ujar .

59 . oṭak aṭik didudut aṅèl .

ṅibarat : woŋ kaŋ kĕṛĕp ṅénaki atiniŋ woŋ añjaluk , naṅiŋ yèn ditĕmĕni aṅèl .

60 . aṅon ulat ṅumbar taṅan .

ṅibarat : woŋ kaŋ sumĕdya culika , ṅawasaké ulatiŋ woŋ , yèn kalimpé ṅumbar taṅané ḍéwé , yå iku añjĕjupuk .

61 . aṅroŋ pasanakan .

ṅibarat : woŋ barañcaḥ maraŋ wadon , kaŋ tanpa duga prayoga , sanajan bojoniŋ sanak sadulur iya kolu añjamaḥ .

aṅroŋ : aṅĕroŋ .

aṅroŋ : aṅaroni : ṅĕmbari .

62 . aṅgĕni .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis olèḥ panduman , utawa diwènèhi , naṅiŋ mrèntèk mrèntèk añjaluk wuwuḥ manèḥ .

63 . aṅgĕntèni wataŋ putuŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ aṅgĕntèni priyayi mati , kaŋ dudu warisé .

64 . aṅgéṇḍoŋ sakṣi .

ṅibarat : woŋ gawé sakṣi .

65 . aṅgĕṇṭoŋ umos .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora bisa rawat wadi , utawa woŋ boros , ora bisa rawat . umos , liṅgané : os : ṛĕmbĕs .

66 . aṅgĕdobrol .

ṅibarat : woŋ sugiḥ kasaguhan , ora ana kaŋ yakti , utawa woŋ wawarta goroḥ .

gĕdobrol : ĕntut .

aṅgĕdobrol kaya ĕntut .

67 . aṅgadĕbog bosok .

ṅibarat : woŋ ala rupané dalasan atiné .

68 . aṅgutuk api lamur .

ṅibarat : woŋ mitĕnaḥ utawa mahéka maraŋ woŋ liya , api api ora wĕruḥ .

ṅutuk : kaya kutuk .

sagutuk : balaŋ .

aṅgutuk : ambalaŋ : ambĕntur . ṅibarat : woŋ mitĕnaḥ utawa mahéka .

69 . aṅgutuk lor kĕna kidul .

ṅibarat : woŋ ṅaraḥ maraŋ woŋ ditibakaké maraŋ woŋ ora diaraḥ , kaya ta : woŋ nĕpsu maraŋ sawijiniŋ woŋ , nĕpsuné katibakaké maraŋ woŋ kaŋ ora dinĕsoni .

70 . aṅgajaḥ ĕlar .

ṅibarat : woŋ sarwa kaduga , ora wĕgaḥ maraŋ iŋ ṅaḍuwur , ora rumasa kéwuhan iŋ aṅèl , sahisiniŋ jagad kudu diĕpak , aṅgajaḥ ĕlar : kaya gajaḥ duwé ĕlar , kalantur aṅgajaḥ kĕlar , iku luput .

71 . aṅgugat kayu akiŋ .

ṅibarat : woŋ aṅgugat woŋ kaŋ wis mati .

72 . aṅgugat kala , wutuhé : aṅgugat kala samana .

ṅibarat : woŋ kaŋ ṅuḍal utawa nĕnaṅi prakara kaŋ wis siṛĕp .

tata ala : bĕbaya : nalika .

73 . ardawalépa .

ambasakaké : woŋ caṇṭula , ambalèkaké pitakoniŋ woŋ , ditakoni duruŋ sumahur , maḷĕs takon .

na .

74 . nandur wiji kèli .

ṅibarat : woŋ ṅopèni woŋ katiwar tiwar , turuné woŋ bĕcik utawa tĕḍaké woŋ gĕḍé .

75 . nucuk ṅibĕraké .

ṅibarat : woŋ mara ḍayoḥ utawa disuruhi , kasuguḥ iŋ paṅanan sawatara , bubar maṅan ambrĕkat .

76 . niru pakṣi , utawa niru upakṣi .

ṅibarat : woŋ ora sumurup ṅaku sumurup , sumurupé muŋ niru calaṭuniŋ woŋ .

pakṣi : upakṣi : wĕruḥ : uniṅa : sumurup .

77 . nraŋ wèṣṭi .

ambasakaké : woŋ nrajaŋ kaŋ éwuḥ éwuḥ .

nraŋ : nrajaŋ .

wèṣṭi : pakéwuḥ .

78 . nrĕṅgiliŋ api mati .

ṅibarat : woŋ ala atiné éṭok éṭok antĕŋ , réwa réwa ora sumurup maraŋ ṛĕrasan , naṅiŋ iŋ batin niliṅaké .

79 . nusup ṅayam alas .

ṅibarat : woŋ mlaku iŋ alas , ora mĕtu iŋ dalan , nasak nasak kaya lakuniŋ ayam alas .

80 . nĕmu kuwuk .

ṅibarat : woŋ duwé sĕsĕṅitan utawa satru , apadéné woŋ duwé paṅaraḥ ala maraŋ liyané , iŋ maṅsa ḍéwékan , kaŋ diaraḥ mahu bañjur katandaṅan , kaya woŋ nĕmu kuwuk , adat maṣṭi dipatèni , awit ṅrusakaké iṅon iṅon pitik .

81 . numpal kèli .

ṅibarat : woŋ luluṅan nunut nunut , (numpaŋ ) . ñèrèt .

ñaraḥ : numpal .

82 . nampèl puluk .

ṅibarat : ñĕñoṅaḥ maraŋ woŋ kaŋ wis olèḥ kamélikan , utawa kabuṅahan .

ñĕñoṅaḥ : agawé cuwa .

coṅaḥ : cuwa .

83 . nambuŋ laku .

ambasakaké : woŋ ñamur laku ñalawadi , mĕñaŋ paṅgonané muṅsuḥ utawa liyané .

nambuŋ : ñamar , sambuŋ : samar .

84 . nambèŋ laku .

ambasakaké : woŋ kaŋ api ora wĕruḥ iŋ laku samubaraŋ , kaya ta : wis wĕruḥ prakara utawa pawarta , tĕka tĕtakon . utawa woŋ ṅrĕruñjaŋ kĕkaṛĕpaniŋ liyan .

ṅrĕruñjaŋ : ñĕṅkolèŋ .

85 . nagara mawa tata , désa mawa cara .

ambasakaké : woŋ ṅlakoni apa satataniŋ nagara utawa sacaraniŋ désa .

86 . nogog .

ambasakaké : woŋ butuḥ ana iŋ pasañjan , muriḥ waṛĕgiŋ wĕtĕṅé . lumrahé woŋ ṅarani : woŋ mèlu ñĕrèt ana iŋ patikèn , utawa ṅombé wédaŋ ana iŋ pawédaṅan , ora ṅaṅgo urun apa apa .

87 . nĕbak woŋ mĕmaṅan : nampèl puluk

ṅibarat : woŋ ñĕñoṅaḥ maraŋ woŋ kaŋ wis olèḥ kamélikan utawa kabuṅahan .

88 . nabok ñiliḥ taṅan .

ṅibarat : woŋ ṅalani maraŋ woŋ liya ṅaṅgo ñambat maraŋ woŋ liyané .

ca .

89 . cina craki .

ambasakaké : woŋ kumĕt baṅĕt utawa étuṅan .

craki : adol aṅgi aṅgi .

90 . ciñciŋ ciñciŋ tĕḷĕs .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ kudu saṭiṭik , wĕkasan dadi akèḥ . utawa woŋ duwé gawé niyaté cirat cirit , wĕkasan akèḥ wragadé . muṅguḥ prakara : griga grigi , bañjur kawogan .

91 . caca upa .

ambasakaké : samubaraŋ solaḥ kaŋ ṅrĕṅgaṅaké kaŋ wis rapĕt .

caca : pabut . upa : ĕlas .

92 . cucak ṅuntal ĕlo (cocak ṅuntal ĕlo ) .

ṅibarat : ṅlĕṅkara , kaya ta : woŋ duwé kaṛĕp maraŋ kaŋ mĕṣṭi ora kĕna dikaṛĕpaké , mokal yèn bisaa kalakon .

93 . cĕcaṅuk .

ṅibarat : woŋ nalika maraŋ muṅsuḥ utawa iŋ liya liyané , naṅiŋ panalikané saka kadohan .

cĕcaṅuk : tĕlik .

94 . caruk bañu .

babasan : woŋ tĕtuku utawa mĕmiliḥ kaŋ ora ṅaṅgo tampik , ala bĕcik gĕḍé cilik kaḷĕbu .

95 . cariwis cawis .

ṅibarat : woŋ madoni préntaḥ , naṅiŋ iŋ batin saḍiya ĕṅgoné bakal aṅlakoni paréntaḥ .

96 . cékoḥ régoḥ .

ambasakaké : woŋ kaŋ wis tuwa baṅĕt , taṅané ora bisa aṅglawat , sikilé ora kĕna digawé mlaku .

cékoḥ : céko .

régoḥ : lumpuḥ .

97 . calimèn .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ ora ṅaṅgo wragad sacukupé .

calimèn : cukupan .

calimi : cukup .

98 . calabéka .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis lastari bĕcik , wĕkasan ana alaṅan utawa ṛĕrubĕd kaŋ awit saka katĕmaha .

99 . cuplak aṇḍĕŋ aṇḍĕŋ ora prĕnaḥ paṅgonané .

ṅibarat : woŋ ñulayani samubaraŋ kaŋ ora mumakat iŋ akèḥ , utawa woŋ ñulayani maraŋ goloṅané kaŋ paḍa bĕcik , kaŋ ñulayani mahu ala ḍéwé . woŋ ala kaŋ ñulayani mahu diṅibarataké : aṇḍĕŋ aṇḍĕŋ ora prĕnaḥ ĕṅgoné , pantĕs dicuplak .

100 . cumandaka .

ambasakaké : woŋ kaŋ alaku kaya tĕlik .

cumandaka : nĕlik . candaka : tĕlik .

101 . cumbu laḷĕr .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora antĕpan , sanajan dibĕciki , ora wuruŋ niṅgal kaŋ ambĕciki . kaya upamané nĕnutut laḷĕr , nututé muŋ saḍéla , ora wuruŋ mabur .

102 . cobolo maṅan tĕki . wutuhé : cobolo patuté maṅan tĕki .

iku woŋ boḍo diṅibarataké ora pantĕs maṅan sĕga , pantĕsé muŋ maṅan tĕki .

103 . céṅkok .

ambasakaké : woŋ kaŋ tanaga utawa calaṭuné ora pasaja .

104 . caṅkĕm gatĕl .

ambasakaké : woŋ kaŋ sok ṅrasani ala iŋ liyané , utawa sok mĕmisuḥ .

ra .

105 . raja wisuna .

ṅibarat : woŋ ṅadu adu gĕḍé paḍa gĕḍé , utawa woŋ ṅubuṅi tĕlik .

wisuna : wisa linuwiḥ : wisa ampuḥ : mandi baṅĕt wutuhiŋ tĕmbuŋ : wisa una .

una : uni , ṛĕga , paṅaji , linuwiḥ .

106 . rampèk rampèk kĕṭèk .

ṅibarat : woŋ kaŋ aṅgapé maraŋ woŋ kaŋ wus sok aṅlakoni ala , ora wuruŋ ṅalani , dadi lumrahé kĕṭèk yèn diĕlus ĕlus suwé suwé iya ñawèl .

107 . ramban ramban taṅguŋ .

ṅibarat : woŋ ṅĕṅèmbèt ora gumaṭok paṅèmbèté , kaya ta : ṅèmbèti woŋ ora bisa ṅarani jĕnĕṅé .

108 . ṛĕbut cukup .

ambasakaké : woŋ amburu cukup , tĕgĕsé muŋ kaŋ prĕlu bahé kaburu ḍisik , kaŋ ora pati prĕlu katiṅgal .

109 . ṛĕbut ḍucuŋ .

ambasakaké : woŋ kaŋ ṛĕbut ḍisik , iŋ laku utawa iŋ pagawéyan , apadéné ṛĕbut uṅgul iŋ kawruḥ .

ḍucuŋ : uṅgul .

ka .

110 . kontul diunèkaké ḍaṇḍaŋ .

ṅibarat : woŋ bĕcik katuturaké ala .

kontul iku putiḥ kahupamakaké : suci .

ḍaṇḍaŋ iku iṛĕŋ kahupamakaké : ala .

111 . kĕṇḍit mimaŋ kadaŋ déwa .

ṅibarat : woŋ kaŋ luput iŋ bilahi .

mimaŋ : oyod wariṅin kaŋ nrubus saka ṅisor , pitayané woŋ jawa , yèn luluṅan , ṅlaṅkahi oyod mimaŋ bañjur biṅuŋ ora wĕruḥ iŋ dalan , iku prabawané oyod mimaŋ mahu . yèn woŋ ṅaṅgo kĕṇḍit iku slamĕt .

112 . kaṇḍaŋ laṅit kĕmul méga .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora srawuṅan karo woŋ akèḥ .

113 . kĕcocog iŋ caraŋ laṇḍĕp .

ṅibarat : woŋ kĕna iŋ gagaman .

114 . kacakrabawa .

tĕgĕsé kacipta saka calaṭuné , dadi :

kèpi : kacakra : kacipta ,

cakra : cipta : idĕr : ubĕŋ : payuŋ ,

bawa : mukti : wiwit , mĕḍar , swara , tatu .

115 . kĕciŋ kĕciŋ dirahupi , katĕlaḥ : kuciŋ kuciŋ dirahupi utawa kucĕm kucĕm dirahupi .

ṅibarat : woŋ duwé kaṛĕp kĕkuraṅan sarana , ora étuŋ kaŋ amis bacin , utawa pakolèḥ saka ñĕñoloŋ lan ṅapus apusi , iya digawé sarana .

116 . kacaŋ tiṅgal lañjaran .

ṅibarat : anaké woŋ bĕcik dadi ala , utawa anaké woŋ ala dadi bĕcik .

117 . karṇa binaṇḍuŋ .

ṅibarat : woŋ wĕruḥ utawa ṅruṅu samubaraŋ wartaniŋ liyan , ora sumurup utawa ṅruṅu ḍéwé .

binaṇḍuŋ : kinĕmbar , rinaṅkĕp , sumurupé saka kupiŋ .

118 . kĕrot ora duwé untu .

ṅibarat : woŋ atiné kudu rosa , naṅiŋ kĕkuraṅan sarana .

119 . kĕri tanpa pinĕcut .

ṅibarat : woŋ ora tinarka , duwé pañana yèn katarka .

120 . kriwikan dadi grojogan .

ṅibarat : prakara sapélé bañjur dadi ramé , kaya ta : woŋ gĕguyon bañjur dadi kĕkĕṛĕṅan .

121 . karumiyinan tuwuḥ .

ṅibarat : woŋ nonoman kaŋ solahbawané kaya woŋ tuwa .

122 . kéré muṅgaḥ iŋ balé .

ṅibarat : woŋ cilik katuṅgalaké karo woŋ gĕḍé , utawa woŋ cilik kadadèkaké gĕḍé .

123 . karubuhan sakṣi , utawa : karoban sakṣi .

ṅibarat : woŋ kañina paṅgawé ala , ora bisa muṅkiri , amarga saka kèhiŋ sakṣi .

karoban : kabañjiran .

124 . kĕdaluwarṣa .

ṅibarat : prakara kaŋ wus luṅsé , kaliṅan iŋ tahun .

kĕdalu : kasèp , luṅsé .

125 . katon capaka sawakul .

ambasakaké : woŋ disĕnĕṅi iŋ woŋ akèḥ .

126 . katoñjok balolok , katĕlaḥ : katoñjok bĕlok .

ṅibarat : ṅrasani ala maraŋ woŋ , ora sumurup manawa kaŋ dirasani ana .

kĕtoñjok : kĕtuju .

127 . katuwuhan taṅguḥ , kĕlantur dadi : katuwan taṅguḥ .

ṅibarat : woŋ aṛĕp mĕmĕṭèk , dipĕṭèk ḍisik .

128 . katala waca .

katala : kĕtiwasan .

waca : uni .

ambasakaké : woŋ kĕtiwasan saka calaṭuné .

129 . katépan ṅraṅsaŋ gunuŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ṅlĕṅkara , kaya ta : woŋ cilik duwé aṛĕp utawa paṅaraḥ kaŋ gĕḍé ḍuwur , istiṅaraḥ mokal kalakona . maṅkono uga katépan , mokal yèn bisa amrambat ṅanti tĕkan pucukiŋ gunuŋ .

katépan : ṭĕṭukulan kaya krokot , naṅiŋ goḍoṅé cilik sarta rada lañcip .

130 . kabañu rasa , utawa : kabañu rasa upaya .

ṅibarat : woŋ kĕna mĕmanisiŋ ruba .

ruba : bĕsĕl .

131 . katimpuḥ . tĕgĕsé : kaluṅguhan .

ambasakaké : woŋ kagugat saka ĕṅgoné naṅguŋ , utawa katiṇḍiḥ iŋ prakara , ora kĕna disiṅlari .

132 . kĕsaṇḍuŋ iŋ rata kĕbĕntus iŋ awaŋ awaŋ .

ṅibarat : woŋ nĕmu béka ṛĕñcana ana iŋ paṅgonan kaŋ bĕcik , kaya ta : woŋ ana iŋ paṅgonan iŋ santosa , tĕka nĕmu kaapĕsan , woŋ mlaku ora bisa kĕbĕntus iŋ awaŋ awaŋ , utawa kĕsaṇḍuŋ iŋ rata , maṅkono uga woŋ kaŋ maṅgon iŋ paṅgonan kaŋ santosa , istiṅaraḥ adoḥ saka pakéwuḥ utawa kaapĕsan .

133 . kasañja baya .

ambasakaké : woŋ nĕmu bilahi ana iŋ pasañjan utawa iŋ paran .

134 . kasala mana , kalantur dadi : kasala wana .

ambasakaké : woŋ kliru surup utawa pamikir .

kasala : kaluputan : kliru : kahulaḥ .

mana : manaḥ : ati .

135 . kawiyagaḥ , tĕgĕsé : kawisésa .

ambasakaké : woŋ ṅukuhi samubaraŋ saka kira kira , kaya ta : woŋ ditakoni tĕmbuŋ kawi sawiji , satĕmĕné ora wĕruḥ , naṅiŋ isin walèḥ , dadi kaŋ ditakoni mahu nĕgĕsi waton duga duga , sarta digagahi .

135 . kaluhuran sabda .

ambasakaké : woŋ kaŋ kuṅkulan samubaraŋ calaṭuné

136 . kulak warta adol pruṅon .

ambasakaké : woŋ golèk pakabaraniŋ sanak sadulur kaŋ ana iŋ paran .

137 . kaléyaŋ kabur kaṅinan .

ṅibarat : woŋ ṅulandara ora karuwan kaŋ diḍoki .

138 . kaḷĕbon cina guṇḍulan .

ṅibarat : woŋ kaŋ kĕna iŋ apus , utawa kabliṭuk . kaya ta : tuku bara , paṅrasané bĕcik , ora wĕruḥ yèn kasalibuk kaŋ ala kasayadaké bĕcik . cina yèn guṇḍul , dadi sulaya karo kalumrahané , maṅkono uga baraŋ kaŋ sulaya saka kalumrahané , mĕṣṭi ṅĕmu wadi .

139 . kaliṅga nata .

ṅibarat : prakara kaŋ mĕṣṭi kahéliṅan iŋ pañjĕnĕṅané ratu .

kaliṅga : kaadĕgan : kasaliran .

140 . kaliṅga ṅina , tĕgĕsé kaliṅan iŋ dina .

ṅibarat : prakara kaŋ wis kaliṅan iŋ dina .

141 . kaliṅga baya , ganĕpé : kaliṅga ubaya .

ṅibarat : prakara kaŋ wis kaaliṅan iŋ jañji .

142 . kapi raré

ambasakaké : woŋ tuwa kaŋ solaḥ utawa atiné kaya bocaḥ .

kapi k .w .  : kĕṭèk .

kapi : mèmpĕr (sĕmu ) .

143 . kĕpatèn obor .

ṅibarat : woŋ duwé sanak sadulur ora wĕruḥ , awit ora ana kaŋ aṅgañcaraké . tuwin woŋ nalika samubaraŋ kéliṅan tĕturutan .

144 . kĕputuṅan laku .

ṅibarat : woŋ aṅgolèki samubaraŋ ora olèḥ dalan , utawa woŋ luluṅan ora bisa ambañjur , marga saka ana békané iŋ dalan , kaya ta : poprokiŋ jaran , tugĕliŋ pikulan sapanuṅgalané kaŋ ṅaṇḍĕg aṇḍĕgi laku .

145 . kĕputuṅan pikulan .

ṅibarat : woŋ duwé prakara kaoñcatan sakṣi .

146 . kapasaŋ yoga .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ kapinujon iŋ gawéné .

147 . kĕplok ora tombok .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni samubaraŋ pagawéyan ora kélaṅan wragad .

148 . kupiŋ buḍĕg dikoroki .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis ora kruṅu samubaraŋ piṛĕmbug utawa prakara , wasana dikruṅoni .

149 . kuḍuŋ walulaŋ macan .

ṅibarat : woŋ ampuṅan woŋ gĕḍé (priyayi gĕḍé ) .

ampuṅan : aliŋ aliŋ .

150 . kajĕnaṅa kahébora .

ambasakaké : paḷĕmahan dilawĕd kaya ĕṇḍut , diébora kĕna bahé , kaŋ duwé ora ṅawruhi .

151 . kaya bañu lan ḷĕṅa .

ṅibarat : woŋ kalis maraŋ sanak sadulur .

152 . kumini .

ambasakaké : bocaḥ wadon tumuwa tuwa .

153 . kumaki .

ambasakaké : bocaḥ lanaŋ kaŋ tumuwa tuwa .

154 . kumĕṇṭus .

ambasakaké : woŋ kaŋ kakéhan umbag , utawa kaduk wani , kaya tĕturon kaŋ aran kĕṇṭus , sanajan cilik maṭèṇṭèŋ .

155 . kumrisik tanpa kaṅinan .

ṅibarat : woŋ calaṭu anduwèni pañana yèn dipahido , bañjur supata .

156 . kĕmlaḍéyan ṅajak sĕmpal .

ṅibarat : sanak sadulur kaŋ ṅajak maraŋ karusakan .

157 . kĕmpros .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora yĕkti kasaguhané .

158 . kumiḍèp kasèp .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ ḷĕṇṭé ḷĕṇṭé , kaya ta : bata bĕṅkaḥ lawas ora ditambal baṛĕŋ aṛĕp ditambal wis kasèp , utawa jugrug .

159 . kĕbo nusu gudèl .

ṅibarat : woŋ tuwa añjaluk wulaŋ maraŋ woŋ nom . utawa : bapa biyuŋ añjĕjaluk maraŋ anak .

160 . kĕbo kabotan suṅu .

ṅibarat : woŋ duwé anak putu , ṅrĕsula marga kabotan aṅgoné ṅiṅoni .

161 . kĕblowok .

ṅibarat : woŋ kaṇḍa , wĕkasan kaŋ dikaṇḍani wis sumurup , utawa kĕtlĕku calaṭuné .

162 . kĕbo mlaku dipasaṅi .

ṅibarat : woŋ mlaku diwènèhi pagawéyan .

163 . kĕbo lumumpat iŋ palaŋ .

ṅibarat : priyayi utawa jakṣa kaŋ aṅgagahi prakaraniŋ sanak prasanakané .

164 . kabayatara , tĕgĕsé : kacĕṭa .

bayatara : cĕṭa , tĕtéla .

ambasakaké : woŋ kaŋ wis kacĕṭa pagawéyané ala , kaṅgoné kaŋ sabĕnĕré muni : dur kabayatara utawa duryasa kabayatara , utawa : durgama kabayatara .

165 . kabayataka . tĕgĕsé : kabilahèn pati .

ambasakaké : woŋ kaŋ wis kokum .

166 . kabaya baya .

ambasakaké : woŋ mrana mrana nĕmu bĕbaya utawa ṛĕrubĕd .

167 . kabuya buya .

ambasakaké : woŋ kaŋ kaburu buru , utawa kalunta lunta .

168 . kĕbo muliḥ iŋ kaṇḍaṅé .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis ilaŋ utawa kaḍiṇḍal lawas , wasana muliḥ maraŋ kaŋ duwé .

utawa woŋ kaŋ wis luṅa lawas , bisa muliḥ .

169 . koṅsi jambul wanĕn .

ambasakaké : woŋ kaŋ wis tuwa baṅĕt , rambuté ṅanti jambul , ṅanti wanĕn .

da .

170 . dahwèn pati opèn .

ambasakaké : woŋ kaŋ dahwènan maraŋ wicara ,

utawa liyané , sarta para opèn maraŋ iŋ kamélikan , utawa maraŋ samubaraŋ pratiṅkaḥ .

171 . darma sulakṣana .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni adil .

darma : bĕcik , paḍaŋ , caṇḍi , patilasan .

sulakṣana : awak luwiḥ yuwana , laku bĕcik .

172 . durga ṅaṅsa aṅsa .

ṅibarat : woŋ kĕṭaha utawa murka .

durga : pakéwuḥ , kaya ta : muṅsuḥ , buta , macan , bañu gĕḍé , gĕni gĕḍé , sapanuṅgalané . muŋ mutawatiri utawa gawé karusakan .

173 . dudutan lan añculan .

ṅibarat : woŋ wĕwaṅsitan utawa kĕṭikan , kaŋ siji api api ora wĕruḥ . kaya ta : woŋ loro sumĕdya ṅaraḥ duwèkiŋ liyan , kaŋ siji kaya ora mèlu mèlu , naṅiŋ iŋ batin ṅréwaṅi maraŋ paṅaraḥ mahu .

dudutan : taliniŋ kala .

añculan : kalané .

174 . dadi laṇḍĕsan .

ṅibarat : woŋ gawé wiwitan utawa wĕwiniḥ iŋ prakara , wĕkasan kajĕḍĕgĕn iŋ prakara mahu .

175 . dituṅgakaké .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora dipraduli , ana prakara apa apa ora ditakoni .

176 . dalan gawat bĕcik disimpaṅi .

ṅibarat : woŋ makéwuḥ bubudèné , kakéhan ṛĕṛĕṅgi , prayoga dilumuhi utawa didohi .

177 . dilap gaŋ . tĕgĕsé : kajupuk pakṣa , utawa kajupuk wani , wutuhé tĕmbuŋ : dialap gaŋ .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ dijupuk pakṣa .

gaŋ k .w  : rosa .

178 . dagaŋ tuna andum baṭi .

ṅibarat : woŋ gawé kabĕcikan maraŋ liyan , naṅiŋ ṅaṅgo lantaran manèḥ , iku katrima woŋ loro loroné , kaŋ agawé kabĕcikan lan lantarané .

179 . dugaŋ mirowaŋ .

ṅibarat : woŋ ṅréwaṅi wĕkasan dadi muṅsuḥ .

kaya ta : manawa ana woŋ ṅrasani ala maraŋ woŋ milu ṅrasani , wĕkasan tutur maraŋ kaŋ dirasani .

180 . digaḍuŋ .

woŋ kaŋ diapus apusi dibasakaké : diĕndĕmi gaḍuŋ .

181 . dibĕciki ambalaŋ tahi .

ṅibarat : woŋ dibĕciki maḷĕs ala .

ta .

182 . tuna duṅkap .

ambasakaké : woŋ duwé paṅaraḥ ora tĕka , utawa cipta tuwin pĕṭèk kaŋ ora pramana . duṅkap : watara : kaduŋ .

183 . tan tan tuman . wutuhé : tahan tahan tuman .

ambasakaké : woŋ kaŋ tahan maraŋ samubaraŋ marga saka tuman .

184 . tuṇḍa béma .

iku samubaraŋ kaŋ muwuhi béka , kaya ta : woŋ ṅaraḥ samubaraŋ , dibaṅĕti paṅrasané laṅkaḥ , diaraḥ araḥ liriḥ wĕkasan ora tĕka , sanajan pikir iya maṅkono uga . dikasap yèn kuwaḍagĕn , dialus , yèn kalusĕn , wĕkasan kĕtaṅguṅan , éba kadadéyan . béma : béka .

185 . tuñjuŋ tuwuḥ iŋ séla .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ mokal mokal , kaya ta : nĕraṅaké udan , ṅaṇḍĕg lakuniŋ aṅin , ṅuripaké woŋ mati sapanuṅgalané kaŋ ora kĕna dilakoni iŋ manusa . prasasat kaya tuñjuŋ tuwuḥ iŋ séla (watu ) .

tuñjuŋ : kĕmbaŋ taraté . uripé iŋ bañu .

186 . turu dikĕbuti .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis kapénak , ora duwé kasusahan .

187 . tĕkèk mati iŋ uloné .

ṅibarat : woŋ kaŋ bilahi saka calaṭuné ḍéwé .

188 . tutur pinajaraké .

ṅibarat : samubaraŋ kaṇḍa kaŋ kinaṇḍakaké maraŋ woŋ liyané .

189 . titir pinajaraké .

ṅibarat : samubaraŋ uṇḍaŋ uṇḍaŋ kaŋ diluntakaké manèḥ .

titir : tanpa pĕgat , kĕṛĕp , goyaŋ .

pinajaraké : katuturaké .

190 . tĕsmak baṭok .

ṅibarat : woŋ ora wĕruḥ duwé cipta wĕruḥ .

191 . tuluŋ mĕṇṭuŋ .

ṅibarat : woŋ tĕtuluŋ , iŋ ṅaṛĕp andadèkaké buṅahé kaŋ dituluṅi , wĕkasan andadèkaké susahé . kaya ta : woŋ tĕtuluŋ ñilihi ḍuwit , maraŋ woŋ liyan , naṅiŋ ṅaṅgo uyahan kaŋ luwiḥ abot .

192 . tiḍa tiḍa . tĕgĕsé : kuraŋ kuraŋ , kaya ta : pitĕmbuṅan , kaŋ tiḍa tiḍa éba bisa bisa , tĕgĕsé : kuraŋ kuraŋ sabaraṅé ora bisa .

193 . timun jinara : ĕmpol pinĕcok .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ tanpa gawé , utawa gampaŋ linakonan .

194 . timun muṅsuḥ durèn .

ṅibarat : woŋ aṛĕp mĕmuṅsuhan karo woŋ rowa , utawa : woŋ cilik mĕmuṅsuhan karo woŋ gĕḍé .

195 . tumbu olèḥ tutup .

ṅibarat : woŋ kaŋ olèḥ joḍo , utawa mĕmitran kaŋ paḍa atèn atèné , sarta kaṛĕm kaṛĕmané ora gèsèḥ .

196 . tumbak cucukan .

ṅibarat : woŋ parawadulan . ṅlañcipi atiniŋ woŋ .

197 . timbulé watu itĕm , kĕḷĕmé prahu gabus , utawa kĕḷĕmé goḍoŋ akiŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora kĕna diĕntèni utawa diaṛĕp aṛĕp .

198 . tambaŋ laku .

tĕgĕsé : laku samar , kaya ta : tĕlik sapĕpaḍané .

199 . tumpaŋ suḥ , katĕlaḥ tumpaŋ so .

ṅibarat : samubaraŋ calaṭu utawa pagawéyan kaŋ kaléḍon , (pañjupuké saka woŋ ṅanam suḥ , manawa kliru paṅanamé iya ora prayoga , kaya ta : prakara ṅaṛĕp dadi buri , prakara buri dadi ṅaṛĕp , utawa nalar bĕcik kaĕtrapaké iŋ ala , nalar kaŋ ala kaĕtrapaké iŋ bĕcik .

200 . tumambuḥ .

ṅibarat : woŋ api api ora wĕruḥ .

201 . tĕmbaŋ rawat rawat .

ṅibarat : pawarta kaŋ duruŋ tĕtéla .

tĕmbaŋ : tĕmbaṅé layaŋ : gitik : tabuḥ .

rawat rawat : lamat lamat .

202 . tambaŋ parantian .

tambaŋ : tali . kambaŋ , opaḥ , pañcuṅul : pacaṇṭélan .

parantian : pomahan .

tĕgĕsé : ora karuhan caṇṭélan utawa balé pomahané .

203 . tigan kaapit iŋ séla .

ṅibarat : woŋ apĕs taṇḍiŋ karo woŋ rowa , wuwuḥ wuwuḥ diĕbut loro .

204 . tigan sapataraṅan .

ṅibarat : goloṅané iŋ sanak sadulur .

205 . tĕbu tuwuḥ socané .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis lulus bĕcik , bañjur ana sambékalané , kaya ta : woŋ wis ṛĕṛĕmbugan kĕṇṭĕl , wasana ana ujar sĕsétanan , kaŋ andadèkaké uwuké ṛĕmbug mahu . utawa woŋ ñĕkĕl bĕbĕnĕran aṅgagahi prakarané sanak saduluré . dadi paḍa karo : kĕbo lumumpat iŋ palaŋ .

206 . tĕbu sahuyun .

ṅibarat : woŋ kaŋ aṅgoloŋ paḍa wisané .

uyun : ḍapuraniŋ tĕbu .

207 . tuṅgak kaliṅan roné . utawa : tuṅgak kaliṅan roṇḍon . katĕlaḥ : tuṅgak kaliṅan raṇḍa .

ṅibarat : woŋ ṅrasani ala maraŋ woŋ liya ora wĕruḥ yèn ana akrabé kaŋ dirasani mahu .

sa .

208 . sahur manuk : sahur pĕkṣi : sahur kukila .

ṅibarat : jumuruṅé woŋ akèḥ , paḍa ñahuri : iṅgiḥ , kahupamakaké kaya manuk paḍa muni gĕnti gĕnti .

209 . sahid kawudan .

ṅibarat : sahid kaŋ ora tĕraŋ , utawa ora ana titimaṅsané .

210 . sinambuŋ rapĕt .

ṅibarat : woŋ gĕgéséhan dirukunaké , utawa samubaraŋ kaŋ dipĕpantĕs déniŋ calaṭu , muriḥ prayogané .

211 . sèṇḍèn kayu akiŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ digugat ḷĕléṇḍéyan woŋ kaŋ wis mati .

212 . saṇḍiŋ kĕbo gupak .

ṅibarat : ñĕḍaki woŋ kaŋ lagi nĕpsu , utawa kaŋ lagi tukar padu , luput luput kasawo .

213 . sirṇaniŋ jaya .

ṅibarat : woŋ duwé pĕrkara ñulayani aturiŋ sakṣi .

jaya : uṅgul : kuwat , dadi ilaŋ jayaniŋ prakara , wĕkasan kalaḥ .

214 . siram siram bayĕm .

ṅibarat : puji pujiniŋ woŋ akèḥ maraŋ woŋ siji manawa ana kaŋ kabul .

215 . srama piṅgiriŋ juraŋ .

ṅibarat : woŋ gawé kabĕcikan maraŋ kaŋ adoḥ paṅgonané .

saloka iki ṅĕmu rasa tĕlu .

i wis ,

ii woŋ gawé pratiṅkaḥ kaŋ nuntun maraŋ bilahi .

iii woŋ wèwèḥ luput luput nĕmu bilahi .

i srama atur atur bĕkṣa , mulané kabasakaké woŋ gawé bĕcik maraŋ woŋ kaŋ adoḥ paṅgonané . awit juraŋ iku adoḥ saka sagara .

ii mulané ṅibarataké : woŋ gawé pratiṅkaḥ kaŋ nuntun maraŋ bilahi , awit woŋ añjogèd iŋ piṅgiriŋ juraŋ , luput luput kĕgluṇḍuŋ . jogèd iku ṅibarat pratiṅkaḥ , sarèhniŋ juraŋ juraŋ mahu paḍa paḍa ambaḥ ambahan ṅuwatiri .

iii mulané ṅibarataké : wèwèḥ kaŋ luput luput andadèkaké bilahi , kaya ta : woŋ awèḥ isarat kaŋ bakal kaṅgo iŋ paṅgawé ala , luput luput andadèkaké bilahiné kaŋ mènèhi utawa kaŋ diwènèhi .

srama , tĕgĕsé manèḥ : pratapan , iŋ kono paṅgonan kaṅgo andokokaké sajèn , yå iku kaŋ luguné aran srama , awit sĕsajèn iku atur atur maraŋ déwa .

216 . sok ana gula akèḥ sĕmuté .

ṅibarat : sok ana woŋ sugiḥ akèḥ kaŋ ṅrakĕti utawa marani .

217 . sakṣi rumĕmbé .

iku sakṣi sanak sadulur utawa sakṣi nututi , kaya ta : woŋ duwé prakara , iŋ ṅaṛĕp muŋ ṅaturaké sakṣi siji , iŋ buri matur duwé sakṣi manèḥ rumĕmbé : apradapa , sumĕmi .

218 . sakṣi poṇḍoṅan .

ṅibarat : sakṣi gawéyan .

219 . sukuwajaja , tĕkĕna jaṅgut .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni pagawéyan maraŋ paṅgonan kaŋ adoḥ , awit saka prĕlu , aja kaŋ mlaku ṅaṅgo sikil ora ditĕmaha , sanajan lumakuwaṅluṅsar iya dilakoni (ditékadi ) .

220 . sĕkul urup , iku tĕmbuŋ kalantur , bĕnĕré : sĕkul tanpa urup . awit iku ṅibarat : woŋ wèwèḥ kaŋ tanpa pakolèḥ , kaya ta : woŋ wèwèḥ maraŋ nagara . paḍa karo uyaḥ kacĕmpluŋ iŋ sagara .

urup : liru : timbaŋ .

221 . suduk guntiŋ tatu loro .

ṅibarat : woŋ kaŋ kasusahan maṅro utawa mratĕlu .

222 . sadawan dawanané[8] luruŋ isiḥ dawa caṅkĕm .

ṅibarat : suwuré iŋ uwoŋ , solaḥ ala utawa bĕcik , disimpĕna kaya apa , ora wuruŋ misuwur .

223 . sétan aṅgawa ĕtiŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis kacĕṭa parawadulan .

224 . satru manĕṅaḥ .

iku samubaraŋ kaŋ aran saru , kaya ta : woŋ loro utawa tĕlu anduwèni paṅaraḥ maraŋ baraŋ sawiji .

225 . satru muṅgèŋ caṅklakan .

ṅibarat : sadulur utawa sanak kaŋ murṣal , isiḥ nuṅgal , anduwèni paṅaṛĕp aṛĕp ala .

226 . sasa ulun iku bokmanawa tĕmbuŋ kalantur , bĕnĕré : sahasa ulon .

ṅibarat : woŋ kaŋ pĕkṣa calaṭu , utawa kaŋ kĕras calaṭuné .

ulun : kula , kawula , dadi ora olèḥ karo ṅibaraté .

sahasa : rosa , kalaṅkuŋ .

227 . soso ulon .

ambasakaké : woŋ calaṭu ṅoso oso .

228 . slékam slékom .

ṅibarat : woŋ kaŋ sloḍa sloḍo , kaya ta : mènèhaké dudu duwèké , utawa ṅaṅgo kaṅ

dudu duwèké kaŋ tanpa tĕmbuŋ .

229 . salatara . tĕgĕsé : kaliṅanéya .

230 . suluŋ alébu gĕni , utawa : suluŋ aḷĕbu diyan .

ṅibarat : woŋ nĕmaha maraŋ karusakan , kaya ta : woŋ wis wĕruḥ maraŋ muṅsuhé kaŋ dudu boboté andadak ditrajaŋ .

231 . sĕliŋ surup , tĕgĕsé : salaḥ paṅrĕti .

232 . sapu ilaŋ suhé .

ṅibarat : woŋ kélaṅan bĕbuṇḍĕlan utawa ugĕr ugĕr , kaya ta : woŋ tuwa , ḷĕluraḥ , bandara , gusti , sabab kukuhé sapu saka suḥ . samaṅsa ilaŋ suhé , paḍa patiŋ saḷĕbar .

233 . sumur mlaku tinimba .

ṅibarat : woŋ mlaku diguroni .

234 . sĕmut marani gula .

ṅibarat : woŋ amriḥ maraŋ kamélikan utawa amriḥ ṅrakĕti woŋ sugiḥ .

235 . sĕmut ṅadu gajaḥ .

ṅibarat : woŋ cilik ṅadu adu woŋ gĕḍé paḍa gĕḍé .

236 . sĕmbur sĕmbur adas .

iku paḍa karo siram siram bayĕm . naṅiŋ karaton kaŋ ora ambawahaké karaton liyané , iku iya dibasakaké : karaton sĕmbur adas .

237 . simbar tumrap iŋ séla .

ṅibarat : woŋ aṅgugat gawé gawé , sarta sakṣiné gĕgawéyan . simbar iku gĕgoḍoṅan tuwuḥ ana iŋ wit witan , akèḥ warṇané . mulané simbar kaŋ kagawé ṅibarat , awit iku ora bisa tuwuḥ iŋ watu , ṅibarat : goroḥ iŋ aturé .

238 . sumiṅgun .

woŋ kaŋ mĕnĕŋ ora pradulèn .

siṅgun : tata : sigug .

239 . sagalakanéya macan ora kolu maṅan anaké .

ṅibarat : sarusuhanéya uwoŋ , ora kolu utawa ora téga maraŋ anak .

240 . si gèḍèg lan si aṇṭuk .

ṅibarat : woŋ wĕwaṅsitan utawa kĕṭikan , kaŋ siji api ora . paḍa karo dudutan lan añculan .

241 . siṅidan nĕmu macan .

ṅibarat : woŋ kaŋ sumĕdya ñamur , kapragul maraŋ kaŋ wis wĕruḥ .

wa .

242 . wirapakṣa .

ṅibarat : woŋ misésa bot bĕnĕr , utawa woŋ ṅaṅgo bĕnĕré ḍéwé .

243 . wĕdi iŋ wayaṅané ḍéwé .

ṅibarat : woŋ laku culika rumasa manawa kawruhan iŋ akèḥ , dadi aṅĕn aṅĕné ora jĕñjĕm , tansaḥ ṅaṇḍut sumĕlaŋ .

244 . wastra luṅsĕd iŋ sampiran : siñjaŋ luwas iŋ sampiran .

ṅibarat : woŋ duwé sĕdya samubaraŋ , lawas ora katĕkan , kabañjur bañjur ṅanti mati . utawa woŋ pintĕr ora kaṅgo iŋ pagawéyan , ṅanti luṅsé iŋ gawé .

245 . wastra bĕḍaḥ kayu pokaḥ .

wastra : jarik : gagaman . jarik iku ṅibarataké : kulit . kayu ṅibarat : baluŋ . ṅibarat : woŋ kataton ṅanti putuŋ baluṅé .

246 . wawalan banda .

ambasakaké : woŋ tĕtaṇḍiṅan karo woŋ kaŋ ora ṅlawani , utawa ora bisa ṅlawani , kahupamakaké : tĕtaṇḍiṅan karo woŋ kaŋ wis dibanda .

247 . wĕlud diĕdoli uḍèt .

ṅibarat : paṅgonané iŋ pintĕr , diumuki kabisan , sapanuṅgalané kaŋ maṅkono .

248 . wĕlas wĕkasan lalis . kĕlanturiŋ basa : wĕlas tanpa alis .

ṅibarat : woŋ gawé bĕcik maraŋ woŋ , wĕkasan andadèkaké bilahiné kaŋ dibĕciki mahu , utawa woŋ kaŋ ora korup iŋ paṅémané .

249 . wĕḍus diumbar iŋ pakacaṅan .

ṅibarat : woŋ kaŋ kĕkuraṅan , diwĕruhaké maraŋ kamélikan , utawa woŋ wadon ala solahé , kapiṅit , kawĕruhaké iŋ pakéhan , wasana olèḥ dalan , ṅlakoni paṅgawé ala , utawa woŋ aṅgragas iŋ amal , kapracaya ṅlumpukaké pokil .

250 . woŋ pintĕr kabliṅĕr .

ambasakaké : woŋ pintĕr naṅiŋ luput aṅgoné ṅĕtrapaké kapintĕrané .

251 . woŋ busuk kĕtĕkuk .

ambasakaké : woŋ boḍo pakṣa kumintĕr pintĕr , wĕkasané nĕmu bilahi utawa ṛĕrubĕd .

252 . woŋ amèk iwak aja ṅanti buṭĕk bañuné .

ṅibarat : woŋ duwé paṅaraḥ samubaraŋ , dikĕna kaŋ kaaraḥ , aja ṅanti kabaré kruṅu iŋ akèḥ .

la .

253 . lukak apapak .

lukak : ora kĕbak .

papak : paḍa , warata .

dadi : woŋ kabisané taṅguŋ pĕkṣa maḍani kaŋ wis putus .

ṅibarat : woŋ boḍo pakṣa paḍa karo woŋ pintĕr .

254 . lut lutan lowé , ñambĕr buntuté ḍéwé .

lowé : puḷĕt puḷĕtané iŋ lowé .

ṅibarat : woŋ duwé paṅaraḥ ala , naṅiŋ luput , wĕkasan nĕmahi maraŋ awaké ḍéwé .

255 . liḍaḥ sinambuŋ .

ṅibarat , tumimbalé iŋ pacalaṭon .

256 . lambé satumaŋ kari samĕraŋ .

ṅibarat : woŋ mĕmulaŋ utawa tutur ora digugu , prasasat nipisaké lambé .

257 . ḷĕmaḥ pinĕṇḍĕm , utawa : bumi pinĕṇḍĕm .

ṅibarat : woŋ aṇḍap asor .

258 . ḷĕginé ṅĕmut gula .

ṅibarat : woŋ dipitayani samubaraŋ , andarbèni kamélikan , wĕkasan ṅĕṅkoki ḍéwé , utawa gĕḷĕm ṅĕloŋ ĕloṅi .

269[9] . ḷĕgi ḷĕginé woŋ ṅĕmut gula : ḷĕginé ṅĕmut gula .

260 . ḷĕgan golèk momoṅan .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis kapénak , kudu ṅupaya pagawéyan kaŋ aṅèl aṅèl .

261 . ḷĕbur dalahan .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ ora ana kadadéyané .

262 . ḷĕbak iliniŋ bañu .

ṅibarat : samubaraŋ prakara , kaŋ ubaŋ ubĕŋ maraŋ woŋ kaŋ apĕs paraniŋ prakara mahu . utawa prakarané woŋ gĕḍé katibakaké iŋ prakarané woŋ cilik , kaolèhaké iŋ sakĕna kĕnané .

pa .

263 . pirabara , ganĕpé tĕmbuŋ : pirabarané .

bara : baṇḍa béya , wiḍé , gombyok . baya (dudu bajul ) naṅiŋ pakéwuḥ .

upamané paribasan : pirabara yèn bisaa , ganĕpé tĕmbuŋ : piraṅbarané yèn bisaa , tĕgĕsé : pira baṇḍa béyané yèn bisaa .

264 . pidak sikil jawil muṅkur .

ṅibarat : woŋ wĕwaṅsitan utawa kĕkĕṭikan kaŋ ora katara .

265 . pidak padarakan .

pidak : abdi , batur .

padarakan : urakan .

ambasakaké : woŋ urakan kaŋ ora karuhan asliné .

266 . padu jiwa dikaṇṭoṅi .

ṅibarat : woŋ bisa ṅikal padu . tĕmbuŋ : jiwa , ana iŋ paribasan iki araniŋ woŋ , ḍèk jaman kuna ana woŋ aran kyahi jiwa , pintĕr ṅikal padu , katĕlaḥ : sabĕn woŋ pintĕr ṅikal padu , ditĕmbuṅaké : ṅaṇṭoṅi padujiwa , tĕgĕsé : ṅaṇḍut utawa nélad paduné kyahi jiwa .

267 . pitik troṇḍol diumbar iŋ padariṅan .

padariṅan , bĕnĕré : padriṅan (padĕriṅan ) .

dĕriŋ , driŋ , kw : bĕras .

ṅibarat : dipitayani simpĕn , utawa durjana diwĕruhaké iŋ rawatan .

268 . palaŋ maṅan tandur .

ṅibarat : woŋ dipitayani ṅrĕkṣa samubaraŋ , wĕkasan ṅrusak maraŋ ṛĕṛĕkṣané .

269 . padu balur tanpa isi , kalantur iŋ basa : padu baluŋ kapésiŋ .

ṅibarat : samubaraŋ padu kaŋ ora ana pahédahé .

ḍa .

270 . ḍaṇḍaŋ diunèkaké kontul .

ṅibarat : woŋ ala dituturaké bĕcik , kosokbaliné : kontul diunèkaké ḍaṇḍaŋ

271 . ḍalaŋ kĕrubuhan paṅguŋ .

paṅguŋ (kajaba omaḥ ) atĕgĕs : kĕlir saṅaṛĕpiŋ ḍalaŋ , dadi tĕtĕpé : ḍalaŋ kĕrubuhan kĕlir . ṅibarat : woŋ kapapas calaṭuné .

272 . ḍaḍap katuwuhan caṅkriŋ .

caṅkriŋ , kayu alasan , panuṅgalané kayu ala bahé , tinimbaŋ kayu caṅkriŋ bĕcik ḍaḍap .

ḍaḍap , ṅibarat : ṛĕmbug kaŋ wis goloŋ .

caṅkriŋ , ṅibarat : tĕmbuŋ sĕsétanan .

ṅibarat : ṛĕmbug kaŋ wis goloŋ , waṛĕg déniŋ ṛĕmbug sĕsétanan .

273 . ḍayuŋ olèḥ kĕḍuŋ .

ṅibarat : woŋ duwé paṅaraḥ olèḥ dalan gampaŋ .

ja .

274 . jiniwit katut .

ṅibarat : sĕsadulur diupamakaké kulit dagiŋ , manawa salaḥ sawiji nĕmu ṛĕrubĕd , kaŋ akèḥ akèḥ mèlu susaḥ , kaya awak manawa kambaḥ iŋ ḷĕlara .

275 . jinabuŋ alus .

jabuŋ alus maṅkono panuṅgalané waṅsalan , naṅiŋ tarkaḍaŋ kaṅgo paribasan , tĕgĕsé : añcur muṅguḥ kaṛĕpé : kaañcur , tĕgĕsé : karakĕtaké , yå iku mikolèhaké pikaṛĕpan sarana tĕmbuŋ manis , sapanuṅgalané kaŋ maṅkono , kaya ta : dikĕṇḍali buntut , tĕgĕsé diapusi . awit kaŋ diarani kĕṇḍali buntut iku apus buntut , dadi pasajané : kĕna iŋ apus .

276 . jĕnaŋ salayaḥ .

ṅibarat : woŋ goloŋ pikir .

277 . jaran kĕrubuhan émpyak .

ṅibarat : woŋ wis tahu nĕmu pakéwuḥ utawa bilahi , atiné isiḥ kañji .

278 . jakṣa priŋ saḍapur .

ṅibarat : jakṣa sabĕṇḍoyot , anak , sanak sadulur paḍa dadi kañcané .

279 . jati kĕslusuban luyuŋ .

ṅibarat : woŋ klĕbon iŋ tĕlikiŋ muṅsuḥ kaŋ laku suwita , utawa woŋ bĕcik karakĕtan woŋ ala .

280 . jalma mati murka .

ṅibarat : woŋ murka kaŋ ora wĕruḥ iŋ pakéwuḥ , bañjur nĕmu bilahi déniŋ murkané .

281 . jaja rupat .

ṅibarat : woŋ kaŋ kulak warta adol warta , calaṭuné iŋ kéné dituturaké iŋ kana , calaṭuné iŋ kana dituturaké iŋ kéné .

282 . jĕminul kaya kĕnul .

jĕminul : mèḥ sahirib kaya gumoloŋ , kosokbaliné : kumĕpyar .

kĕnul : sĕga liwĕt kaŋ ana iŋ ḍuwur . dadi tambĕṅé mahu kahupamakaké kaya gumoloṅiŋ kĕnul .

ṅibarat : woŋ tambĕŋ ora aṅgatèkaké ujariŋ woŋ .

283 . jamur tuwuḥ iŋ séla .

ṅibarat : samubaraŋ kamélikan kaŋ ahèŋ .

ña .[10]

284 . ñèrèt priŋ saka pucuk .

ṅibarat : pagawéyan kaŋ gampaŋ diaṅèl aṅèl , utawa woŋ prakaran , iŋ ṅaṛĕp lawanan siji , wĕkasan akèḥ èmbèt èmbètané .

285 . ñaru wuwus .

ambasakaké : woŋ ñĕlani utawa ambaṛĕṅi calaṭu .

286 . ñoloŋ pĕṭèk .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ atiṅgal majad .

287 . ñiḍĕm pramanĕm .

ñiḍĕm : ñamar : ñiṛĕp .

pramanĕm : ambuṅkĕm . bĕnĕré : ñiḍĕm mramanĕm . woŋ ñiḍĕm rajatatu utawa rajapati .

288 . ñawat balaŋ wohé .

ṅibarat : woŋ duwé paṅaraḥ iŋ liyané , sarana uwoŋ kaŋ mambu baṅsané kaŋ kaaraḥ mahu .

289 . ñumur gumuliŋ , tĕgĕsé : aṅgĕṇṭoŋ umos .

ṅibarat : woŋ ora duwé wĕwadi , sakĕṅgon ĕṅgon ṅaṇḍakaké wadiné ḍéwé , utawa wadiné uwoŋ .

290 . ñĕmpaluki .

ṅibarat : woŋ kaŋ andadèkaké calaṭu , yèn ana woŋ nĕsu ditumpaṅi wĕwadul , utawa woŋ kaŋ aṅgĕgĕmpal kasĕnĕṅaniŋ woŋ .

291 . ñagak alu .

ṅibarat : woŋ agawé laṅganan iŋ samubaraŋ prakara , utawa samubaraŋ pacalaṭon , wĕkasan malèsèd , ora kĕna kagawé paṭokan .

292 . ñambuŋ wataŋ putuŋ .

ṅibarat : woŋ ṅrukunaké woŋ ṛĕṛĕṅatan .

293 . ñaṅoni kawula miṅgat .

ṅibarat : woŋ ambĕciki samubaraŋ kaŋ wis rusak . , ora kĕna didandani , dadi ambaṇḍani tanpa gawé , prasasat ñaṅoni woŋ miṅgat .

294 . ñaṅga krama .

ṅibarat : woŋ ṅénaki ati naṅiŋ mĕṣṭi goroḥ .

ma .

295 . mĕnĕŋ wada uḷĕṛĕn , kĕlanturiŋ basa dadi : mĕnĕŋ dawa uḷĕṛĕn . utawa widara uḷĕṛĕn .

ṅibarat : woŋ kaŋ lahiré katon mĕnĕŋ , utawa bĕcik pasĕmoné , anaṅiŋ anduwèni cacad ala iŋ ati . éwadéné paḍa paḍa kĕlantur , widara uḷĕṛĕn mahu olèḥ uga kagawé ibarat : woŋ lahiré katon bĕcik , batiné ala , kaya woḥ widara kaŋ katon bĕcik iŋ jaba , iŋ jĕro uḷĕṛĕn .

296 . mañcak waḍaḥ tulupan .

mañcak : apèk walaŋ .

pañcak kw : walaŋ .

ṅibarat : woŋ aṅgaota ora bisa andadèkaké (ñimpĕn pakolèhé ) .

297 . mĕṇḍak aliṅan , wĕkasan ṅaton .

ṅibarat : woŋ pĕkṣa umpĕtan , wĕkasané katon iŋ akèḥ , utawa wĕdi wĕkasan dadi wani .

298 . mĕṇḍĕm kula .

ṅibarat : woŋ gĕḍé ñamur woŋ cilik , utawa ṅaku woŋ cilik .

299 . mĕṇḍĕm pari jĕro .

ṅibarat : uwoŋ ambĕciki uwoŋ , anduwèni paṅaṛĕp aṛĕp manawa bisa ṭukul , tĕgĕsé : manawa bisa maḷĕs .

300 . miṇḍogawèni .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ miṇḍogawé .

301 . mĕṇṭuŋ koja nĕmu sĕmbaginé .

ṅibarat : woŋ bĕgja kawuwuhan olèḥ bĕgja .

302 . mĕcuk mañukilan .

mĕcuk : mocok .

mañukilan : laku ñĕñukil , dadi ḍuḍuk ḍuḍuk .

ambasakaké : woŋ alasan kaŋ gawéné añjupuk kayu sapanuṅgalané isèn isèniŋ alas .

303 . mĕcĕl manuk mibĕr .

ṅibarat : woŋ kaŋ sarwa bisa utawa sarwa kuwasa .

304 . mĕraŋ ḷĕṅĕn .

ṅibarat : woŋ ṅuwasaké[11] kabisané . kaṛĕpé aṅgoné ṅuwasakaké kabisané manawa maraŋ ḷĕṅĕné ḍéwé , minaṅka taṇḍa yèn tĕguḥ .

305 . mĕraṅi tatal .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis ora ana gawéné , diupagawé . utawa samubaraŋ kaŋ miṇḍogawèni .

306 . murwakala .

ṅibarat : woŋ kaŋ kĕṛĕm mahéka maraŋ woŋ .

307 . mréwaŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ ṅaraḥ bilahiné ambaṛĕṅi lumaku , utawa ambaṛĕṅi iŋ paṅinĕpan , apadéné nuṅgal panuju duwé gawé , kaya woŋ ṅréwaṅi .

308 . maraṅkani kuḍi .

ṅibarat : woŋ bisa ṅĕsori woŋ kaŋ éwuḥ bubudèné . mulané diupamani maṅkono , awit kuḍi iku aṅèl waraṅkanané .

309 . miruṅga tampa .

ṅibarat : woŋ tampanan ati , ora kĕna woŋ calaṭu saṭiṭik diarani ñatur iŋ ḍèwèké .

310 . muraṅkara .

muraŋ : ñimpaŋ .

kara : paḍaŋ , ḷĕgi , baraŋ , sabab .

dadi paḍaŋ , iku kaŋ diṅibarataké préntaḥ utawa bĕnĕr .

ṅibarat : woŋ muraŋ préntaḥ utawa muraŋ bĕnĕr .

311 . miraŋ kĕkampuḥ jiṅga .

mulané digawé upama kampuḥ jiṅga , awit jiṅga utawa abaŋ iku digawé prataṇḍa wani , putiḥ kagawé prataṇḍa wĕdi , rukuna utawa paḍami .

ṅibarat : woŋ mogok maraŋ paréntahiŋ ratu , sumĕdya wani mĕmuṅsuhan .

312 . mada kawoṅan .

ṅibarat : woŋ kaŋ nacad maraŋ samubaraŋ , naṅiŋ cacadé mahu , muṅguha paṅanan isiḥ doyan maṅan , muṅguha pakaṛĕman , isiḥ kaṛĕm .

313 . madal pasilan .

ambasakaké : woŋ niṅgal pajagoṅan , ora ṅaṅgo ékral . naṅiŋ akèḥ kaŋ kliru aṅgoné ṅĕtrapaké , woŋ ana iŋ pajagoṅan utawa mara ḍayoḥ , aṛĕp muliḥ tĕmbuṅé maraŋ kaŋ duwé omaḥ : manawi kapaṛĕŋ kula baḍé madal pasilan .

314 . madu baluŋ tanpa isi .

katĕlaḥ iŋ basa dadi : madu baluŋ kĕpésiŋ .

ṅibarat : woŋ madu samubaraŋ kaŋ ora ana pahédahé .

315 . mataŋ tuna numbak luput .

ṅibarat : woŋ narka kaŋ ora ana kayaktèné .

316 . mataŋ bubukĕn .

ṅibarat : woŋ satĕṅahé aṅgugat , lara utawa ana sababé , ṅaloko mundur ḍéwé , ora sumĕdya ambañjuraké paṅgugaté . mĕnĕŋ , utawa ébraniŋ prakara mahu kahupamakaké wataŋ bubukĕn , utawa woŋ gawé pracaya ṅrĕmbug prakara maraŋ tilas satruné , ṅadat cakĕt maraŋ ala kadadéyané , kaya bubuk gawé rusakiŋ laṇḍéyan .

317 . masaŋ kala .

ṅibarat : woŋ kaŋ sumĕdya ṅupaya kaluputaniŋ uwoŋ .

318 . masaŋ taji .

ṅibarat : woŋ ditarka bañjur mahéka utawa maḷĕs narka .

319 . miliḥ miliḥ tĕbu .

ṅibarat : woŋ nampik maraŋ samubaraŋ kaŋ ala , baṛĕŋ olèḥ liru saṅsaya ala , ṅuṅkuli kaŋ ditampik mahu . mulané maṅkono , awit woŋ miliḥ tĕbu amĕṣṭi miliḥ kaŋ ora bolèṅĕn , anadéné bolèṅiŋ tĕbu ana kaŋ katon ana kaŋ ora , saka apikiŋ pamiliḥ , nampiki kaŋ bolèṅé katon , añjupuk kaŋ lurus , ora sumurup manawa iŋ jĕroné bolèṅĕn .

320 . malik kulambi .

ṅibarat : woŋ kaŋ sumĕdya silib atiné maraŋ bĕndara utawa gusti .

321 . malik tiṅal .

ṅibarat : woŋ suwita sumĕdya ṅupaya pasuwitan liyané .

322 . malik bumi .

ṅibarat : woŋ kaŋ ambalik milu maraŋ muṅsuhé , utawa ambaléla iŋ ratu .

323 . malopor .

ambasakaké : woŋ sugiḥ umbag utawa umuk , tuwin woŋ ditakoni bab saṭiṭik , waṅsulané kudu akèḥ , sarta ṅaṅgo kamoran goroḥ .

324 . maliŋ aṛĕp .

ṅibarat : woŋ ñĕñiliḥ ora ṅulihaké , utawa ṅilaṅaké duwèkiŋ woŋ ora gĕḷĕm nĕmpuhi .

325 . maliŋ atma .

atma : ñawa : anak .

yå iku maliŋ kaŋ ṅaraḥ matèni .

326 . maliŋ nĕbu sahuyun .

ṅibarat : maliŋ kaŋ goloŋ paḍa waṅsané , kabèḥ paḍa dadi maliŋ .

327 . maliŋ raras .

raras : asri .

iku muŋ kagawé upama bahé , panuṅgalané kaya ta : kusuma , sinom , ṛĕtna , iku kagawé ṅupamakaké : woŋ wadon .

ṅibarat : maliṅi wadon utawa misésa nuṅgal turu .

328 . maliŋ ṛĕtna .

rĕtna : sĕsotya , sarèhniŋ tĕmbuŋ ṛĕtna kagawé ṅupamakaké woŋ wadon , dadi saloka : maliŋ ṛĕtna iku pamikirku iya kĕna anduwèni tĕgĕs : maliṅi woŋ wadon , kaya maliŋ raras mahu . naṅiŋ bĕnĕré maliŋ rajabarana .

329 . maliŋ rajapèni .

rajapèni : dandanan kaŋ adi adi .

ṅibarat : woŋ ṅiwakaké kaguṅaniŋ ratu .

330 . maliŋ kĕña .

saloka iki paḍa bahé karo : maliŋ raras , maliŋ ṛĕtna mahu , awit tĕgĕsé kĕña : prawan , naṅiŋ kaṅgoné ana iŋ saloka , tĕka muŋ kagawé ambasakaké : woŋ wadon maliŋ .

331 . maliŋ kĕbunan .

ñalokakaké : maliŋ wis maḷĕbu iŋ latar , naṅiŋ duruŋ añjĕjupuk , tuwin kaŋ mĕmiṇḍa ḍukun utawa woŋ dodolan sumĕdya ṅapus apusi , kaya ta : dodol kuniṅan kasayadaké ĕmas , sapanuṅgalané kaŋ maṅkono .

mulané kabasakaké kĕbunan , awit ora kahuban waṅon , dadi kĕna iŋ ĕbun utawa kalimputan iŋ ĕbun , maliŋ mahu ĕṅgoné kĕbunan pĕpaḍané kalimputan iŋ pĕpĕḍut . kaya ta : aliŋ aliṅan iku ṅibarat aṅgoné mĕmiṇḍa utawa sumĕdya ṅapus apusi .

332 . milaŋ tatu .

ṅibarat : woŋ milaŋ béya wragadé ḍéwé sarta gĕtun , utawa woŋ ṅabotohan aṅétuŋ kalahé sarta digĕtuni .

333 . maliŋ totos .

totos : pĕṭut : limpad .

ambasakaké pĕṭutiŋ maliŋ .

334 . maliŋ tumolèḥ .

ambasakaké : woŋ aṛĕp wèwèḥ utawa aṛĕp luluṅan kaŋ isiḥ muṅal muṅil atiné duruŋ éklas .

335 . maliŋ timpuḥ .

timpuḥ : araniŋ pratiṅkahé woŋ luṅguḥ , béda karo sila utawa jégaŋ .

salokané woŋ ñambut gawé ṅalap opaḥ , gĕḷĕm ṅĕloṅi utawa ṅlironi garapané . mĕloké kaŋ kaaranan maliŋ timpuḥ iku kĕmasan , awit paṅgarapé pagawéyan karo liṅgiḥ .

336 . maliŋ sandi .

sandi : ṛĕmpit : wadi : samar . kaya ta sandi upaya : pahékan ṛĕmpit , sandilata : oyod ñiluman kaŋ kasĕbut iŋ layaŋ manikbaya .

ṅibarat : maliŋ kaŋ ora ṅatarani .

337 . maliŋ sakuṭu .

ambasakaké : maliŋ kaŋ olèḥ pituduḥ saka taṅgané kaŋ diaraḥ .

338 . maliŋ sadu .

sadu : sarèḥ , paṇḍita , kaya ta : sadu tan cala : sarèḥ ora roṅèḥ .

saduniṅrat : paṇḍita iŋ jagad .

ambasakaké : maliŋ kaŋ réwa réwa woŋ bĕcik .

339 . maliŋ samun .

ṅibarat : woŋ nĕnĕmu ora ṅaṅgo sakṣi , utawa ora ṅaṅgo awèḥ wĕruḥ iŋ paréntaḥ .

340 . maliŋ pakṣa .

ṅibarat : woŋ lanaŋ maliṅi woŋ wadon , maliṅi baraṅé , yå iku  . . . . ké , utawa misésa nuṅgal turu , paḍa karo maliŋ raras mahu .

341 . maliŋ ḍèṇḍèŋ .

ḍèṇḍèŋ iku kaṅgo ṅibarat baraṅé woŋ wadon ( . . . ) .

ambasakaké : woŋ ṅiwat woŋ wadon , utawa nuṅgal turu woŋ wadon kaŋ laku cĕcoloṅan utawa bĕbéḍaṅan .

342 . malaŋ malaŋ taṅguŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ awèḥ bubudèné , kaya ta : ditiṅgal iŋ ṛĕmbug ora kĕna , dibubuhaké iŋ ṛĕmbug ora bisa .

343 . maliŋ guna .

ambasakaké : maliŋ kaŋ luwiḥ pintĕr samubaraŋ kaŋ bisané maliŋ .

344 . malaŋ gambuhi .

walaŋ gambuḥ iku gĕḍé kaŋ wadon karo kaŋ lanaŋ .

ṅibarat : woŋ salakirabi , gĕḍé utawa tuwa kaŋ wadon .

345 . mumpaṅkara .

ambasakaké : woŋ numpaṅi calaṭu , utawa mogok karampuṅaniŋ paréntaḥ , apadéné nĕrak uṇḍaṅiŋ ratu .

346 . mambu ilu .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis kañji atiné .

347 . mambu mambu yèn sĕga .

ṅibarat : woŋ duwé waṅsa , dadia ala atiné , ana bĕciké maraŋ kaŋ kaprĕnaḥ waṅsa .

348 . méṅkak méṅkok ora wuruŋ ṅumbaḥ popok .

ambasakaké : woŋ kaŋ tinari laki , réwa réwa ora gĕḷĕm utawa madoni , wĕkasan gĕḷĕm .

ga .

349 . gĕni pinaṅgaŋ .

ṅibarat : woŋ lagi nĕpsu wuwuḥ wuwuḥ diwaduli .

350 . goṇḍélan poñcotiŋ tapiḥ : ṅĕtutaké poñcotiŋ tapiḥ .

ṅibarat : woŋ lanaŋ ṅĕtutaké woŋ wadoné .

351 . gĕṇṭo tlèṅsèr .

tlèṅsèr kw : ṅulandara .

ambasakaké : gĕṇṭo kaŋ kĕṛĕp ṅulandara .

352 . gĕṇṭolikĕm .

ambasakaké : gĕṇṭo kaŋ ora duwé saṇḍaṅan , dadi wuda ambaḷĕjĕd bahé .

353 . gĕṇṭolibĕg : gĕṇṭolikĕm .

354 . gĕcul kumpul .

ambasakaké : woŋ ugal ugalan , goloŋ paḍa ugal ugalan , kaŋ atiné dadi siji , dadi ora ana kaŋ sulaya iŋ pikir utawa iŋ ṛĕmbug .

355 . gĕriŋ diĕlut ṅisiŋ .

ṅibarat : woŋ kĕsusahan kaŋ numpa numpa .

356 . giri lusi .

giri : gunuŋ .

lusi : caciŋ : tali .

aṅgoné nĕraṅaké para pujaṅga muṅguḥ kaṛĕpé saloka mahu maṅkéné : caciŋ kĕna diina ora bisa aṅgrĕmĕti tĕkan pucukiŋ gunuŋ , naṅiŋ manusa ora kĕna diina . sawĕnèḥ ana ṅarané muradé iŋ saloka iki maṅkéné : woŋ manèḥ kĕnaa diina , boboté caciŋ bisa dumunuŋ iŋ pucukiŋ gunuŋ .

ṅibarat : woŋ ora kĕna diina , katoné boḍo wĕkasan pintĕr , utawa katoné miṣkin , wĕkasan sugiḥ , apadéné woŋ cilik dadi woŋ gĕḍé .

357 . gĕtiḥ cinéluŋ baluŋ cinaṇḍi .

cinéluŋ : cinupu (winaḍahan iŋ cupu ) .

dadi kaṛĕpé saloka gĕtiḥ cinéluŋ mahu gĕtiḥ kawutahaké , muŋ kagawé babasan bahé diwaḍahi iŋ cupu .

ḍèk jaman kuna manawa ana woŋ mati jisimé kaoboŋ , awuné diklumpukaké bañjur kaḷĕbokaké ana iŋ paṅgonan siji , adat kaŋ kagawé watu , watu mahu arané caṇḍi . dadi baluŋ cinaṇḍi kaṛĕpé : mayid pinĕṇḍĕm .

ṅibarat : rajatatu , rajapati .

358 . gawé luwaṅan ṅurugi luwaṅan .

ṅibarat : woŋ ñambut gawé kagawé ñahuri utaŋ , tĕraṅé maṅkéné : aṅgoné gawé luwaṅan iku ṅibarat : utaŋ , ṅurugi luwaṅan ṅibarat : pañahuré .

359 . gluṇḍuŋ suliŋ .

ṅibarat : woŋ miṣkin kaŋ kari kaṭok bahé , utawa woŋ lanaŋ rabi ora aṅgawa dandanan .

360 . gluṇḍuŋ sĕmproŋ .

ṅibarat : woŋ miṣkin ora bisa nutupi kawiraṅané . utawa woŋ wadon laki ora aṅgawa dandanan .

361 . glugu kĕslusuban luyuŋ : jati kĕslusuban luyuŋ .

ṅibarat : waŋ kaḷĕbon tĕlikiŋ muṅsuḥ kaŋ alaku

momor utawa suwita . tuwin woŋ bĕcik karakĕtan woŋ ala .

362 . gléṭak sodar .

gléṭak ṅibarat : solaḥ barès .

sodar : calaṭu barès .

ambasakaké : woŋ kaŋ solaḥ sarta calaṭuné barès .

363 . gĕḍaŋ apupus ciṇḍé .

ṅibarat : samubaraŋ kamélikan kaŋ ahèŋ aṅluwihi adat sabĕné .

364 . gajaḥ ṅidak rapaḥ .

rapaḥ : palaŋ .

ṅibarat : woŋ gawé wĕwaḷĕr ditrajaŋ ḍéwé .

365 . gugontuhon , katĕlaḥ iŋ basa : dadi gugontuwon .

ambasakaké : woŋ kaŋ aṅgugu samubaraŋ ṛĕrasan .

366 . gĕguyon dadi taṅisan .

ambasakaké : samubaraŋ solaḥ utawa pagawéyan kaŋ kĕtlikuŋ lakuné , wĕkasan dadi kasusahan .

367 . gĕguyon parikĕna .

ṅibarat : woŋ sĕsĕmbranan naṅiŋ duwé paṅaraḥ , utawa woŋ duwé paṅaraḥ sinamun sĕsĕmbranan .

368 . gĕṭiŋ muriŋ muriŋ .

ambasakaké : woŋ sĕṅit maraŋ liyané , wusana ṅuriŋ uriŋ .

369 . guŋ adiguna .

ṅibarat : woŋ ṅĕguṅaké utawa ṅĕndĕlaké gĕḍé ḍuwur utawa kabisané , babasan iki paḍa karo adiguna .

ba .

370 . bahu kapiné .

bahu : taṅan saḍuwuriŋ sikut tĕkan puṇḍak , iku kagawé ṅibarat sanak sadulur .

kapiné : dikacèk : dipéraŋ .

ṅibarat : woŋ ora adil , manawa mĕmandum utawa mĕmataḥ maraŋ woŋ liya béda karo maraŋ sanak , ṅaṅgo dikacèk , maṅkono uga yèn ambĕnĕri .

371 . baṇḍol aṅrompol .

ambasakaké : woŋ alaku ala goloŋ lan woŋ laku ala .

372 . bacin bacin yèn iwak .

ṅibarat : ala ala yèn sanak , ditimbaṅa karo woŋ liya maṣṭi ana kacèké .

373 . bara tan bara .

tĕgĕsé : baya tan pisan , gĕnahé iŋ tĕmbuŋ kaya upamané woŋ sĕsumbar maṅkéné : paḍa manèḥ yèn paḍaa , untab untaban bahé bara tan bara , tĕgĕsé : paḍa manèḥ yèn paḍaa , kacèk saṭiṭik bahé kaya ora pisan .

374 . bĕluk anañjak .

nañjak : colot colot , ṅiḷĕs , mĕṇṭaŋ , ṅidak , anduṅkap . dadi woŋ wuta tuli kahupamakaké manuk bĕluk colot colot .

375 . bĕlo milu sĕton .

ṅibarat : woŋ katut maraŋ pagawéyan kaŋ dudu wajibé , utawa kaŋ duruŋ disumurupi .

376 . baluŋ pĕkir .

ṅibarat : woŋ apĕs ora daya ora rosa . utawa woŋ riṅkiḥ .

377 . baḍigul aṅĕné .

baḍigul : balilu .

ṅĕné : ṅĕnani : ṅiñcĕŋ .

ṅibarat : woŋ boḍo gawé pratiṅkaḥ réka réka muriḥ olèha sarana saka woŋ woŋ .

378 . buḍug mumuk .

buḍug : doyan maṅan : busuŋ .

mumuk : lara mata , picak , dadi woŋ kaŋ ora ṅopèni utawa mĕrduli iŋ liyané , aliya saka maṅan lan turu .

ṅibarat : woŋ doyan maṅan turu .

379 . bañu pinĕraŋ .

ṅibarat : tĕpuṅé sanak sadulur , dipisaha ora wuruŋ kumpul manèḥ .

380 . bima akuṭa wĕsi .

ṅibarat : woŋ puguḥ bubudèné utawa woŋ rosa paṅgonané santosa .

381 . bĕgja kamayaṅan .

kamayaṅan : linuwiḥ , kapasaŋ yoga , bĕgja .

amabasakaké : woŋ bĕgja linuwiḥ luwiḥ , ora bĕgja katumpa tumpa .

382 . bubuk olèḥ lèŋ .

ṅibarat : woŋ muriḥ maraŋ kamélikan utawa duwé paṅaraḥ olèḥ dalan .

383 . bèbèk diwuruk ṅĕlaṅi .

ṅibarat : woŋ wis pintĕr sarta tahu , diwulaŋ pagawéyan kaŋ wis dibisani , utawa kaŋ wis tahu dilakoni mahu , dadi prasasat mulaŋ ṅlaṅi maraŋ bèbèk , awit bèbèk iku ora susaḥ kawulaŋ ṅlaṅi wis bisa ḍéwé .

384 . bèbèk muṅsuḥ maliwis .

ṅibarat : woŋ pintĕr muṅsuḥ paḍa pintĕr , naṅiŋ kalaḥ ubĕd .

385 . bĕbisik ṅuwuḥ uwuḥ .

ṅibarat : woŋ apakṣa ṛĕpit samubaraŋ , naṅiŋ ora ṅaṅgo wéwéka , solaḥ bawané ṅĕtarani , wasana dadi kawiyak .

386 . baṭok bolu isi madu .

ṅibarat : woŋ asor naṅiŋ duwé kapintĕran .

387 . buṅahé kaya nuṅgaŋ jaran ébég ébégan .

ambasakaké : woŋ buṅaḥ kaŋ ora ana taha tahaniŋ ati .

388 . byuṅbuŋ tawon kambu .

tawon kambu : tawon kambon gula .

ṅibarat : woŋ klumpukan paḍa ora wĕruḥ iŋ ṛĕmbug , muŋ kèlu iŋ pawarta ora wĕruḥ yaktiné .

ṭa .

389 . ṭiṭiŋ ṭiṭiŋ kĕrik .

ṅibarat : woŋ gĕgawéyan samubaraŋ kaŋ saka saṭiṭik , marga saka kuraŋ waragad .

ṭiṭiŋ iku añjupuk saka kariñciṅiŋ ḍuwit saṭiṭik . manawa akèḥ aṅgoné ambasakaké : karupyuk , utawa karopyok . kĕrik , ṅibarat aṅgoné tumandaŋ gawé saka saṭiṭik saṭiṭik , awit woŋ ṅĕṅĕrik maṅkono olèhé muŋ saṭiṭik .

ṅa .

390 . ṅahub awar awar , kĕlantur iŋ basa dadi : ṅahub awar , awar awar : araniŋ kayu cilik , dadi ora ahub , sawĕnèḥ ṅarani ṅahub wawar . wawar : durèn alas .

i ṅibarat : woŋ ṅèṅèr maraŋ kaŋ ora duwé luṅguḥ .

ii woŋ ṅèṅèr kaŋ mutawatir , marga ṅahub ana saṅisoré durèn , mutawatiri manawa katiban wohé .

391 . ṅénaki sarak .

ṅibarat : woŋ ṅénaki basa , samubaraŋ calaṭuné ora ana kayaktèné .

392 . ṅuñjal aṅĕmpan . katĕlaḥ iŋ basa dadi : añjalak ṅĕmpan .

ṅibarat : woŋ aṅgarap pagawéyan saka saṭiṭik kaŋ mantu mantu , añjupuk saṭiṭik kagarap ĕntèk , añjupuk saṭiṭik manèḥ , kagarap manèḥ ĕntèk , maṅkono manèḥ woŋ usuŋ usuŋ icir saka saṭiṭik , apadéné woŋ bĕbotohan , añjupuk pawitan saṭiṭik , ĕntèk , bañjur mantu mantu añjupuk manèḥ saṭiṭik saṭiṭik , kagawé ṅabotohan ĕntèk bahé , iku iya ṅuñjal ṅĕmpan .

393 . ṅaru napuŋ .

ṅibarat : woŋ biṅuŋ katĕkan iŋ susaḥ , utawa woŋ nĕpsu salin salin nĕpsuné , kahupamakaké woŋ adaŋ , sawisé ṅaru kukusan ditumpaṅi bĕras manèḥ .

394 . ṅréka raja .

ṅibarat : woŋ duwé prakara ṅaku duwé sakṣi woŋ gĕḍé .

395 . ṅréka patra .

ṅibarat : woŋ culika réka réka gawé layaŋ utawa gawé ĕcap .

396 . ṅurut dawaniŋ tampar .

ṅibarat : woŋ ṅlari ṅlari prakara .

397 . ṅrusak pagĕr ayu .

ṅibarat : woŋ aṇḍĕmĕni utawa ambéḍaŋ woŋ wadon kaŋ wis ana bojoné .

398 . ṅriwuk kĕmpul utawa ñawuk kĕmpul .

ṅibarat : woŋ ñrawuṅi iŋ ṛĕmbug utawa pagawéyan , kaya ta : lagi ana woŋ ṛĕṛĕmbugan utawa ñambut gawé , bañjur ana woŋ sumloḍo ñrawuṅi , kaya kahupamakaké woŋ nabuḥ kĕmpul , kaŋ dudu bĕnĕré tiba uniniŋ kĕmpul .

399 . ṅrapĕtaké iŋ aṛĕṅgaŋ .

ṅibarat : woŋ bisa ṅrukunaké woŋ ṛĕṛĕṅatan .

400 . ṅrubagini .

woŋ ṅĕrobaké utawa ṅuṇḍakaké ṛĕṛĕgan utawa cacahiŋ baraŋ kaŋ ilaŋ .

ṅruba : wèwèḥ : abĕbĕsĕl . purbané : ruba : pawèwèḥ : pisuṅsuŋ : bĕbĕsĕl .

gini : wadon .

naṅiŋ ora cocog karo kaŋ kagawé ṅibarat , bokmanawa mahuné muni : aṅrob gina .

aṅrob : ambañjiri .

rob : bañjir .

gina : pahédaḥ , kasil , guna .

dadi ṅakèhaké kasil .

401 . ṅikal panu .

ambasakaké : woŋ pintĕr ṅubĕŋ ubĕṅaké utawa ṅuṅĕlaké prakara .

402 . ṅadon adoni .

maribasakaké : woŋ ṅadu adu maraŋ woŋ muriḥ kĕkĕṛĕṅan .

403 . ṅadu bata .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ bisa ṅolèhaké waragadé , kaya ta : woŋ ñiṭak bata olèḥ roŋ liṅgan , kaŋ saliṅgan kaṅgo ḍéwé , kaŋ saliṅgan kaĕdol , kagawé ṅolèhaké wragadé . sanajan pagawéyan liyané , manawa lakuné kaya iku , iya kĕna kabasakaké ṅadu bata .

404 . ṅĕlèr tahi iŋ baṭok .

ṅibarat : woŋ ṅuḍal uḍal kawiraṅan .

405 . ṅalasaké nagara .

ṅibarat : woŋ kaŋ ṅaṅgo bĕnĕré ḍéwé , ṅuṅkuraké nagara utawa bĕbĕnĕran .

406 . ṅlaḷĕr wilis .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni pagawéyan niṣṭa , utawa ṅuṭuḥ .

ṅuṭuḥ , saka kuṭuḥ , tĕgĕsé : laḷĕr .

407 . ṅuwod gadĕbog .

ṅibarat : woŋ kĕplèsèd saka paṅgawéniŋ woŋ , wĕkasan andadèkaké cilakané , utawa woŋ nurut iŋ ṛĕmbugé woŋ lagi tĕpuŋ , tuwin woŋ boḍo , wĕkasan nĕmu ṛĕrubĕd .

408 . ṅéwal basa .

ambasakaké : woŋ ṅukĕlaké calaṭu , utawa miriṅaké tĕmbuŋ .

409 . ṅilani ḍaḍa .

ṅibarat : woŋ ṅina maraŋ woŋ .

410 . ṅliñcipi ĕri .

ṅibarat : woŋ nĕnaṅi atiniŋ woŋ kaŋ lagi muriŋ muriŋ , kaya ta : disĕmoni utawa diwaduli .

411 . ṅliñcipi siṅatiŋ andaka .

ṅibarat : woŋ wĕwadul maraŋ priyayi gĕḍé muriḥ dukané .

412 . ṅĕḷĕm ḷĕginiŋ gula .

ṅibarat : woŋ ṅaḷĕm woŋ sugiḥ utawa ṅaḷĕm kabisané woŋ pintĕr .

413 . ṅlugas raga .

ambasakaké : woŋ ñamur paṅaṅgo , kaya ta : woŋ gĕḍé maṅaṅgo cara woŋ cilik , sanajan dudu woŋ gĕḍé , manawa ṅaṅgo pañcèn dudu aṅgon aṅgonané , kaya ta : mantri kaṭokan bahé , iya aran : ṅlugas raga . manawa mantri maṅaṅgo cara paṅéran , arané : miṇḍa miṇḍa .

414 . ṅlaṅkahi titir .

ṅibarat : nitik lakuniŋ durjana , liwat labĕt saponiŋ woŋ , olèḥ ñĕkĕl durjanané , ora sĕsahit karo kaŋ duwé omaḥ .

415 . ṅliṅga pandaya .

ṅliṅga : ṅĕdĕgaké .

pandaya : piranti : pahékan . kaṛĕpé woŋ gawé pahékan .

ṅibarat : woŋ duwé prakara gawé sakṣi .

416 . ṅluṅguhi klasa gumĕlar .

ṅibarat : woŋ ṅĕṅgoni paṅgonan kaŋ wis cumawis , ora ana éwuḥ pakéwuhé . utawa woŋ aṅgĕntèni lalakon , ora owaḥ saṭiṭik samubaraṅé .

417 . ṅilaŋ ilaŋ prakara .

ṅibarat : woŋ ambawur prakarané woŋ liya utawa prakarané ḍéwé .

418 . ṅilaṅi mati iŋ piṅgir .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis dilakoni ora dirampuṅaké .

419 . ṅĕlaṅi méga .

ṅibarat : woŋ kaŋ bisa ṅambaḥ jajahaniŋ muṅsuḥ kaŋ ora kawruhan , utawa woŋ kaŋ bisa ṅlakoni samubaraŋ sarana alus ora ṅatarani .

420 . ṅapus krama .

ṅapus : nalèni , ṅaṅgit , kaya ta : ṅapus gita , utawa ṅapus kata , tĕgĕsé : ṅaṅgit carita .

krama : tata , nuli , tĕmbuŋ .

ambasakaké : woŋ culika gawé gawé babasan ṅréka ṅréka calaṭu .

421 . ṅĕḍuk ṅĕruk

iku jĕjupukan babasané woŋ ṅliwĕt .

ṅibarat : woŋ olèḥ bĕgja kahupamakaké woŋ ṅliwĕt , bisa ṅĕḍuk sĕga bisa ṅĕruk intip .

422 . ṅuyahasĕmi .

ṅibarat : woŋ ṅrĕṅga wicara .

423 . ṅuyuḥ aliŋ aliṅan pada .

ṅibarat : woŋ kaŋ sumĕdya ambuwaŋ kaniṣṭané ḍéwé , naṅiŋ kuraŋ duga duga prayoga , kaya ta : woŋ madati sumĕdya mĕḍot , naṅiŋ isiḥ ḍĕmĕn tĕtuṅgalan karo woŋ madati .

424 . ṅayawara .

ṅibarat : woŋ calaṭu tanpa paṭokan , kaŋ ora ana pakolèhé .

ṅaya , bĕnĕré : ṅayaḥ , tĕgĕsé : ṅawur .

wara : tutur , gĕḍé , wadon , wilaṅan , dadi babasan iki kaṛĕpé : ṅawur tutur , utawa ṅawur calaṭu .

425 . ṅuyaŋ nĕmpur .

ṅibarat : woŋ biṅuŋ iŋ ati .

426 . ṅuyaŋ lara aṅgéñjaḥ pati .

ṅuyaŋ : tuku pari .

aṅgéñjaḥ : ṅéṅgalaké .

ṅibarat : woŋ nĕmaha maraŋ karusakan utawa maraŋ kacilakan .

427 . ṅimpukaké watu .

ṅibarat : woŋ aṅgampaṅaké kaŋ aṅèl , yå iku kaŋ ora wĕgaḥ maraŋ samubaraŋ kaŋ aṅèl .

428 . ṅĕmpiŋ lara aṅgéñjaḥ pati : ṅuyaŋ lara aṅgéñjaḥ pati .

429 . ṅumpulaké baluŋ pisaḥ .

ṅibarat : woŋ bĕbésanan , kaŋ kahupamakaké baluŋ iku , bocaḥ lanaŋ karo bocaḥ wadon , dadi kaṛĕpé ṅumpulaké bocaḥ lanaŋ lan bocaḥ wadon sarana pikraman .

430 . ṅimbu cihna .

ambasakaké : olèḥ gagamaniŋ durjana ora matur iŋ préntaḥ .

ṅimbu : matĕṅaké wowohan sarana disimpĕni .

cihna : taṇḍa , tĕṅĕr . dadi ñimpĕni taṇḍané maliŋ .

431 . ṅubud ubud .

ambasakaké : woŋ ambalurut wayaḥ baṅun ésuk , woŋ mara utawa mara ḍayoḥ manawa woŋ sĕsaput ḷĕmaḥ , iya kabasakaké : ṅubud ubud .

432 . ṅabaṅbironi .

ambasakaké : woŋ biṅuŋ atiné , saḍéla katon abaŋ , saḍéla biru . yèn pinuju ulaté katon abaŋ rada suda biṅuṅé , manawa biru baṅĕt biṅuṅé .

433 . ṅuṭik uṭik macan gĕḍé . utawa : uṭik uṭik macan gĕḍé .

ṅibarat : woŋ nĕnaṅi iŋ nĕpsuniŋ woŋ , utawa woŋ gĕḍé mĕnĕŋ mĕnĕŋ kamunasika kasĕmbrananan , kaŋ andadèkaké dukané .

434 . ṅuṅkak krama .

ambasakaké : woŋ ñuda tatakrama , utawa dikṣura .

ṅuṅkak : ñuda .

435 . ṅaṅlaŋ priṅga .

ambasakaké : woŋ kaŋ akèḥ wéwékané , samubaraŋ kaŋ sinĕdya utawa kaṛĕp dilakoni kagolékan pakéwuhé ḍisik .

priṅga : éwuḥ .

papan aṅka 2.

ha .

1 . anak anakan timun .

ambasakaké : woŋ kolu maraŋ anak anaké , kaya ta : woŋ lanaŋ amèk anak bocaḥ wadon , baṛĕŋ wis diwasa bañjur dipèk bojo , utawa tuṅgal turu . maṅkono uga woŋ wadon amèk anak bocaḥ lanaŋ , baṛĕŋ diwasa diajak turu utawa dadi bojoné . mulané kaŋ kagawé upama : timun , awit timun sapĕpaḍané wowohan muŋ pañcèn kapaṅan bahé , dadi aṅgoné añjupuk anak mahu kahupamakaké : ṅimpu wowohan pañcèn muŋ aṛĕp dipaṅan .

2 . anak molaḥ bapa kapraḍaḥ .

ṅibarat : woŋ nĕmu kasusahan utawa ṛĕrubĕd , kagawa kaluputaniŋ anak .

kapraḍaḥ : kabĕḍaḥ , kababar . praḍaḥ : bĕḍaḥ , babar .

molaḥ , ṅibarat : aṅgoné ṅlakoni kaluputan .

kapraḍaḥ , ṅibarat : kambaḥ iŋ ṛĕrubĕd , awit samubaraŋ kaŋ dipraḍaḥ aran rusak .

woŋ budiné praḍaḥ tumrap maraŋ ḍayuḥ , kaŋ digumatèni sarta dirobi iŋ pasuguḥ , maṣṭi yèn bĕcik , naṅiŋ tumrapé maraŋ darbèk kaŋ kasuguhaké ora prayoga , awit saka kaloŋ , marga dipraḍaḥ maraŋ kaŋ duwé , kaya ta : woŋ sugiḥ ṅluwihi , yèn aṛĕp dĕdana utawa uḍik uḍik mara woŋ miṣkin , añjupuka ḍuwit saka gĕḍoŋ pasimpĕnané , kabasakaké : ambĕḍaḥ , tumrap maraŋ gĕḍoŋ , ḍuwit kaŋ kabĕḍaḥ maṣṭi ora prayoga , naṅiŋ tumrap maraŋ kaŋ didanani utawa kaŋ uḍik uḍikan : bĕcik , dadi woŋ kaŋ budiné praḍaḥ mahu , pasajané ambabar kabĕcikané , yå iku akèḥ .

3 . andum amiliḥ .

ambasakaké : woŋ kaŋ dipracayani mranata samubaraŋ kaŋ dipranata , wĕkasan duwé pamiliḥ , muṅguḥ woŋ kaŋ dipracayani mahu , pañcèné iya duwé panduman , kaya ta : andum baraŋ , ḷĕmaḥ , désa , ṅaṅgo miliḥ kaŋ bĕcik minaṅka bubuhané ḍéwé .

4 . antĕŋ kitiran .

ṅibarat : woŋ akèḥ tanagané , utawa woŋ kaŋ ora bisa mĕnĕŋ taṅané .

kitiran kw : kĕtĕran , manuk prĕkutut .

kitiran : araniŋ dolanan .

dadi woŋ akèḥ tanagané utawa ora bisa ṅaṅgur taṅané , kahupamakaké ṅuṅkuli ubĕṅiŋ kitiran .

5 . aṇḍaṇḍaŋ ṅĕlak .

ṅibarat : woŋ darbé ajap ala , kahupamakaké kaya manuk ḍaṇḍaŋ ṅĕlak , yå iku ṅĕlak maraŋ ala , awit paṅalupiŋ ḍaṇḍaŋ ṅalamat ala .

6 . ora ana tĕkĕn wĕdi iŋ jĕblogan .

ṅibarat : woŋ lanaŋ nuroni woŋ wadon ala , utawa woŋ woŋ kaŋ ora pantĕs . tĕraṅé maṅkéné : woŋ mlaku ṅaṅgo tĕkĕn , manawa ṅambaḥ dalan kajĕblogan , tĕkĕné iya kaaṅgo uga . ora ṅaṅgo kapilihaké kaŋ gasik , dadi tĕkĕn mahu kaaranan ora wĕdi iŋ jĕblogan . wondéniŋ tĕkĕn iku ṅibarat : palanaṅan , jĕblogan ṅibarat : pawadonan , muṅguḥ woŋ lanaŋ kaŋ kalèmèrĕn , manawa duwé kaṛĕp maraŋ woŋ wadon , ora ṅaṅgo miliḥ , sanajan wis wĕruḥ manawa woŋ ala sarta aṛĕp nular ḷĕlarané , iya uga diramuhi .

7 . ora lurus .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora jujur , utawa woŋ kaŋ ora gĕḷĕm wĕruḥ iŋ luputé .

8 . ora kĕna disawawa .

sawawa : taṇḍiŋ , prayoga , pantĕs , sambada .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora kĕna ditimbaṅi .

9 . ora kĕris naṅiŋ kĕras , utawa : ora kĕris yèn kĕras .

ambasakaké : woŋ ṅaṅgras , tĕraṅé : sanajan tanpa gagaman , naṅiŋ kĕras wicarané , sahèmpĕr kaya woŋ giri giri .

10 . ora tèḍèŋ aliŋ aliŋ .

ambasakaké : woŋ barès , ora ṅaṅgo samudana .

tèḍèŋ : tĕtèbèŋ , baṅsané aliŋ aliŋ .

11 . ora tĕmbuŋ ora lawuŋ .

ṅibarat : woŋ añjupuk duwèkiŋ woŋ tanpa tĕmbuŋ , ora ṅaṅgo akon nĕmbuṅaké .

lawuŋ : umbaran , laṇḍéyan utawa laṇḍéyan satumbaké , mulané lawuŋ kagawé upama nĕmbuṅaké , awit minaṅka lantarané tumbak , dadi woŋ kaŋ nĕmbuṅaké mahu minaṅka lantarané kaŋ akon .

woŋ kaŋ ora micara , ora bĕcik dĕdĕg paṅadĕgé , iya kabasakaké : ora tĕmbuŋ ora lawuŋ .

ora tĕmbuŋ : ora bisa ṅĕmpakaké tĕmbuŋ .

ora lawuŋ : ora bĕcik dĕdĕg paṅadĕgé , ora lurus kaya lawuŋ .

12 . ora wĕruḥ alip béṅkoŋ .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora sumurup maraŋ akṣara arab , mulané diarani alip béṅkoŋ , awit ḍapuriŋ alip iku warṇa loro , kaŋ sija[13] ḷĕñcĕŋ , sijiné kaŋ ṅisor rada ñlĕkuṇṭĕŋ , iku kaŋ diarani alip béṅkoŋ .

13 . ora wĕruḥ kĕṇṭaŋ kimpulé .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora wĕruḥ iŋ ṛĕmbug , utawa wijaŋ wijaṅané kaŋ dadi nalariŋ prakara .

14 . ora polo ora utĕk .

ambasakaké : woŋ kaŋ boḍo baṅĕt .

15 . ora ḍèṅĕr iŋ : pa , piñcaŋ .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora bisa maraŋ akṣara jawa .

16 . ora juntruŋ .

juntruŋ : urut .

ambasakaké : woŋ matur utawa carita ora gĕnaḥ urut urutané , utawa woŋ kaŋ ora karuwan ḷĕluriné , dadi ora gĕnaḥ ḷĕluriné kaŋ nurunaké .

17 . ora ṭoṭok jawil .

ṅibarat : woŋ duwé solaḥ tiṅkaḥ prakara (paṅgawé ) ora wĕwarta maraŋ woŋ liya , kaŋ wajib utawa pantĕs diwartani , dadi kabasakaké : ora ana panoṭok utawa pañjawilé .

18 . ora bisa andulit maṅsi .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora bisa nulis .

19 . ora bisa maca kulhu .

ambasakaké : woŋ ora sumurup iŋ akasara arab , dadi paḍa karo ora wĕruḥ alip béṅkoŋ .

20 . ora ṅĕbuk ora ṅĕpèn .

ambasakaké : woŋ ora bisa maca ora bisa nulis .

21 . ora ṅubĕṅaké jantra kaḍayohan woŋ édan .

tĕraṅé maṅkéné : kaŋ dadi ila ilané woŋ jawa , yèn jantra kahubĕṅaké ora kagawé ṅantiḥ , ṅadat kaŋ ṅubĕṅaké kaḍayohan woŋ édan , mulané manawa bocaḥ utawa woŋ ṅubĕṅaké jantra pañcèn ora ṅantiḥ , bañjur diélikaké maṅkéné : aja ṅubĕṅaké jantra muṇḍak kaḍayohan woŋ édan .

22 . adunĕn paḍa bañuné .

iku tĕmbuŋ paṅatag maraŋ sawijiniŋ woŋ , kaŋ duwé paṅaraḥ utawa padon kraro[14] woŋ liya , muriḥ pakolèḥ sarana baṅsa utawa saduluré kaŋ kaaraḥ , utawa kaŋ dadi ḷĕlayanan padu mahu . mulané bañu kaŋ kagawé ṅibarat : sadulur utawa baṅsa , awit bañu iku : rahsa , utawa mani , dadi pasajané : sarana woŋ kaŋ nuṅgal daraḥ .

23 . adol ayu .

ṅibarat : woŋ wadon kaŋ ṅatok atokaké utawa ṅèḍèŋ èḍèṅaké ayuné .

24 . adol umuk .

ṅibarat : woŋ umbag ora miliḥ papan .

25 . adol swara .

ambasakaké : woŋ kaŋ ṅruṅok ṅruṅokaké swarané supaya diaḷĕma .

26 . adol sĕṅuŋ , iku paḍa karo adol umuk .

sĕṅuŋ : umuk .

27 . adol gawé .

ambasakaké : woŋ kaŋ sumaṛĕgĕb maraŋ pagawéyan .

28 . adol bagus .

ambasakaké : woŋ lanaŋ ṅatokaké utawa ṅèḍèŋ èḍèṅaké kabagusané . timbaṅané adol ayu .

29 . adaŋ aṅliwĕt .

ambasakaké : woŋ brandon ṅupaya asil , maṅka klakon olèḥ , kaŋ dadi paṅaṛĕp pandumané akèḥ , kaŋ dadi saṭiṭik , utawa pagawéyan prĕlu diraṅkĕp karo pagawéyan sunat .

brandon : sĕbrakan : sĕṇḍalan : pĕkṣan , prĕkutukan .

tĕraṅé maṅkéné : woŋ ñĕñĕṇḍal utawa mĕkṣa maṣṭi muriḥ olèḥ , mulané woŋ sabiyantu utawa rukunan ṅupaya kahuntuṅan katĕmbuṅaké : brandon ṅupaya asil , déné paḍa kumudu kudu ṅupaya , utawa nĕnarik kahuntuṅan , mulané kagawé ṅibarat : adaŋ karo ṅliwĕt . awit iku ṅibarat aṅgoné ṅupaya asil , matĕṅé iŋ sĕga bañjur paḍa kapaṅan , ṅibarat : pakolèhiŋ asil . sĕga kaŋ sĕka daŋ daṅan ṅibarat panduman akèḥ , kaŋ saka liwĕt ṅibarat panduman saṭiṭik . marga akèḥ bĕras kaŋ kaĕdaŋ tinimbaŋ karo kaŋ kaliwĕt . maṅkono uga pagawéyan prĕlu kabaṇḍuŋ karo pagawéyan sunat . kaŋ prĕlu ṅibarat sĕga daṅdaṅan . kaŋ sunat ṅibarat sĕga liwĕtan , déné saṭiṭik .

30 . asor timbaŋ .

ṅibarat : woŋ cilik ḷĕlawanan karo woŋ gĕḍé , wutuhiŋ tĕmbuŋ : asor iŋ timbaŋ sarta ambasakaké : asor timbaṅé iŋ kapintĕran , kaya ta : ana woŋ loro paḍa pintĕr iŋ tĕmbuŋ kawi karo tĕmbuŋ arab , iŋ bab kawi paḍa , naṅiŋ bab arab salaḥ siji kalaḥ .

31 . asu muṅgaḥ iŋ papahan .

ambasakaké : woŋ ṅrabèni tilas bojoniŋ sadulur tuwa , utawa ṅrabèni ipé tuwa , kaya ta : woŋ pĕgatan karo kaŋ wadon , bañjur ṅrabi bak ayuné wadon kaŋ kapĕgat mahu , samono iku yèn kaŋ tuwa utawa kaŋ kapĕgat mahu isiḥ paḍa urip . mulané kahupamakaké : asu , amarga iku kaḷĕbu iŋ pratiṅkaḥ saru , dadi prasasat tiṅkahiŋ asu . manawa sadulur tuwa utawa wadon kaŋ kapĕgat mahu paḍa wis mati , ora aran saru , naṅiŋ sawĕnèhiŋ woŋ ana kaŋ ṅarani iya saru .

32 . uwod gadĕbog .

ṅibarat : woŋ kaŋ kapitaya calaṭu utawa kasaguhané wĕkasan ṅéndrani (ṅoñcati ) kaya gadĕbog kaṅgo uwod , maṣṭi cĕpak maraŋ plèsèt[15] utawa tugĕlé .

33 . uwis cumĕṅkuŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis misuwur caritané , kahupamakaké kaya uniniŋ kĕmpul .

34 . uwis kĕbak sundukané .

ṅibarat : woŋ kaŋ wis akèḥ kaluputané utawa dosané , kaya ta : maliŋ kaŋ kĕṛĕp aṅgoné mĕmaliŋ wasana kĕcĕkĕl sapĕpaḍané maṅkono , dadi sundukan mahu kaṛĕpé wilaṅan , utawa guṅguŋ , yå iku guṅguṅiŋ dosa , kaya upamané sujèn diaṅgo ñunduk kaŋ samubaraŋ kaŋ ṅanti puput .

35 . olèhé añjĕṇṭik aṛĕp dijĕmpol .

ṅibarat : woŋ dĕduwé mĕntas aṅgoné añjaluk , aṛĕp dijaluk iŋ woŋ , tĕraṅé maṅkéné : woŋ nĕnampani maṣṭi ṅaṅgo taṅan , dadi kaṛĕpé maṅkéné : woŋ mĕntas olèhé nampani karo jĕṇṭik , tĕka aṛĕp ditampani ṅaṅgo jĕmpol .

36 . ilu ilu kapiluyu .

ṅibarat : woŋ mèlu maraŋ samubaraŋ muŋ kapéñcut saka pawarta bahé .

ilu ilu : mèlu mèlu .

kapiluyu : kapilulut , kasĕṅsĕm .

37 . ilu ilu kapiluyu .

ṅibarat : woŋ mèlu maraŋ samubaraŋ awit saka kapiluyu .

38 . ulat maḍĕp ati aṛĕp .

ambasakaké : woŋ kaŋ wis ḍasar kĕpéṅin , bañjur diwènèhi , tĕraṅé maṅkéné : sĕmuné wis ṅaṛĕp aṛĕp , kaŋ dipéṅini , iŋ ati iya ḍasar aṛĕp .

39 . iḍĕp iḍĕp nandur pari jĕro .

ṅibarat : woŋ gawé bĕcik maraŋ liyané , kaŋ taṅèḥ yèn bisa amaḷĕs , muŋ saka paṅirané : bokmanawa iŋ buri bisa maḷĕs .

nandur , ṅibarat : mulasara utawa gawé bĕcik .

pari jĕro , ṅibarat lawasiŋ wĕtuniŋ waḷĕs .

40 . ujariŋ woŋ pasaran .

ṅibarat : pawarta kaŋ ora karuwan uwité , kahupamakaké kaya calaṭuniŋ woŋ akèḥ ana iŋ pasar .

41 . éyaŋ éyuŋ kaṛĕpé .

ṅibarat : woŋ ura pikaṛĕpé ora maṭok salaḥ siji kaŋ dipikir .

42 . ĕmprit buntun laṅit . ĕmprit buntut bĕḍug .

ṅibarat : prakara kaŋ ṅaṛĕpé èṇṭèŋ , wĕkasan abot iŋ buri utawa samubaraŋ kaŋ katon cilik iŋ ṅaṛĕp naṅiŋ rowa iŋ buri .

43 . ĕmbuḥ si nila ĕmbuḥ si ĕtom .

ṅibarat : woŋ gĕḷĕm nacad utawa nutur nuturaké alaniŋ woŋ liya . tur ḍèwèké iya mèlu ala . wutuhé paribasan : siŋ ala ĕmbuḥ si nila ĕmbuḥ si ĕtom .

44 . amburu kidaŋ lumayu .

ṅibarat : amburu mélik kaŋ wis ora karuwan dunuṅé ,

utawa woŋ mélik kaŋ kalawan ṛĕkasa , tur duruŋ karuwan olèhé .

45 . ambata rubuḥ .

ambasakaké : swara akèḥ gumoloŋ : kaya ta : swaraniŋ surakiŋ woŋ akèḥ , utawa swaraniŋ drèl bĕḍil , dadi mirid saka swaraniŋ rubuhiŋ pagĕr bata .

karo manèḥ kaŋ kabasakaké maṅkono iku : woŋ mantu anaké loro utawa tĕlu kaniṅkahaké baṛĕŋ sadina .

46 . ĕmbat ĕmbat calarat .

ṅibarat : woŋ miwékani samubaraŋ kaŋ dilakoni , ṅaṅgo kacoba ḍisik , yèn gampaŋ iya dibañjuraké , yèn aṅèl diunduri . sabab calarat yèn aṛĕp mĕmènèk , sahèmpĕr kaya woŋ ṅañcaŋ añcaṅi , calarat iku cĕcak kaŋ mawa gombèl , ĕmbat ĕmbat : agag agag , ṅĕmbat ĕmbat : ṅagag agag .

mulané woŋ añjĕmpariŋ iku diarani ṅĕmbat gaṇḍéwa , yå iku ṅagag agag ṅĕraḥ kĕnané kaŋ bakal ditibani iŋ jĕmpariŋ .

47 . ambĕsĕmaké payuŋ .

ṅibarat : prayayi ṅlakoni pagawéyan niṣṭa , utawa sanak sadulur , apadéné baturé kaŋ ṅlakoni paṅgawéyan niṣṭa , agawé liṅsĕmé priyayi mahu . mulané kaŋ kagawé upama payuŋ , awit payuŋ iku tĕṅĕr gĕḍé cilikiŋ priyayi , dadi bĕsĕmé iŋ payuŋ ṅupamani : kucĕmé aṅulat .

48 . ambuwaŋ rasé olèḥ kuwuk .

ṅibarat : woŋ nampik maraŋ samubaraŋ kaŋ ala baṛĕŋ olèḥ liru saṅsaya ala , ṅuṅkuli kaŋ katampik mahu . kaya ta : ambuwaŋ batur kaŋ ala pagawéyané , bañjur añjupuk woŋ liya kaŋ alané ṅuṅkuli kaŋ kabuwaŋ mahu .

49 . ambalaŋ tahi .

ambasakaké : woŋ dibĕciki maḷĕs ala .

50 . ambujuk mataram .

ambasakaké : woŋ pintĕr ṅĕmpak ṅĕmpakaké bĕbujuk , muriḥ olèḥ kaŋ sinĕndya .

51 . ambiyak waṅkoŋ .

ambasakaké : woŋ miyak wadiniŋ woŋ kaŋ ṅliṅsĕmaké .

waṅkoŋ paṅgonan saṅisoriŋ boyok .

52 . ambañu mili .

ambasakaké : woŋ mantu sabĕn tahun .

53 . obaḥ ṅaṛĕp , kobèt iŋ buri .

ṅibarat : woŋ kaŋ dadi paṅaṛĕp , ṅlakoni samubaraŋ , kaŋ ana iŋ buri mèlu bahé , kaya ta : bĕndara ṅlakoni samubaraŋ , anak utawa baturé bañjur milu .

54 . aṅon iriban .

ambasakaké : woŋ kaŋ bisa ṅaṅgo dĕduga prayoga , kaya ta : gawé pratiṅkaḥ samubaraŋ , bisa ṅulap ulap utawa ñilibaké woŋ liya .

iriban : ulapané pandĕḷĕŋ , ériṅan , iṇḍanan , èmpĕran . saka purba : irib .

55 . aṅon maṅsa .

ṅibarat : woŋ bisa aṅon maṅsa .

aṅon : naṅguḥ , kaya ta : woŋ ṅlakoni samubaraŋ pratiṅkaḥ ṅaṅgo nuju maṅsa , iku diarani aṅon maṅsa . manawa pinuju masané woŋ salat , maṅka ana kaŋ tura turu , utawa lagi ana woŋ kasripahan , ana kaŋ gĕguyon , iku woŋ ora bisa naṅguḥ maṅsa , diarani : ora aṅon maṅsa utawa : ora bisa aṅon maṅsa .

56 . uṅak uṅak pagĕr araŋ , utawa : ṅuṅak ṅuṅak pagĕr araŋ .

kaṛĕpé paribasan iki ora maṭok siji .

1 . ana kaŋ ṅarani ambasakaké : woŋ kaŋ sahirib kaya mĕmĕlèhaké utawa ñĕñĕmoni , kaya ta : wis wĕruḥ maraŋ kamlarataniŋ woŋ , tĕka atĕtakon , wujudé maṅkéné : upama ana woŋ mlarat kaŋ wis diwĕruhi , adat ṅaṅgo momohan , maṅka katon sarwa bĕcik , bañjur ditakoni : olèhmu tuku jarit iki pira , aku aṛĕp ñiliḥ . woŋ takon maṅkono iku kabasakaké : ṅuṅak uṅak pagĕr araŋ .

pagĕr araŋ ṅibarat : kamiṣkinan .

2 . sawĕnèḥ ṅarani : ambasakaké woŋ duwé paṅaraḥ ala , ṅiñjĕn iñjĕn karo andĕduga , kĕna utawa ora kĕna niŋ añjupuk .

3 . ana manèḥ ṅarani : ambasakaké : mĕjanani maraŋ woŋ miṣkin , kaŋ mahuné sugiḥ , tĕraṅé maṅkéné , kaya ta : tĕtanduran kaŋ dipagĕri araŋ , ora susaḥ ṅaṅgo kahuṅak wis katon bahé . maṅkono uga woŋ miṣkin , manawa maṅaṅgo aṅgo prabot , kaŋ wis paḍa sĕsurup iŋ kamlaratané , bañjur maṣṭi paḍa anduwèni pamikir , yèn dudu wèké ḍéwé , ora susaḥ ṅaṅgo takon gĕnahé , manawa takon dadi prasasat mĕlèhaké iŋ kamlaratané .

woŋ duwé paṅaraḥ aṛĕp ñĕñoloŋ , nĕmu omaḥ mĕṅa lawaṅé sarta pinuju sĕpi , sarta ṅiñjĕn iñjĕn karo andĕduga , kĕna añjupuk utawa ora , dadi wĕṅaniŋ lawaŋ , sĕpiniŋ woŋ , kahupamakaké pagĕr araŋ .

muṅguḥ woŋ mĕjanani maraŋ woŋ miṣkin mahu , wujudé maṅkéné : anduwèni paṅaraḥ maraŋ darbèké , aṛĕp katuku , iya diajèni akèḥ , baṛĕŋ kaŋ duwé dadi miṣkin , kaŋ ṅaraḥ mahu duwé pamikir : maṣṭi awèḥ katuku , tarkaḍaŋ kĕna muraḥ , bañjur nĕmbuŋ manèḥ , aṅgoné ṅambali paṅaraḥ maraŋ darbèké mahu kahupamakaké : ṅuṅak uṅak pagĕr araŋ , kaṛĕpé : ṅuṅak uṅak woŋ miṣkin .

57 . aṅluŋ aṅlèŋ ganda unèn ombyoŋ ombyoŋ .

ambasakaké : woŋ gaga iŋ tanaḥ pagunuṅan .

aṅluŋ : kaya ĕluŋ tumĕluŋ .

aṅlèŋ : ṅĕlèŋ , ṅruṅu .

ganda : ambu .

unèn ŋ : uṅĕlan k .

ombyoŋ ombyoŋ : bantu bantu : ṛĕmbyaḥ ṛĕmbyaḥ , rombyoḥ rombyoḥ , ṛĕmbyuŋ ṛĕmbyuŋ , ombyok ombyok , gombyor gombyor , gombyok gombyok .

kaṛĕpé : manawa luṅluṅan wis tumĕluŋ utawa rumambat , katèl wis paḍa ṅĕlèŋ , kĕmbaŋ gacĕŋ wis paḍa mĕgar , walaŋ kècèk wis paḍa muni , kĕkayon alas kaŋ kaoboŋ wis paḍa sĕmi , iku panĕṅĕrané woŋ aṅgaga paḍa ñĕbar wiji .

kaŋ kagawé upama kĕkayon , awit rombyoŋ rombyoŋ iku samubaraŋ kaŋ sahirib kaya gombyok , samubaraŋ kaŋ digombyoki iŋ goḍoṅan sapĕpaḍané , aran diombyoŋ ombyoṅi , goḍoṅané aran ombyoŋ ombyoŋ , dadi sĕminiŋ kĕkayon kaŋ mĕntas dioboŋ mahu kahupamakaké ombyoŋ ombyoŋ utawa diombyoŋ ombyoṅi .

58 . aṅgĕntèni karaṅulu .

ambasakaké : woŋ wadon kaŋ laki olèḥ tilis bojoniŋ bakayuné .

karaṅulu : kajaŋ siraḥ . kaya aṅgĕntèni kajaŋ sirahé bak ayuné .

59 . ĕṅgon wĕlud diĕdoli uḍèt : wĕlud didoli uḍèt .

ṅibarat : ĕṅgon kapintĕran diumuki kapintĕran , yå iku woŋ pintĕr diuṅasi kapintĕran .

60 . aṅgèrèd ori saka iŋ pucuk .

ṅibarat : pagawéyan gampaŋ diaṅèl aṅèl , utawa woŋ prakaran , iŋ ṅaṛĕp muŋ ḷĕlawanan paḍa siji , wĕkasan akèḥ èmbèt èmbètané (ñèrèt priŋ saka iŋ pucuk ) .

61 . éṅgok éṅgok lumbu .

ṅibarat : woŋ ṅĕmori solahbawaniŋ liyan , milu milu apa pratiṅkahé kaŋ diĕmori mahu , utawa woŋ kaŋ ora duwé kakĕñcĕṅan ḍéwé , anut iŋ saombakiŋ akèḥ bahé .

mulané lumbu kagawé ṅibarat : sabab lumbu iku manawa katĕmpuḥ iŋ bañu utawa aṅin , éṅgal obaḥ léṅgak léṅgok anut apa saṅkané bañu utawa aṅin mahu .

62 . aṅgĕtak aṅop .

ṅibarat : woŋ maréntahi utawa aṇḍawuhi kaŋ dadakan , apadéné nitik lakuniŋ durjana kaŋ ṛĕmpit baṅĕt , dumrojog bañjur lumĕbu iŋ omahé woŋ kaŋ dititik mahu , kabasakaké : kayadéné aṅgĕtak woŋ lagi aṅop , dadi agawé kagèt .

63 . aṅgitik troi .

ambasakaké : woŋ nĕmu kahuntuṅan .

troi : bokmanawa tĕmbuŋ cina , tĕgĕsé : aran matanané ḍaḍu . manawa dolanan ḍaḍu , kaŋ aṅgĕbag olèḥ troi mĕnaŋ , ḍuwur ḍuwuriŋ troi aran : samatian .

64 . aṅgayuḥ iŋ tawaŋ : katé pan ṅraṅsaŋ gunuŋ (i ) .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ṅlĕṅkara , kaya ta : woŋ cilik duwé paṅaraḥ maraŋ kaŋ gĕḍé ḍuwur , istiṅaraḥ ora katĕkan .

65 . aṅgĕpuk kĕmiri kopoŋ .

ṅibarat : woŋ duwé pamriḥ ora ana pahédahé .

66 . aṅgayuḥ iŋ ṅaluhur : aṅgayuḥ iŋ tawaŋ .

67 . aṅgayuḥ tuna : mataŋ tuna numbak luput.

ṅibarat : woŋ ṅarani utawa narka ala maraŋ liyan luput pambataṅé .

68 . aṅgayuḥ gayuḥ luput .

ambasakaké : woŋ kaŋ lagi katiṅgal iŋ kabĕgjan , samubaraŋ kaŋ digayuḥ luput

69 . aṅgĕgalak racak .

ṅibarat : nĕnaṅi ati kaŋ ala .

racak : uḷĕr kaŋ ana sajroniŋ awak , baṅsané krĕmi .

70 . aṅgagap tuna : aṅgayuḥ tuna .

aṅgagap : ṅawag , ṅawur .

na .

71 . nini nini pĕpahès .

ambasakaké , dandanan kaŋ wis luṅsé diañaraké manèḥ . utawa samubaraŋ kaŋ wis ala , dibĕcikaké manèḥ , kaya ta : karéta wis rusak , muŋ kawaṅun utawa kaañaraké cèté bahé , kaŋ prĕlu prĕlu ora didandani .

72 . nuntumaké baluŋ pisaḥ : ṅumpulaké baluŋ pisaḥ .

ambasakaké : woŋ bébésanan .

nuntumaké : nuṅtumaké : mulihaké .

73 . nurut dawaniŋ tampar (ṅurut dawaniŋ tampar  ) .

b . woŋ ṅlari prakara .

74 . nékad praya .

ṅibarat : woŋ nékad nĕnuruti atiné .

praya : budi , ati , kaṛĕp , sorot .

75 . nututi kidaŋ lumayu : amburu kidaŋ lumayu .

76 . nututi layaṅan pĕḍot .

ṅibarat : woŋ kélaṅan baraŋ rèmèḥ , mĕrlok mĕrlokaké iŋ paṅupayané , ora urup karo kaṅélané . utawa : amburu prakara kaŋ bakal ora ana wĕkasané .

77 . nututi balaŋ wis tiba .

ṅibarat : woŋ nututi basa kaŋ wis kĕbañjur utawa wis kawĕtu . kaya ta : wis kawĕtu calaṭuné ala , wasana kaduwuŋ , bañjur ṅrapu maraŋ kaŋ dicalaṭoni ala .

78 . nitipaké dagiŋ saĕṛĕb .

b . woŋ duwé anak wadon dirabi iŋ uwoŋ .

ĕṛĕb : iris .

saĕṛĕb  : sahiris .

dadi anak wadon mahu kahupamakaké dagiŋ sahiris , kaṛĕpé : ṅahubaké anak wadon , wondéné woŋ bĕbésanan , kaŋ duwé anak lanaŋ , katir iŋ samubaraŋ gawé , babasané maraŋ bésan ,  kaŋ duwé anak wadon , iya maṅkono .

79 . nasabi ḍĕṅkul : ṅopyahi ḍĕṅkul .

ṅibarat : woŋ makolèhaké anak putu , utawa sanak saduluré , utawa nasabi alané .

80 . napuk rahi .

ṅibarat : woŋ gawé liṅsĕmiŋ liyan ana iŋ pasamuwan .

81 . nampèl puluk : nampèk puluk .

ṅibarat : woŋ gawé cuwaniŋ liyan .

82 . nĕmu gudèl .

ṅibarat : woŋ nĕmu samubaraŋ kaŋ kècèr , muṅguḥ kaṛĕpé kabasakaké maṅkono , iku , . bocaḥ jirak , manawa olèhé añjupuk kĕmiri saka iŋ wokan , ana kaŋ kari utawa runtuḥ , kajupuk iŋ muṅsuhé , kaaranan nĕmu gudèl .

83 . numbuk bĕntus .

ṅibarat : woŋ nĕmahi laku kaŋ kĕsusu , utawa woŋ duwé gawé , iŋ satĕṅaḥ tĕṅahiŋ gawé kĕkuraṅan waragad . kĕsusuniŋ ihtiyar kaaranan numbuk bĕntus .

84 . numbak tambuḥ : nambaŋ laku (i ) .

ambasakaké : woŋ wĕruḥ samubaraŋ api api ora wĕruḥ .

radèn baron sĕkèṇḍèr panĕṅran mami , kamantu manira , dé natèŋ sĕpañol nagri , tan numbak tambuḥ manira , arinira lan pamanira wus mati , tuṅgonmu sadaya , uwis kĕna maraŋ mami , yèn wani sira ṛĕbuta .

tan numbak tambuḥ : ora api api : barès . muṅguḥ saluguné nanduki basa pasaja , awit atiné sadulur lan pamané : marga saka baron sĕkèṇḍèr .

85 . niṅgal bocaḥ ana iŋ waton .

ṅibarat : woŋ anduwèni kuwatir maraŋ anak sadulur kaŋ ana sajroné pakéwuḥ , utawa samubaraŋ kaŋ kapuṅkur , kaya ta : woŋ lagi ṅasahi bala pĕcaḥ , satĕṅahiŋ ṅasahi ditiṅgal añjupuk bañu , iku kuwatir bokmanawa bala pĕcaḥ mahu kapañcal iŋ pitik , sapĕpaḍané kaŋ maṅkono . waton iŋ paribasan iki kaṛĕpé watoniŋ ambèn , yå iku wĕṅkuné , siŋ digawé priŋ utawa kayu , dadi kuwatiriŋ ati kahupamakaké niṅgal bocaḥ ana iŋ sapiṅgiriŋ ambèn , luput luput tiba .

86 . niṅgal bocaḥ ana iŋ bandulan : niṅgal bocaḥ ana iŋ waton .

ṅibarat : woŋ anduwèni sumĕlaŋ maraŋ samubaraŋ kaŋ kapuṅkur .

ca .

87 . cina didoli dom : ĕṅgon wĕlut diĕdoli uḍèt .

ṅibarat : woŋ pintĕr dikébari kapintĕran .

mulané kaŋ kagawé upama cina karo dom , awit ĕdom iku iŋ nagara kéné winihé saka baṅsa cina , dadi cina wĕruḥ ala bĕcikiŋ ĕdom , ora kĕna disalibuk , maṅkono uga woŋ pintĕr , éba kĕna dibalilu iŋ kapintĕrané .

88 . cacaḥ iri .

iku étuṅan cacahiŋ iwak bañu , babasané woŋ adol tinuku iwak loḥ , kaṛĕpé caruk bañu , tĕgĕsé : gĕḍé : cilik aṅgĕr iwak loḥ .

89 . cacaḥ cucaḥ caturan karo woŋ ḍaṅliŋ .

tĕgĕsé : sawiaḥ wiyaḥ caturan karo woŋ rada owaḥ , utawa woŋ kaŋ èṅĕtané tarkaḍaṅan .

kaṛĕpé : maṅkéné : woŋ kaŋ gĕḷĕm caturan karo woŋ ḍaṅliŋ muṇḍak ilaŋ kajèné , awit kalumrahané woŋ ḍaṅliŋ iku , tĕmbuṅé tanpa krama , yå iku kaŋ kaaranan : cacaḥ cucaḥ .

90 . cacaḥ siraḥ .

iku étuṅan cacahiŋ woŋ utawa sato kéwan , kaṛĕpé gĕḍé cilik , kaya cacaḥ iri .

91 . cacaḥ molo .

iku étuṅan cacahiŋ omaḥ , kaṛĕpé iya gĕḍé cilik , kaŋ sipat ṅaṅgo molo .

92 . cĕcèkèr .

ṅibarat : woŋ bakal mĕñcaraké anak putu , utawa ṅupayakaké paṅan utawa ihtiyar ṅupaya paṅan ḍéwé .

mulané kabasakaké : cĕcèkèr , mirit saka pratiṅkahé pitik , manawa ṅupaya paṅan kaṅgo ñèkèri ḷĕmaḥ utawa pawuhan .

93 . cucuran bañu kĕṇḍi .

b . woŋ wis sinumpaḥ utawa prasĕtyan . pitayané woŋ jawa , sapa kaŋ ala utawa cidra cĕṇḍak umuré .

tĕraṅé maṅkéné : woŋ loro utawa tĕlu paḍa ñĕkĕl kĕṇḍi ñiji , bañuné kaĕcuraké iŋ ḷĕmaḥ , dadi ĕlidé : sapa kaŋ ala utawa cidra , supaya éṅgala kapĕṇḍĕm , yå iku mati , kaya panĕsĕpé bañu maraŋ iŋ ḷĕmaḥ .

94 . carcor kaya woŋ kuraŋ jaṅanan .

ambasakaké : woŋ calaṭu kaŋ ora wĕruḥ iŋ bĕnĕr , sawĕtu wĕtuné bahé , utawa cĕblaŋ cĕbluŋ .

carcor : carcur , iku tĕmbuŋ irib iribiŋ swara wĕtuniŋ bañu saka iŋ kĕṇḍi , utawa saka liya liyané kaŋ cilik cilik , dadi wĕtuniŋ calaṭu kahupamakaké wĕtuniŋ bañu .

kaya woŋ kuraŋ jaṅanan , kaṛĕpé : kaya bocaḥ kuraŋ slamĕtan . awit bocaḥ jawa iku yèn dislamĕti , supaya slamĕta , adoḥ saka ḷĕlara utawa bilahi . pitayané woŋ jawa manawa kuraŋ siḍĕkahé , akèḥ kaŋ dadi béka utawa sambékalané , kaŋ kaṅgo siḍĕkaḥ liyané jaṅanan akèḥ warṇané manèḥ .

95 . corok jĕro .

ṅibarat : woŋ aṇḍĕmĕni bojoniŋ woŋ liya , utawa woŋ dosa iŋ wĕwadi .

96 . ciri wañci ḷĕlahi ginawa mati .

tĕgĕsé : woŋ duwé cacad utawa méda , salawasé urip ora bisa mari .

ciri : cacad , tulis , tĕṅĕr .

wañci : wĕktu .

lĕlahi : saradan .

kaṛĕpé : woŋ duwé ciri utawa saradan , sawayahiŋ umur ora bisa owaḥ , ṅanti tumĕka iŋ pati . muṅguḥ kaŋ diarani ginawa mati iku , yå iku ciri lan saradan .

97 . cikal tapas limar : gĕḍaŋ pupus ciṇḍé .

ṅibarat : samubaraŋ kahuntuṅan kaŋ adi ahèŋ , kaya ta : woŋ nĕbasaké ḷĕmaḥ , kaŋ nĕbas nĕmu pĕṇḍĕman ĕmas , sĕsotya sapanuṅgalané , utawa olèḥ kahuntuṅan kaŋ tiṅgal majad .

98 . cèkèl loṅaniŋ balé .

ambasakaké : woŋ kaŋ asor paṅupajiwané .

cèkèl : baturiŋ paṇḍita kaŋ wis kapraga , ḍĕḍuwurané cantrik . utawa araniŋ ḍapuriŋ tumbak , ana kaŋ ṅarani duwé tĕgĕs : cèkèr . dadi yèn anduwèni tĕgĕs cèkèr , kĕna dimuradi : woŋ cĕcèkèr ana saṅisoriŋ balé , ṅibarat : paṅupajiwa asor , manawa ora kĕna dimuradi : batur kaŋ ana saṅisoriŋ balé , ṅibarat : woŋ asor .

99 . caturan ora karuwan boṅkot pucuké .

ṅibarat : woŋ caturan ora karuwan wiwitan lan wĕkasané .

100 . cosiŋ walaŋ tatu .

ambasakaké : woŋ kaŋ wĕruḥ tibaniŋ rajatatu .

cos : irib iribiŋ swara , kaya uniniŋ gĕni mawa utawa tumpĕr tuwin wĕsi abaŋ kacĕlup iŋ bañu , panuṅgalané : gĕcos , cĕprot , jĕḍot , kaplok , krĕṅsĕŋ , iku kabèḥ iribiŋ swara . tĕmbuŋ : cos ana iŋ paribasan mahu , wañcahané : gĕcos . gĕcos , irib iribiŋ swara ĕmpaniŋ gagaman mĕñaŋ samubaraŋ kaŋ ĕmpuk ṅĕmu bañu . dadi kaṛĕpé wĕruḥ iŋ gĕcos , utawa tumandukiŋ gagaman mĕñaŋ woŋ kaŋ ditatoni . walaŋ kaŋ kagawé upama : uwoŋ .

101 . calak caṅkol kĕṇḍali bol camĕṭi tahi .

ambasakaké : woŋ calak , ṅaṇḍĕg aṇḍĕgi woŋ caturan , tĕmahan tanpa gawé olèhé ñalaki calaṭu mahu .

caṅkol : cĕcaṇḍĕt , iku kaŋ kagawé ṅaṇḍĕg aṇḍĕgi .

kĕṇḍali bol cĕmĕṭi tahi kagawé ṅibarat tanpa gawé .

102 . colotan cablékan .

b . bakul utawa blantik , kaṛĕpé : baṭèn ujuran .

colotan , kagawé upama : baṭèn , kaya ta : woŋ duwé jaran dikon ṅĕdol balantik , muṅguhiŋ ṛĕga dipati f . 100 . ora kĕna kuraŋ . baṛĕŋ kaĕdol payu f . 120 , dadi kaŋ f . 20 minaṅka colotan , déné mĕñcolot saka waṅĕn f . 100 . colotan iku dadi baṭiné blantik kaŋ ṅĕdolaké .

colotan iku ujuran saka kaŋ duwé jaran maraŋ blantik kaŋ ṅĕdolaké mahu , utawa maraŋ blantik liyané kaŋ milu nawakaké jaran , maṅkono sapĕpaḍané .

103 . coloŋ pĕṭèk : ñoloŋ pĕṭèk .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ atiṅgal majad , luput saka kira kira , kaya ta : katoné boḍo , yaktiné pintĕr .

104 . cap tĕmbaga .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora kĕna oñcat .

kahupamakaké : capé iŋ ḍuwit , séjé karo cap iŋ lak , maṣṭi éṅgal rusak .

105 . cagak alu .

ambasakaké : woŋ diandĕl wĕkasan ṅoñcati , kaṛĕpé paribasan iki , alu kaŋ ora kacĕblokaké .

106 . cibuk caṅkir .

ṅibarat : woŋ kudu ṅaraḥ akèḥ , dadi olèḥ saṭiṭik .

cibuk : ciḍuk .

107 . cébol aṅgayuḥ wulan .

ṅibarat : woŋ ṅlĕṅkara , kaya ta : woŋ cilik duwé paṅaraḥ kaŋ gĕḍé ḍuwur , istiṅaraḥ ora kĕtĕkan .

108 . cĕblok alu .

ambasakaké : woŋ loro gilir aṅgoné ṅlakoni pagawéyan . kaŋ kagawé upama : woŋ nosoḥ bĕras , lumpaŋ siji kaṅgo nosoḥ woŋ loro , gĕnti ñĕblokaké alu .

109 . cablèk cablèk ḷĕmut .

ambasakaké : batur kaŋ aṅgarap pagawéyan rèmèḥ rèmèḥ , kahupamakaké : dikon ñablèki ḷĕmut bahé . utawa kaṇṭi kaŋ ora mitayani , dadi bisané muŋ prasasat ñablèki ḷĕmut .

110 . cébol pĕlikan .

ṅibarat : woŋ cacad asor paṅgaotané .

pĕlikan , sarupaniŋ baṅsa tostosan , kaya ta : mas , sĕsotya kaŋ tinĕmu sajroniŋ ḷĕmaḥ marga diḍuḍuki , pratiṅkahé aran : mĕlik . mĕmĕlik karo ṅébor iku éwoné paṅupajiwa kaŋ asor .

mĕlik : ṅupaya baraŋ tostosan ana iŋ ḍaratan ṅaṅgo ṅĕḍuki ḷĕmaḥ , bañjur kagontor iŋ bañu .

ṅébor : ana iŋ bañu utawa kali .

111 . cĕṅkir katiṇḍihan kiriŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ kahuṅkulan prabawa , kaya ta : kacèk tuwa , kacèk gĕḍé , kacèk ḍuwur .

satĕṅaḥ tĕṅahé ambasakaké , wujudé maṅkono . anak sawisé rabi , bapakné bañjur rabi manèḥ .

kiriŋ : krambil kaŋ wis tuwa baṅĕt , ṅibarat : bapa .

cĕṅkir : ṅibarat : anak .

ra .

112 . rahi trumpaḥ .

ambasakaké : woŋ sahèn .

113 . rahi gĕḍèg .

ambasakaké : woŋ sahèn .

114 . rupak sagarané . k .b jĕmbar sagarané .

ṅibarat : woŋ kaŋ budiné ora mĕṅku , ora ambasakaké : paṅapura .

115 . rupak jagadé .

ṅibarat : woŋ kapatèn sĕsaban . kaŋ diarani kapatèn sĕsaban iku , woŋ kaŋ ora diḍĕmĕni iŋ woŋ sugiḥ sĕsĕṅitan , sugiḥ satru , dadi wĕdi luluṅan .

116 . ṛĕgĕm ṛĕgĕm kĕmaruŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora kĕna diĕmoŋ , ora kĕna diwĕṅku .

rĕgĕm : gĕgĕm : wĕṅku : kĕmaruŋ : tĕriniŋ pala kapĕṇḍĕm , kahupamakaké : aṅgĕgĕm , kĕmaruŋ .

117 . rubuḥ rubuḥ gĕḍaŋ .

ṅibarat : woŋ makmum sĕmbahyaŋ , ora wĕruḥ iŋ doṅa pujiné , muŋ manut iŋ akèḥ , yèn ṅadĕg milu ṅadĕg , yèn sujud milu sujud . mulané kaŋ kagawé ṅibarat : rubuhiŋ wit gĕḍaŋ , awit gĕḍaŋ iku manawa wis katĕgor wohé , wité karubuhaké , dadi kaŋ kahupamakaké imamiŋ sĕmbahyaŋ , tuṇḍunané wohiŋ gĕḍaŋ kaŋ kahuṇḍuḥ , gadĕbogé kahupamakaké makmum sĕmbahyaŋ , dadi rubuhiŋ gadĕbog katut mĕñaŋ tuṇḍunaniŋ woḥ mahu .

118 . ṛĕṅgaŋ gula .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora bisa pisaḥ karo bojo , anak , sanak sadulur , utawa mitrané . kahupamakaké ṅanti ṅasoraké ṛĕṅgaṅiŋ gula taṅkĕban aṅgoné rakĕt .

ka .

119 . kahinĕban lawaŋ tobat .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora katrima matobaté maraŋ gusti allaḥ , tĕgĕsé : mati saduruṅé tobat .

120 . kaĕdus bañu sasiwur .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora ambabarmisani utawa woŋ akèḥ digañjar saṭiṭik . tĕraṅé maṅkéné : woŋ kaĕdus bañu sasiwur maṣṭi ora ṛĕsik , malaḥ malaḥ awaké ora ṅanti tĕḷĕs kabèḥ , maṅkono uga pagawéyan , manawa ora sĕṅkud iŋ paṅgarapé , utawa ora dikèhi kaŋ aṅgarap , maṣṭi ora rampuŋ tumuli , maṅkono uga woŋ akèḥ kagañjar muŋ saṭiṭik , maṣṭi ora akèḥ pandumané .

121 . kiñjĕŋ tanpa soca .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora wĕruḥ tataniŋ nagara , tuwin caraniŋ désa , dadi iŋ saparan paran ora olèḥ péñcokan , kahupamakaké : kaya kiñjĕŋ tanpa soca , yå iku tanpa mata .

122 . kĕṇṭuŋ kriyuŋ cakikèr asu gaṭik .

b . woŋ padésan ana kaŋ ṅarani babasan tĕtĕṅĕré baṅun ésuk . sawĕnèḥ ṅarani waton ĕtrapiŋ ḍĕṇḍa manawa ana woŋ bandrèk lan ṅanti mĕtĕŋ , tĕraṅé maṅkéné .

manawa wis kruṅu kĕṇṭuṅé woŋ nutu , kriyuṅé woŋ ṅaṅsu , cakikèriŋ ayam alas , jugugiŋ asu , iku prataṇḍa wis baṅun ésuk , maṅsané woŋ désa paḍa magawé mĕñaŋ sawaḥ .

wondéné yèn kagawé waton tibaniŋ ḍĕṇḍa , manawa ana woŋ bandrèk ṅanti mĕtĕŋ , woŋ désa kaŋ nuṅgal ḷĕsuŋ , nuṅgal paṅaṅson , nuṅgal pasabaniŋ ayam , nuṅgal pasabaniŋ asu iku paḍa kaḍĕṇḍa kabèḥ .

kriyuŋ : iribiŋ swara , swarané ĕjun , utawa loḍoŋ dikrĕbĕkaké iŋ bañu , pĕpaḍané kaya ta : kĕṇṭuṅé woŋ nutu , krĕñciṅiŋ ḍuwit , grubyagé woŋ lumaku , gloṭaké woŋ ambalaŋ .

mulané gaṭik , kaŋ gawé ṅibarat jugugiŋ asu , awit yèn asu tinĕmu paḍa asu bañjur añjugug , utawa tĕmpukiŋ asu kaŋ tuṅgal désa iŋ wayaḥ ésuk . muṅguḥ lakèné asu , mulané kabasakaké : gaṭik , yå iku guḷĕté asu lanaŋ lan wadon ĕṅgoné lakèn .

tuṅgal ḷĕsuŋ : tuṅgal pagĕr , yon woŋ omahé tuṅgal pagĕr paḍa gĕntèn gĕntèn ṅaṅgo ḷĕsuŋ siji kagawé nutu .

123 . kĕcik kĕcik yèn wuḍu .

ṅibarat : woŋ ana iŋ pajagoṅan , iŋ samaṅsa ana kawruhé , prayoga ṅuḍoni calaṭu . iku añjupuk babasané woŋ botohan , kalumrahané kaŋ kagawé wuḍu ḍuwit , utawa dandanan , maṅka wis ora duwé , bañjur ṅèntrèni kĕcik utawa liyané , kaṛĕpé : sanajan kĕcik kaŋ kagawé wuḍu aṅgĕr isiḥ mèlu ṅabotohan maṅkono uga woŋ ana iŋ pajagoṅan , saḍéṅaha kaŋ kahusulaké , aṅgĕr mèlu ṅuḍoni calaṭu .

124 . kècèk gĕcrèk .

iku babasané woŋ aṛĕp gawé pagagan , manawa walaŋ kècèk isiḥ muni , duruŋ kasèp aṅgoné ambabad .

gĕcrèk : irib iribiŋ swara ĕmpaniŋ gagaman , kaya gĕcrèké woŋ macul , gĕcrèké woŋ pĕpĕṭèl , sapanuṅgalané .

125 . kirik muṅgaḥ iŋ balé .

ambasakaké : woŋ niṣṭa kadadèkaké priyayi .

126 . krosaké iŋ kéné , gadĕbugé iŋ kana .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ kagutuk lor kĕna kidul .

127 . kéré mĕnaṅi mulud .

ambasakaké : woŋ aṅgragas kahupamakaké kaya kéré mĕnaṅi sĕḍĕkaḥ sasi mulud .

128 . kĕrubuhan gunuŋ .

ṅibarat : woŋ nĕmu kasusahan gĕḍé , kaya ta : kĕpatèn anak utawa bojo .

129 . uruŋ muṅgaḥ lumbuŋ .

ambasakaké : sĕlir kahuṅgahaké dadi bojo , utawa woŋ réna kaaṅgĕp bojo maraŋ kaŋ andĕṛĕpaké .

réna : woŋ luluṅan dĕṛĕp bañjur ambruk , ora muliḥ yèn duruŋ ḷĕbar panèn .

kuruŋ : kuruṅan , sĕṅkĕran .

mulané sĕlir karo woŋ réna kahupamakaké : kuruṅan , awit iŋ atasé woŋ jawa sĕlir iku kapiṅit , muṅguha manuk dikuruṅi , dadi sĕlir mahu anak piṅitan . wondéné woŋ réna kahupamakaké kuruṅan , marga duwé balé pomahan iku kaŋ minaṅka kuruṅané .

130 . kèkrèk arèn .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ ṅĕmu sumĕlaŋ , diupamakaké ṅèkrèk goḍoŋ arèn , luput luput kĕna tlutuhiŋ kolaŋ kaliŋ , awit talutuhé gatĕl .

manawa babasan iŋ désa : woŋ amburu kidaŋ utawa mĕñjaṅan , kacaṇḍak ana iŋ liya bawaḥ , kajaluk saparo maraŋ woŋ bumi kaŋ duwé bawaḥ , iku diarani : kèkrèk arèn .

131 . kakéhan krèsèk .

ambasakaké : woŋ kaŋ kakéhan sabawa .

132 . kadaŋ konaŋ .

ṅibarat : woŋ duwé sanak sadulur kaŋ miṣkin ora diaku , utawa ora kapraduli , muŋ kaŋ sugiḥ bahé dirakĕti .

kadaŋ konaŋ iku sanak sadulur kaŋ sugiḥ .

konaŋ , ṅibarat : kasugihan utawa paṅaṅgo kaŋ gumĕbyar , kaya ta : ĕmas , intĕn lan sĕsotya .

133 . kakéhan galuḍug kuraŋ udan .

ambasakaké : woŋ kaŋ kakéhan calaṭu , utawa ṅumbar kasaguhan kuraŋ kayaktèné .

134 . kadaŋ tuṅgal wĕlad .

ambasakaké : sadulur tuṅgal bapa biyuŋ .

wĕlad : kulitiŋ ĕpriŋ kagawé nigas ĕmbiŋ ĕmbiŋ .

dadi kaṛĕpiŋ babasan : wĕlad siji kagawé nigas ĕmbiŋ ĕmbiṅé bocaḥ loro utawa luwiḥ .

135 . kutuk aṅgéṇḍoŋ kĕmiri .

ṅibarat : woŋ maṅaṅgo sarwa bĕcik utawa mrabot , ṅambaḥ dalan gawat ḍéwé ijèn tĕraṅé maṅkéné : iwak kutuk iku pañcèn kapaṅan , ana kaŋ kaĕpès , kapĕcĕl utawa kagèsèk , manawa kapĕcĕl aduné kĕmiri , maṅka woŋ olèḥ iwak kutuk nĕmu kĕmiri , dadi kari mĕcĕl bahé .

maṅkono uga woŋ mrabot ṅambaḥ dalan gawat ijèn , gampaŋ pambégalé , kari mlècèti bahé .

136 . kutuk marani sunduk .

ṅibarat : woŋ nĕmaha maraŋ samubaraŋ kaŋ ambilahèni iŋ awaké .

sunduk : sujèn kagawé maṅgaŋ kutuk utawa lélé .

137 . kĕtula tula kĕtali .

ambasakaké : woŋ kaŋ kĕlantur lantur kĕna iŋ béka .

katali : kasiṇḍĕt , kagubĕd , kabanda , kabaṇḍaŋ , kabéka .

138 . katali maṅsa .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ kasèp iŋ wayaḥ , kaya ta : waṅĕné woŋ sahid muŋ pataŋ dina , maṅka aṅgoné sahid luwiḥ saka waṅĕn pataŋ dina , iku aran katali maṅsa , kaya kabaṇḍaŋ iŋ maṅsa .

139 . katiban tahi baya .

ṅibarat : woŋ katiban warta .

140 . kasasaban tapiḥ .

ṅibarat : woŋ lanaŋ kalaḥ karo woŋ wadoné .

141 . kasèp lalu woŋ mĕtĕŋ sĕsuwĕṅan .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis luṅsé iŋ maṅsané , kaya ta : woŋ ḍèk ĕnomé miṣkin , baṛĕŋ tuwa sugiḥ , kĕmaruk ṅaṅgo aṅgo kaya woŋ ĕnom .

lalu : liwat , ṅlampu , luṅsé .

ṅadat kalumrahané woŋ jawa , yèn mĕtĕŋ utawa wis tuwa ora ṅaṅgo suwĕŋ iku marga kuraŋ pantĕs .

142 . kĕsampar kĕsaṇḍuŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ kataṅguhan , kaya ta : woŋ aṅgolèki baraŋ ilaŋ , wis kĕsampar kĕsaṇḍuŋ diarani dudu .

143 . kawak uwi .

ambasakaké : woŋ tuwa kaŋ ora ana pahédahé . sabab uwi iku yèn uwis kawak , ora énak dipaṅan .

144 . kalaḥ cacak mĕnaŋ cacak .

ṅibarat : samubaraŋ paṅaraḥ kaŋ ṅaṅgo kacoba ḍisik , (kabobot ) kĕna lan orané , kalaḥ , ṅibarat : ora makolèhi , dadi kaṛĕpé . makolèhi utawa ora , kabobot utawa kacoba ḍisik .

cacak : coba , bobot .

abaḥ abahé woŋ nĕnun ana kaŋ aran cacak .

145 . kaḷĕṇṭiŋ waḍaḥ masin .

ṅibarat : tilasiŋ woŋ sugiḥ , samlarat malaratané ya isiḥ ana tilasiŋ baṇḍa , utawa turuné pujaṅga , sabusuk busukanéya , saṭiṭik ṭiṭik iya wĕruḥ kawi .

klĕṇṭiŋ : jun cilik .

masin : samubaraŋ iwak dibĕkasĕm . dadi kaṛĕpé maṅkéné : klĕṇṭiŋ kaŋ kagawé waḍaḥ masin , saĕntèkiŋ isiḥ mambu , maṅkono uga woŋ sugiḥ , sanajan tibaa iŋ kamlaratan isiḥ ana tilasé iŋ sawatara .

146 . kaḷĕbu iŋ bakuṅkuŋ .

ambasakaké : woŋ kĕna iŋ pahéka .

147 . kaliṅan koṇḍaŋ .

ambasakaké : guru kaliṅan sakhabat , tĕgĕsé : guru kĕsiḷĕp , kaŋ misuwur pintĕr sakhabaté .

koṇḍaŋ : kocap , andĕl andĕl , kaṇṭi .

148 . kapok kawus dijibus woŋ ora urus .

b . loṇṭé , dijamaḥ iŋ woŋ lanaŋ ora wĕruḥ tata , ora mènèhi opahan , ora mĕmanisi ujar .

dijibus : dijamaḥ .

149 . kapĕṅkok pagĕr suru .

ṅibarat : woŋ nĕmu pakéwuḥ .

suru : araniŋ kĕkaḍon mawa ciri .

150 . koḍok ṅuntal gajaḥ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ṅlĕṅkara .

151 . kajugrugan gunuŋ mĕñan .

ṅibarat : woŋ katĕkan iŋ kabĕgjan gĕḍé , utawa woŋ cilik kaḍayohan gusti .

152 . kaya kuciŋ lan asu .

ṅibarat : woŋ cĕcoṅkrahan , awit kuciŋ lan asu iku ora atut .

153 . kaya tĕmpaliŋ .

ambasakaké : woŋ solahé mobat mabit nuṅsaŋ jĕmpalik , kaya woŋ ñolahaké tĕmpaliŋ .

tĕmpaliŋ : araniŋ piranti amèk wiji sukĕt tuton , utawa kagawé wisaya amèk walaŋ saṅit , warṇa tumbu utawa téṅgok , tarkaḍaŋ kukusan , ṅaṅgo cĕkĕlan sahirib kaya garan siwur , pratiṅkahé amèk wiji utawa walaŋ saṅit , kasabĕtaké ṅiwa nĕṅĕn , dadi wijiné sukĕt tuton utawa walaŋ saṅit wahu paḍa klĕbu iŋ tĕmpaliŋ . mobat mabitiŋ tĕmpaliŋ kagawé ṅibarat solaḥ tiṅkaḥ kaŋ ṛĕkasa nuṅsaŋ jĕmpalik .

154 . kaya mutuṅna wĕsi giligan .

ambasakaké : woŋ ṅuṅasaké kasĕtèné[4] , ṅébaraké pratiṅkaḥ kaya wis tahu mutuṅaké wĕsi giligan .

155 . kaya ṅaṇḍut goḍoŋ raṇḍu .

ṅibarat : woŋ luñu iŋ wicara , tĕraṅé maṅkéné : goḍoŋ raṇḍu iku yèn kawĕñĕt ayit , ayid iku ṅibarat luñuniŋ wicara .

156 . kumĕṇṭus ora pĕcus .

ambasakaké : woŋ kakéhan umuk (umbag ) wĕkasan ora bisa .

157 . kumĕṭak .

ambasakaké : woŋ tumĕguḥ .

kĕṭak : irib iribiŋ uniné tĕmpuhiŋ kayu , watu , paḍa baṅsané , kaŋ ora pati gĕḍé , panuṅgalané : gloṭak , glĕṭĕg , gloḍag .

gula kĕṭak iku gula kaŋ ora dadi , iku alot .

158 . kumĕṭak ṅalaṭak .

tĕgĕsé tumĕguḥ caṇḍala .

ambasakaké : woŋ tumĕguḥ solahé saru .

159 . kĕgĕḍèn ĕṇḍas kuraŋ utĕg .

ambasakaké : woŋ kakéhan aṅkuḥ kuraŋ duduga .

160 . kĕgĕḍèn ĕmpyak kĕcilikĕn cagak .

ambasakaké : woŋ bèr budi kĕcilikĕn darajat , kaya ta : mantri duwé ambĕg kaya bupati .

161 . kĕgĕḍèn ĕmpyak kuraŋ cagak : kĕgĕḍèn ĕmpyak kĕcilikĕn cagak .

162 . kĕbañjiran sagara madu .

ambasakaké : woŋ karoban iŋ mĕmanis , kaya ta : diaḷĕm iŋ woŋ akèḥ , utawa kaḍayuhan paṇḍita tuwin para alim .

163 . kĕbo kabotan suṅu .

ambasakaké : woŋ kaŋ kabotan ṅiṅoni anak putu sanak sadulur .

164 . kĕbak sundukané : wis kĕbak sundukané .

ambasakaké : woŋ kaŋ wis akèḥ dosané .

165 . kĕbak lubèr kocak kacik .

ambasakaké : woŋ kaŋ owaḥ pikiré , marga saka kakéhan ṅèlmu , brusaḥ iŋ budi nalar kahupamakaké kaya lubèr kocak kacik .

166 . kĕbo mutuŋ iŋ pasaṅan .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni pagawéyan ora ṅanti tumĕka , marga ora digarap . utawa woŋ lumaku gawé baṛĕŋ kabubuhan pagawéyan abot , bañjur sèlèḥ .

167 . kabĕgjan kabrayan .

ambasakaké : woŋ olèḥ kasugihan utawa kahuntuṅan , ḍasar sugiḥ santana abdi .

kabrayan , saka : braya : anak bojo .

168 . kĕbo bulé mati sétra .

ṅibarat : woŋ bĕcik utawa duwé kapintĕran ora ana kaŋ milara ṅanti tumĕka iŋ pati .

sétra : kuburané woŋ buda , naṅiŋ jisimé ora kapĕṇḍĕm , muŋ kasèlèhaké bahé .

169 . kĕṭèk saraṅgon .

ṅibarat : woŋ sasanak saduluré paḍa dadi durjana .

raṅgon : gubug ṅaṅgo cagak utawa ana iŋ wit witan , pañcèn kaṅgo tuṅgu tanduran .

170 . kaŋ ambĕbadra .

ambasakaké : woŋ bisa ñĕmbadani ṅlĕgakaké pikaṛĕpaniŋ woŋ , utawa bĕbakal .

ambĕbadra saka badra : ṅrĕmbulan .

badra : ṛĕmbulan , budi (ambubudi ) ṛĕmbulan iku olèḥ saka paḍaṅé , aṇḍaṅanaké .

ambĕbudi , olèḥ saka bĕbakal . bĕbakal sahirib kaya wiwit aṅgarap samubaraŋ kaŋ dadi kaṛĕpé .

da .

171 . diĕḷĕtana sagara gunuŋ sap pitu .

ambasakaké : pĕpaṣṭèné joḍo , kahupamakaké kaĕḷĕtan sagara gunuŋ sap pitu , maṣṭi ora wuruŋ katĕmu .

172 . dicuṭata kaya caciŋ .

b . mantĕpé iŋ pasuwitan , sanajan katuṇḍuṅa kacuṭata kaya caciŋ , ora gĕḷĕm luṅa .

173 . dĕṛĕp tiṅgal tumpukan .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni samubaraŋ pagawéyan , kaŋ bakal ana kahuntuṅané , satĕṅahiŋ gawé ṅoñcati dadi éba olèḥ kahuntuṅan , kahupamakaké kaya woŋ dĕṛĕp , baṛĕŋ wis dadi tumpukan pari bañjur ditiṅgal , dadi ora olèḥ bawon .

174 . drĕman golèk momoṅan .

ambasakaké : woŋ wis duwé pagawéyan , golèk pagawéyan liya , kahupamakaké : wis sugiḥ anak , golèk momoṅan bocaḥ manèḥ , utawa añjupuk anak .

drĕman : sugiḥ anak , wĕrdèn , tĕgĕsé : dadèn , liya saka iku atĕgĕs : kaopan , rumasa .

175 . duruŋ ilaŋ pupuk ḷĕmpuyaṅé .

ambasakaké : woŋ dipaḍakaké bocaḥ cilik .

pupuk : gĕgoḍoṅan utawa oyod oyodan kapipis , kapupukaké iŋ ĕmbun ĕmbunané bocaḥ cilik , minaṅka tamba .

176 . duruŋ bisa sisi .

ambasakaké : woŋ kaŋ kahupamakaké bocaḥ busuk .

177 . dikayu alakaké .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ disaṅaraké , utawa woŋ kaŋ disaraŋ , kahupamakaké kaya kayu ala .

178 . dikĕmpit kaya wadé .

ṅibarat : woŋ diĕmoŋ dipilala , kahupamakaké kakĕmpit kaya wadé .

wadé : gramèn arupa jarit .

179 . dikĕbo raṅgaḥ .

ambasakaké : woŋ kagawé bantĕn , kahupamakaké kĕbo raṅgaḥ dibĕlèḥ kagawé siḍĕkaḥ .

180 . dadi caplak aṇḍĕŋ aṇḍĕŋ .

ambasakaké : woŋ ṅala ala baṅsané , kaya ta : baṅsané kabèḥ bĕcik , ḍèwèkné ḍéwé ala , iku diupamakaké kaya caplak aṇḍĕŋ aṇḍĕŋ ana iŋ awak .

caplak : araniŋ ḷĕlara sahirib kaya kutil .

181 . dadia dalan suṭik kambaḥ .

b . woŋ ñĕkarakaké uwoŋ , wis ora gĕḷĕm aruḥ aruḥ . upama dalan ora gĕḷĕm ṅambaḥ .

182 . dadia sukĕt suṭik ñĕṅgut : 181 .

183 . dadia watu suṭik añjupuk : 181 .

184 . dadia bañu suṭik ñawuk : 181 .

185 . dudu bĕrasé ditĕmpuraké .

ambasakaké : woŋ mèlu muḍoni calaṭu , naṅiŋ sĕliŋ surup , dadi kaŋ kaḍapur , calaṭu kaŋ séjé karo kaŋ diwuḍokaké .

186 . disaponana ĕrèk . dibĕṇḍènana ĕmuŋ .

b . woŋ mratakaké préntaḥ , utawa baturaké kapintĕrané uwoŋ . kaṛĕpé : kasaponana ĕrèk mahu , kawaratakna kaya parabané woŋ , ñapu . ĕmuŋ kabayawarakaké iŋ akèḥ , kaya mratakaké préntahiŋ ratu ṅaṅgo dibĕndèni .

187 . dolanan ula mandi .

ṅibarat : woŋ nĕmaha maraŋ pagawéyan kaŋ aṛĕp ambilahèni .

188 . dijuju kaya manuk .

ṅibarat : woŋ diopèni sarta diwaṛĕgi iŋ paṅan .

189 . digĕtak aṅob .

ṅibarat : woŋ kaŋ didakwa iŋ samubaraŋ , kahupamakaké kaya woŋ lagi aṅop digĕtak .

190 . digawé pitik putiḥ raga tanpa mulé .

ṅibarat : woŋ duwé kapintĕran ora dirakĕti iŋ woŋ , muŋ manawa ana prĕluné iŋ gawé bahé digolèki , utawa dijaluki tuluŋ , kahupamakaké : kaya pitik putiḥ digolèki muŋ manawa ana prĕluné kagawé mĕmulé .

raga tanpa mulé : raga tanpa aji , woŋ mĕmulé ora maṣṭi ṅaṅgo pitik putiḥ .

mulé : ruba , pariŋ , mulyakaké , ṅurmati , ṅajèni mulané woŋ siḍĕkaḥ diarani : mĕmulé , awit atur atur utawa ṅurmati , maraŋ kaŋ dimĕmulé , kaya ta : para nabi , para wali , para ratu .

191 . digĕḍoṅana dikuñcènana .

b . woŋ suméṇḍé iŋ pĕpaṣṭèn , kahupamakaké : sanajan digĕḍoṅa , dikuñcia , wis maraŋ iŋ paṣṭi , maṅsa wuruṅa klakon .

192 . dibĕciki ambalaŋ tahi .

ambasakaké : woŋ dibĕciki maḷĕs ala .

ta .

193 . tahiné ana kacaṅé dicuṭiki .

ṅibarat : woŋ étuŋ étuŋ maraŋ kamélikan , kumĕt cukĕŋ ora watak wéwéhan , gĕmi ṅanti tumiba iŋ niṣṭa , sakiŋ owĕlané : kahupamakaké yèn ṅisiŋ tahiné katutan kacaŋ dicuṭiki , dijupuk manèḥ .

194 . tuñjuŋ tumrap iŋ séla : tuñjuŋ tuwuḥ iŋ séla .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ṅlĕṅkara .

195 . tikus mati iŋ lèṅé .

ṅibarat : woŋ kapatèn pasaban , utawa durjana kaŋ kĕṛĕp kabrabéyan , wĕkasan nĕmu bilahi ana iŋ omahé ḍéwé .

tĕraṅé maṅkéné : woŋ kapatèn pasaban maṣṭi ṅĕṇḍĕm ana iŋ omahé bahé , marga kuwatir bokmanawa nĕmu piala saka gĕgĕṭiṅan utawa satruné . dadi ora luṅa luṅa ṅanti tumĕka iŋ pati . durjana kaŋ kĕṛĕp kaprabéyan iku kaŋ kĕṛĕp nutur nuturaké , wĕkasan kapruṅu iŋ préntaḥ , kacĕkĕl utawa kapaténan iŋ omahé .

lèŋ , ṅibarat : omaḥ .

196 . titip dagiŋ saĕṛĕb : nitipaké dagiŋ saĕṛĕb .

197 . tĕsmak watu .

ambasakaké : woŋ ora wĕruḥ maraŋ samubaraŋ kaŋ pañcèn katon , kaya ta : kuniṅan diarani ĕmas , gĕlas diarani intĕn .

198 . tĕsmak ḍiṅklik : tĕsmak watu .

199 . tĕsmak baṭok : tĕsmak watu .

200 . taḷĕbak taḷĕbik .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora mratani , saloŋ kambaḥ saloŋ ora .

taḷĕbak : tĕbakané amba .

taḷĕbik : tĕbakané ciyut .

tĕbakan iku babasané woŋ bĕsik , sapira olèhé kaŋ kabĕsik aran : tĕbakan utawa amba ciyutiŋ gĕḍèg , tuwin alaŋ ujuré koṭakan sawaḥ iya aran : tĕbakan .

201 . tĕpuŋ ropoḥ sambuŋ kalèn .

ambasakaké : woŋ omaḥ omaḥ kaŋ tĕpuŋ pagĕr karo taṅgané , utawa tuṅgal ilèn ilèn bañu .

ropoḥ : sahirib kaya saṅkraḥ .

saṅkraḥ : ri lan liya liyané kaŋ kadèkèkaké iŋ dalan supaya aja ṅanti kambaḥ iŋ woŋ . yèn saṅkrahan iŋ pagĕr utawa saburiniŋ omaḥ aran : ropoḥ .

202 . timun wuṅkuk jaga imbuḥ .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora kacacaḥ , utawa muŋ kagawé tambal butuḥ .

wuṅkuk : buṅkik . timun wuṅkuk marga ḷĕlaranĕn , kuṇṭiŋ rada ambĕṅkuk , manawa woŋ adol timun muŋ kagawé jaga imbuḥ bahé , ora mèlu kacacaḥ didol .

203 . tumpĕr cinawĕtan wédaŋ lalaku .

ṅibarat : woŋ napas disiṅkiri iŋ sapĕpaḍané .

kaŋ diarani napas iku : woŋ kaŋ sahirib kaya aṅgawa cilaka , kahupamakaké tumpĕr dicawĕti wédaŋ lalaku .

204 . tĕbaḥ tĕmbuŋ .

ambasakaké : woŋ duwé pañjaluk , kaŋ ṅaṅgo alad alad karo calaṭu .

tĕbaḥ : gitik , tabuḥ , tabaḥ .

tĕbaḥ , ṅibarat aṇḍoḍog lawaŋ utawa alad alad . tĕbaḥ , ana manèḥ kaŋ atĕgĕs : adoḥ , kĕlud .

205 . tuṅgak kĕmaḍuḥ .

ambasakaké : tilasan maru utawa satru , kahupamakaké kaya tuṅgakan kamaḍuḥ , awit kĕmaḍuḥ iku yèn kacĕkĕl utawa kaséṅgol aṅgatĕli .

206 . tuṅgak jarak paḍa mrajak , tuṅgak jati paḍa mati .

ṅibarat : sawarṇaniŋ turuniŋ cilik paḍa dadi priyayi , utawa pinariṅan kamulyan , tĕḍakiŋ baṅsa luhur paḍa apĕs , ora ana kaŋ dadi priyayi , utawa olèḥ kamulyan .

207 . tuṅgal kokoḥ .

ambasakaké : woŋ tuṅgal pagawéyan utawa paṅgaotan .

kokoḥ : maṅan karo jaṅan .

208 . tiṅgal kokoḥ .

ṅibarat : woŋ aṅgarap pagawéyan utawa dandanan , duruŋ ṅanti tutug ditiṅgal , wĕkasan ṅaḷĕṇṭar .

209 . tiṅgal tapak jĕro .

ṅibarat : woŋ aṅgiṅsiri ubaya , utawa ṅliñcati kasaguhan .

tĕraṅé maṅkéné : tiṅgal tapak iku ṅibarat tiṅgal tĕtĕṅĕr , utawa toṇḍa , yå iku ubaya utawa kasaguhan .

jĕro , ṅibarat : taṅèḥ timbulé .

210 . tuṅgal sarasa .

ṅibarat : pandum kaŋ paḍa .

manawa woŋ ṛĕṛĕmbugan tuṅgal sarasa iku , kaŋ wis goloŋ ṛĕmbugé , ora ana kaŋ ñulayani . yèn woŋ mĕmitran kaŋ wis tuṅgal kĕkaṛĕpané ora ana kaŋ simpĕn wadi .

sa .

211 . sahubĕŋ kaṇḍaṅé .

ambasakaké : sajĕro utawa sawĕwĕṅkoné désa .

212 . sĕṇḍaŋ kaapit iŋ pañcuran .

ambasakaké : sadulur tĕtĕlu , lanaŋ 2 wadon 1 .

sĕṇḍaŋ , ṅibarat : wadon .

pañcuran , ṅibarat : lanaŋ .

213 . saṇḍiŋ kirik guḍigĕn .

ṅibarat : woŋ cĕḍakan utawa kumpulan karo woŋ ala , ora wuruŋ katularan ala .

214 . siraḥ loro .

ambasakaké : woŋ makaḥ bĕndarané utawa gustiné .

215 . sarik dalasan saṇḍuŋ wataŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ dadi waril , utawa ambilahèni .

sarik : walad : bĕndu .

saṇḍuŋ wataŋ : saṇḍuṅan bĕbaya .

216 . srowal srowol .

ambasakaké : woŋ ora duwé duga prayoga maraŋ calaṭuné .

srowal srowol : ora alus .

217 . sri gunuŋ .

ambasakaké : samubaraŋ kaŋ katoné saka kadohan bĕcik , baṛĕŋ dicĕḍaki katon ala , kahupamakaké asri kaya gunuŋ , awit gunuŋ iku bĕcik kadĕḷĕŋ saka kadohan , karo dicĕḍaki .

218 . sakĕcèḥ kĕcèhé .

ṅibarat : calaṭu satiba tibané , kahupamakaké kaya tibaniŋ idu , maṣṭi ora maṅgon , utawa ora kapilihaké papan kaŋ kuraŋ prayoga .

219 . sakuku iṛĕŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ saṭiṭik , kaya ta : woŋ calaṭu : ora tisna sakuku iṛĕŋ , kaṛĕpé ora tisna saṭiṭik

kaŋ diarani sakuku iṛĕŋ iku , sajaliritiŋ kuku iṛĕŋ iŋ pucuk amarga saka ṛĕṛĕgĕd .

220 . sĕkul pamit .

ṅibarat : woŋ nindaki pagawéyan wis kasèp , dadi mèḥ satĕṅaḥ tanpa gawé , ora olèḥ patuwas , dadi kaṛĕpé kaoñcatan sĕga , yå iku patuwas .

221 . sadulur sinorohwadi .

ṅibarat : woŋ tĕtĕpuṅan kaŋ wis ora ṅaṅgo sigèn sinigénan .

sinoroḥ : sinaraḥ , binaraṅaké , diwènèhaké .

soroḥ : saraḥ , ambĕbaraŋ pawèwèḥ .

sigi : wéwéka , ĕḷĕr .

kaṛĕpé : mitra kaŋ diwènèhi iŋ wĕwadi , yå iku kaŋ dipitayani wadi , dadi wis ora ana simpĕn wadi .

222 . sĕkul urug .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora ana pahédahé , kahupamakaké séga kagawé urug .

223 . sétan nuṅgaŋ gajaḥ .

ṅibarat : woŋ ambuḍug mumuk , muŋ muriḥ kapénakiŋ awak .

pĕṭikan rama : iŋ tĕgĕsé yayi , iŋ urip puniki , yon ora amriha , salamĕt sajroniŋ pati , yèku sétan nuṅgaŋ gajaḥ . tĕgĕsé : woŋ urip iku aḍi , yèn ora ṅaraḥ slamĕtiŋ ana iŋ jaman kalaṅgĕṅan , dadi muŋ muriḥ kapénakiŋ awaké ḍéwé .

224 . sétan katon .

ambasakaké : woŋ parawadulan tansaḥ ṅadon adoni woŋ supaya paduwa.

225 . satindak sapĕcak .

ṅibarat : doḥ cĕḍakiŋ sanak sadulur , kaya ta sadulur nak sanak karo sadulur tĕmĕnan .

satindak ṅibarat sadulur nak sanak , sapĕcak ṅibarat sadulur tuṅgal bapa biyuŋ .

226 . satru kabuyutan .

ṅibarat : satru kaŋ turun tumurun .

kabuyutan : ḍaṅka , brahala , caṇḍi , patilasan .

dadi kĕna ditĕgĕsi : satru , awit saka bapa , tumĕka mĕñaŋ anak putu buyut , utawa patilasaniŋ satru , yå iku anak putu buyut .

227 . satru muṅgèŋ rimbagan .

ambasakaké : amor coṇḍoṅiŋ bubudèn , utawa pikaṛĕpan .

satu : bata .

rimbagan : ciṭakan .

dadi coṇḍoṅiŋ bubudèn , kahupamakaké kaya bata ana iŋ ciṭakan .

228 . suwé mijĕt wohiŋ ranti : ĕmpol pinĕcok .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ gampaŋ , utawa ora ṅrakasakaké .

229 . suwé bañu sinariŋ .

ṅibarat : samubaraŋ pagawéyan kaŋ ĕṅgal linakonan .

230 . salin salaga .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ liru lambaŋ utawa liru prakara .

kaya ta : woŋ disuruhi maṅan énak , wĕkasan disuruhi nayuban .

231 . salaku jantraku .

ṅibarat : woŋ akon ṅĕnut iŋ sasolahtiṅkahé utawa pikaṛĕpané , sanajan mubĕṅa kaya jantra iya dikon niru .

232 . siḷĕmiŋ gabus : timbuliŋ watu itĕm : kĕḷĕmé prahu gabus .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora kĕna diaṛĕp aṛĕp .

233 . sapikul sagéṇḍoṅan .

ṅibarat : kacèké samubaraŋ pagawéyaniŋ woŋ lanaŋ karo woŋ wadon , yèn muṅguha aṅgĕgawa boboté woŋ lanaŋ sapikul , woŋ wadon sagéṇḍoṅan .

234 . siḍakĕp ṅawé awé .

ṅibarat : woŋ sumĕdya marèni pagawéyan ala , wĕkasan isiḥ malaŋ tumoliḥ , kaya ta : woŋ madati sumĕdya mĕḍot , wĕkasan andĕḷĕŋ woŋ ñĕrèt rumasa kĕpéṅin , bañjur ñĕrèt manèḥ .

siḍakĕp , ṅibarat : marèni .

ṅawé awé , ṅibarat : ṅlakoni manèḥ .

235 . sajimpit sakojoŋ .

ṅibarat : kèḥ saṭiṭiké woŋ wèwèḥ , utawa andum piliḥ kasiḥ , kaŋ disihi kapanduman akèḥ , kaŋ ora disihi kapanduman saṭiṭik .

236 . sumĕṅka paṅawak braja .

ambasakaké : woŋ muṅgaḥ maraŋ suralaya saalus waḍagé .

sumĕṅka : muṅgaḥ .

paṅawak braja : paṅawak gagaman . dadi kaya gagaman sawraṅkané . gagaman iku ṅibarat ñawa . wraṅkané ṅibarat badan . yèn iŋ jaman sahiki kaŋ kabasakaké : sumĕṅka paṅawak braja , woŋ duwé tékad aṅgayuḥ samubaraŋ kaŋ élok .

237 . suṅsaŋ buwana balik .

ṅibarat : kaŋ ḍuwur dadi èṇḍèk , kaŋ èṇḍèk dadi ḍuwur , kaya ta tilasiŋ abdi dadi bĕndara , tilasiŋ bĕndara dadi abdi sapĕpaḍané kaŋ maṅkono .

238 . sagĕṭok sakilan : satindak sapĕcak .

sagĕṭok :  niŋ kilan .

239 . soṅgom ègrèk ègrèk .

ṅibarat : woŋ ora santosa dipitaya rumĕkṣa samubaraŋ .

soṅgom , piranti waḍaḥ padupan utawa kĕṇḍi , kaŋ digawé priŋ dinam , sahirib kaya sosog .

ègrèk ègrèk : ora santosa , alan alan .

wa .

240 . wĕruḥ iŋ grubyug ora wĕruḥ iŋ ṛĕmbug .

ambasakaké : woŋ katut maraŋ samubaraŋ kaŋ ora sumurup wiwitané iŋ ṛĕmbug .

241 . wiraŋ ambaraŋ .

ambasakaké : woŋ duwé wiraŋ diwĕruhaké iŋ akèḥ , dadi kahupamakaké ambaraŋ .

242 . wĕdi rahi wani silit .

ambasakaké : woŋ kaŋ wĕdi sapaṅaṛĕpan , baṛĕŋ kaŋ diwĕdèni ora ana rumasa wani .

243 . wédaŋ lalaku tumpĕr cinawĕtan : tumpĕr cinawĕtan wédaŋ lalaku .

244 . wowor sambu , wutuhé : wowor saambu .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ nuṅgal dudu baṅsané , naṅiŋ mĕmaḍa warṇa , kaya ta : woŋ momor maraŋ muṅsuḥ supaya aja ṅanti katara , mĕmaḍa solahbawaniŋ muṅsuḥ , dadi kahupamakaké tuṅgal saambu .

245 . walik gĕrèḥ .

1. woŋ siji ñaṅga pasaosan roŋ ĕṅgon , sawĕnèḥ iŋ woŋ ṅarani :

2. woŋ loro ṅlakoni pagawéyan gilir sadina sowaŋ , kahupamakaké pamalikiŋ gĕrèḥ kaĕpé .

246 . wĕlas tĕmahan kalis : wĕlas wĕkasan kalis .

247 . waḍuk bĕruk .

ambasakaké : woŋ doyan maṅan , ora ana waṛĕg waṛĕgé .

248 . wigaḥ wigiḥ uraŋ .

ṅibarat : woŋ ñĕñĕkĕl samubaraŋ kaŋ aṅgaŋ aṅgaŋ bahé , marga saka jiñja utawa sumĕlaŋ . kahupamakaké kaya woŋ ñĕkĕl uraŋ , sumĕlaŋ manawa disapit .

249 . woŋ wadon cowèk gompèl .

ṅibarat : woŋ wadon , iŋ sakaṛĕpé woŋ lanaŋ ñolahaké maṣṭi kĕna , kaya ta : dikaṅgokaké dibuwaŋ iya wĕnaŋ , kaya upamané cowèk gompèl , kaĕṅgo isiḥ kĕna , kabuwaŋ iya wis pantĕs .

250 . woŋ mati ora kasasaban bumi .

ṅibarat : woŋ papa saṅsara kahupamakaké mati naṅiŋ ora kapĕṇḍĕm .

251 . woŋ mati urip manèḥ .

ṅibarat : woŋ papa wĕkasan olèḥ kamulyan .

la .

252 . lahaŋ karoban manis .

ṅibarat : woŋ bagus kawuwuhan bĕcik atiné .

lahaŋ : ḷĕgèn .

253 . liñcak gagak .

ṅibarat : woŋ ṅaliḥ ṅaliḥ paṅgonan .

254 . léṇḍéyan kayu akiŋ : sèṇḍèn kayu akiŋ .

ṅibarat : woŋ asakṣi woŋ kaŋ wis mati .

255 . lèṇḍi mahas .

lèṇḍi : loṇṭé .

mahas : nusup , késaḥ .

ṅibarat : loṇṭé dadi woŋ tani , luṅa iku kaṛĕpé ṅluṅani utawa niṅgal pagawéyané kaŋ ala .

256 . loñjoŋ ĕṇḍog .

ṅibarat : woŋ lumayu gĕgañcaṅan , sakiŋ gañcaṅiŋ playu awaké ṅanti katon bundĕr , ṅuṅkuli bundĕriŋ ĕṇḍog . dadi prasasat isiḥ loñjoŋ ĕṇḍogé tinimbaŋ karo kaŋ lumayu .

257 . loñjoŋ mimis : loñjoŋ ĕṇḍog .

258 . lanaŋ kĕmaṅi .

ṅibarat : woŋ lanaŋ kaŋ apĕs sarta wĕdèn .

kĕmaṅi , araniŋ gĕgoḍoṅan pañcèn kaṅgo lalaban , dadi woŋ lanaŋ kaŋ apĕs sarta wĕdèn kahupamakaké kĕmaṅi , muŋ jaga lalaban bahé .

259 . lir sarkara lan manis .

sarkara : ḷĕgi : madu .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ nuṅgal , ora kĕna pisaḥ , utawa ṅibarat : loro loroniŋ atuṅgal , kahupamakaké kaya madu karo ḷĕginé , maṣṭi ora bisa pisaḥ .

260 . lir satu lan rimbagan : satu muṅgèŋ rimbagan .

261 . lir mimi lan mintuna .

ṅibarat : woŋ kaŋ rukun baṅĕt .

262 . lawas lawas kawoṅan goḍoŋ .

ṅibarat : woŋ suwita , lawas lawas ora kaṅgo .

tĕraṅé maṅkéné : goḍoŋ iku manawa mĕntas kaṅgo ajaŋ lan mĕmuṅkus , amaṣṭi bañjur kabuwaŋ . kabuwaŋ niŋ goḍoŋ mahu ṅibarat ora kaṅgoné kaŋ suwita .

263 . lalar gawé ḷĕgèḥ golèk momoṅan : ḷĕgan golèk momoṅan .

lalar : lulur : kosok : upados .

264 . luput sañjata uwa .

ṅibarat : woŋ yuwana . uwa : walat . dadi kaṛĕpé kalis iŋ ḷĕlaṇḍĕp utawa kalis iŋ walad .

265 . luput suwuk .

ṅibarat : woŋ ora kĕna dipalaṅi utawa dipĕṅgak . suwuk iku sarana ṅilaṅaké ḷĕlara , tĕgĕsé : tulak , pĕṅiŋ .

266 . luput sĕmbur : luput suwuk .

sĕmbur , sarana kaṅgo ṅilaṅaké ḷĕḷĕmbut , kaya ta : yèn ana woŋ krañjiṅan sétan , bañjur disĕmburi iŋ driṅo bawaŋ , iku ṅadat bisa mari .

267 . luput pĕciŋ : luput sĕmbur .

pĕciŋ : samubaraŋ kaŋ ambuné ora énak , kaya ta : trasi , bañu pacĕrèn , sapĕpaḍané , iku sok kaṅgo srana ṅluṅakaké ḷĕḷĕmbut . kaya ta : yèn ana woŋ krañjiṅan sétan , bañjur didulaṅi trasi , utawa diombèni bañu pacĕrèn , sapĕpaḍané kaŋ ambuné ora énak , iku adat bisa mari . awit pitayané woŋ jawa , ḷĕḷĕmbut wĕdi maraŋ sarupaniŋ ambu kaŋ ora énak .

268 . ḷĕḍok iliniŋ bañu : ḷĕbak iliniŋ bañu (kasĕbut i ) .

269 . léḍaŋ nĕmu pĕḍaŋ .

ṅibarat : woŋ nĕmu bĕja tanpa karana .

270 . lémpoḥ didĕri jagan .

ṅibarat : woŋ ora jaṅkaḥ kudu ṅaṅkaḥ amĕṅku paréntaḥ gĕḍé .

271 . lémpoḥ ṅidĕri bumi : 270 .

272 . lumpat kidaŋ .

ṅibarat : woŋ aṅgarap pagawéyan ora urut paṅgarapé , dilaṅkaḥ laṅkahi , saloŋ kagarap , saloŋ duruŋ .

pa .

273 . pañcuran kaapit iŋ sĕṇḍaŋ .

ṅibarat : sadulur tĕtĕlu lanaŋ siji , wadon loro .

274 . punuk ati .

ṅibarat : woŋ amburu aḷĕman .

275 . pandĕṅan lan srĕṅéṅé .

ṅibarat : woŋ cilik ḷĕlawanan utawa cĕciṅilan karo woŋ gĕḍé , ulapé kahupamakaké mandĕŋ srĕṅéṅé .

276 . paṇḍan isi paṇḍoga .

iku sĕsamunaniŋ tĕmbuŋ : ṅarani baṅsa luhur wawrat .

paṇḍoga : woḥ paṇḍan . dadi paṇḍan ṅibarat : wadon , paṇḍoga ṅibarat : wawratané .

277 . paṇḍita paṇḍitaniŋ antĕlu .

antĕlu : ĕṇḍog .

ṅibarat : baṅsa paṇḍita sapanuṅgalané kaŋ ṛĕgĕt atiné . kahupamakaké , éṇḍog , putihé muŋ iŋ jaba bahé , iŋ jĕro ora putiḥ . dadi kaṛĕpé : iŋ lahir bahé bĕcik , iŋ batin duwé kaṇḍutan ala .

278 . paṇḍitaniŋ antiga : paṇḍitaniŋ antĕlu .

279 . paṇḍitaniŋ ĕṇḍog : 277 .

280 . pĕcruk tuṅgu bara .

ṅibarat : woŋ dipĕrcaya rumĕkṣa pakaṛĕmané , kaya ta woŋ madati dikon tuṅgu apyun adat kalumrahané bañjur gumampaŋ , gĕḷĕm añjupuk utawa ṅĕloŋ , iku kahupamakaké : manuk pĕcruk tuṅgu bara , maṣṭi nucuki iwaké kaŋ ana iŋ bara , awit manuk pĕcruk iku kaŋ dadi paṅané iwak bañu .

281 . pĕkiŋ abuntut mĕrak : ĕmprit abuntut bĕḍug .

282 . paduné kaya wĕlud diḷĕṅani .

ṅibarat : woŋ ora kĕna diugĕmi calaṭuné , sok molaḥ maliḥ , dibasakaké : woŋ luñu kaya wĕlud diḷĕṅani , mĕṣṭi saṅsaya luñu .

283 . paduné ṅĕri .

ṅibarat : woŋ laṇḍĕpan iŋ calaṭu , utawa ñĕñĕṅit iŋ tĕmbuṅé , tumandukiŋ tĕmbuŋ kahupamakaké : cumĕṅkriŋ , kaya ĕmpaniŋ ĕri .

284 . pidak sikil : pidak sikil jawil muṅkur .

285 . pitik troṇḍol dibubudi .

ṅibarat : woŋ mlarat dipitnaḥ , dijupuki baraŋ darbèké .

286 . pitik troṇḍol saka iŋ lumbuŋ .

ṅibarat : woŋ mlarat dipitaya ṛĕrawat .

287 . pĕt poèŋ .

pĕt , wañcahané : pĕpĕt .

poèŋ : poṭol .

ṅibarat : woŋ mĕmitran , kaŋ wis tahu tĕkan tinĕkanan , nuli salaḥ siji utawa karo karoné ora tĕka tĕka , iku kahupamakaké : pĕpĕt karo poṭol .

288 . pisaḥ kĕbo .

ṅibarat : woŋ laki rabi pĕgat duruŋ ĕsaḥ , kahupamakaké kaya pisahé kĕbo lanaŋ karo kĕbo wadon .

289 . piliḥ piliḥ tĕbu : miliḥ miliḥ tĕbu .

290 . pil pol .

pil , wañcahané upil .

pol , wañcahané : ĕmpol .

wutuhé tĕmbuŋ : sahupil saĕmpol .

ṅibarat : woŋ kumĕd kudu olèḥ , ora gĕḷĕm kaloṅloṅan , yèn wèwèḥ muŋ sahupil , yèn añjaluk kudu olèḥ saĕmpol .

291 . pupur uwis bĕñjut .

ṅibarat : woŋ wéwéka sawiṣké[6] katiwasan .

pupur ṅibarat : jamu , olèhé wéwéka .

bĕñjut : ĕṇḍas utawa baṭuk kaŋ mĕñcono , marga saka tiba utawa kabĕntus , iku ṅibarat , katiwasan .

292 . pupur saduruṅé bĕñjut .

ṅibarat : woŋ prayitna saduruṅé katiwasan .

293 . pagĕr klaras .

ṅibarat : réwaŋ kaŋ ora mitayani .

294 . pĕṭuk suṅut .

ṅibarat : woŋ wanuḥ saka kadohan , muŋ koṅkon kinoṅkon utawa kirim kiniriman layaŋ bahé .

ḍa .

295 . ḍukut kruwut .

ambasakaké : isèn isèniŋ désa utawa pomahan kaŋ baṅsa kitri .

ḍukut : sukĕt .

kruwut : krokot .

296 . ḍaḍakan ṅalayoni .

ḍaḍakan : wĕwiniḥ , bĕbuka .

ṅalayoni : nututi .

ṅibarat : ṛĕmbug wis matĕŋ , wĕkasan ana ṛĕmbug manèḥ , agawé mĕntahiŋ ṛĕmbug iŋ ṅaṛĕp mahu .

297 . ḍĕḍak mĕraŋ .

ṅibarat : isèn isèné iŋ omaḥ utawa iŋ désa , kaya ta woŋ calaṭu : omaḥ utawa désa iki dakpĕrcayakaké iŋ kowé saḍĕḍakmĕraṅé .

298 . ḍuḍa kĕmbaŋ .

iku ḍuḍa kaŋ duruŋ duwé anak , muṅguha uwit uwitan lagi kĕmbaŋ .

ja .

299 . jĕnaŋ dodol tumiba iŋ wĕḍi .

ṅibarat : tĕmbuŋ kaŋ agawé ṅĕṛĕsiŋ ati , utawa ṛĕmbugan kaŋ wis énak , naṅiŋ isiḥ ana kaŋ dadi sumĕlaŋ , ora kapénak linakonan .

300 . jarit luwas iŋ sampiran : wastra luṅsĕt iŋ sampiran .

301 . juraŋ grawaḥ ora mili .

ṅibarat : woŋ sugiḥ kasaguhan , ora ana kayaktèné .

grawaḥ : gumrojog .

302 . jaka kĕñcur .

ṅibarat : jaka kaŋ duruŋ diwasa , sawĕnèḥ ṅarani : bocaḥ lanaŋ kaŋ ora mĕnaṅi bapakné .

303 . jaka kumala kala .

ambasakaké : jaka kaŋ wis diwasa .

304 . jaka jĕbug .

ambasakaké : woŋ wis tuwa duruŋ rabi , utawa jaka kaŋ ora payu rabi ṅanti tuwa .

305 . jawil muṅkur : pidak sikil jawil muṅkur .

306 . jalak ampir .

ṅibarat : woŋ luluṅan kaŋ ora ṅĕmuṅaké saparan bahé , tĕgĕsé ṅaṅgo mampir mampir .

307 . jamur tuwuḥ iŋ waton : jamur tuwuḥ iŋ séla .

308 . jĕmbar sagarané .

ṅibarat : woŋ kaŋ momot mĕṅku apura iŋ kaluputan .

309 . jiṅjaŋ api goyaŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora aṅgugu kaṇḍaniŋ woŋ , naṅiŋ iŋ lahir api api éram kaya aṅgugu .

jiṅjaŋ : jiñjaŋ , goñjiŋ , ora tĕtĕp .

goyaŋ : obaḥ , naṅiŋ goyaŋ iku kaya tĕmbuŋ mlayu . obaḥ olèhé paraŋ : gèḍèg , awit woŋ éram iku kalumrahané gèḍèg .

ya .

310 . yatna yuwana léna kĕna .

yatna : éliŋ , ṅati ati .

yuwana : tulus , slamĕt .

léna : mati .

ambasakaké : woŋ prayitna slamĕt , woŋ pĕpéka tiwas .

311 . yuyurumpuŋ ambaroŋ roṅé .

ṅibarat : woŋ apĕs , naṅiŋ balé omahé isi santosa ora kĕna digĕgampaŋ . kahupamakaké yuyu wis poṭol supité , naṅiŋ éroṅé isiḥ ruṅkut .

rumpaṅ : gowoŋ : sĕmpal , poṭol .

ambaroŋ : aṅgombyoki .

baroŋ : gombyok .

312 . yiyidan muṅgèŋ rampadan .

yiyidan : iwak ṭéṭélan kaŋ ala .

ṅibarat : riṅgit dadi woŋ tani , durjana dadi sujana , utawa woŋ niṣṭa tuṅgal gawé karo priyayi .

313 . yumana mati léna .

yumana : slamĕtiŋ ati , ḍaṅaniŋ ati .

léna : mati , pĕpéka .

ṅibarat : woŋ bĕcik atiné nĕmu bilahi déniŋ kuraŋ prayitna .

314 . yoga aṅaṅga yogi .

ṅibarat : sakhabat miṇḍa guru .

yoga : anak , puja , tiṅkaḥ , damĕl .

aṅaṅga : aṅawak , aṅawaki .

yogi : paṇḍita .

ña .

315 . ñuṇḍaŋ baṭaŋ baṇṭèŋ .

ṅibarat : baṅsa gĕḍé kaŋ wis apĕs , kadadèkaké priyayi .

316 . ñaruk waṅwa .

ṅibarat : woŋ ṅrampèk satru .

317 . ñolok mata : ñolok ñolok mata .

ṅibarat : woŋ mĕmĕlèhaké utawa nĕmaha maraŋ kawiraṅan , ana saṅaṛĕpé sanak sadulur .

318 . ñalulu nĕrwèlu .

ñalulu : mlaku tanpa kaṇṭi .

nĕrwèlu : kaya tĕrwèlu .

ambasakaké : woŋ mara ora diundaŋ , kahupamakaké : tĕrwèlu ñalulu .

319 . ñĕmpal sambi mañcal .

ṅibarat : woŋ suwita miṅgat mawa aṅgawa duwèké kaŋ disuwitani .

ñĕmpal ṅibarat aṅgawa .

mañcal , ṅibarat miṅgat .

320 . ñaṭak añjalu watu .

ñaṭak : añjaṅgol .

añjalu watu : kaya paṅuliŋ watu .

ṅibarat : woŋ ṅaḍĕp aḍĕp uwoŋ ora mawa diundaŋ , kaya ta : woŋ ṅaḍĕp woŋ lagi maṅan sĕmuné kapéṅin .

321 . ñĕṅkorèk tahi iŋ baṭok .

ṅibarat : woŋ ṅuḍal uḍal alaniŋ sanak saduluré ḍéwé .

322 . ñuṅkup kramat bĕjat .

ṅibarat : woŋ ambĕciki maraŋ samubaraŋ kaŋ wis rusak , utawa tĕtuluŋ maraŋ woŋ musakat .

kramat , iku tĕmbuŋ arab , tĕgĕsé : kasĕktèn , muṅguḥ wijaṅé maṅkéné : kodrat utawa kuwasaniŋ allaḥ , mukjijatiŋ nabi , kramatiŋ wali , kasaktèniŋ déwa , istijratiŋ kapir , pasaréyané wali iya diarani : kramat , anané paribasan iki anduwèni tĕgĕs pasaréyan .

323 . ñuṅgi lumpaŋ kĕṇṭèŋ .

ṅibarat : woŋ olèḥ kaluhuran , ora ana pamĕtuné , kahupamakaké ñuṅgi lumpaŋ watu , tuwas abot ora ana pakolèhé .

ma .

324 . mĕnĕŋ mĕnĕŋ ṅaṇḍut goḍoŋ raṇḍu .

ṅibarat : woŋ mĕnĕŋ iŋ lahir , batiné duwé kaṇḍutan ala , utawa luñu iŋ wicara , paḍa karo ṅaṇḍut goḍoŋ raṇḍu .

325 . mĕṇḍak aliṅan paḍaŋ .

ṅibarat : woŋ sumĕdya ñalamur , wĕkasan katon iŋ akèḥ .

326 . mĕṇḍaŋ kabaratan .

ṅibarat : woŋ ṅulandara ora karuwan ĕḍoké .

mĕṇḍaŋ : ḷĕbu : baḷĕdug .

327 . mĕṇṭĕg moṇṭog .

ambasakaké : woŋ moṅkog atiné awit saka diaḷĕm , utawa kahuṅgar kaŋ dadi rasaniŋ atiné .

mĕṇṭĕg iku sahirip kaya muṇṭuk .

moṇṭog : moṅkog .

328 . macan guguḥ , tĕgĕsé : macan ompoŋ .

ṅibarat : priyayi gĕḍé sanajan uwisa apĕs , mĕkṣa isiḥ kèriṅan iŋ sawatara . kaya macan sanajan ompoŋ iya isiḥ diwĕdèni .

329 . mĕraŋ rahi .

ṅibarat : woŋ mĕmiraṅaké utawa nacad maraŋ liyan .

330 . maro tiṅal .

ṅibarat : woŋ suwita duwé pasuwitan manèḥ , sapĕpaḍané cipta kaŋ ora muŋ siji bahé .

331 . murwa sarira .

ambasakaké : woŋ ṛĕṛĕsik bañjur maṅaṅgo sarwa añar , paḍané ṅadi adi sarira .

332 . murba titiḥ .

ambasakaké : woŋ numpaṅi calaṭu .

murba : miwiti .

titiḥ : tuṅgaŋ , tumpaŋ , tiṇḍiḥ .

333 . mĕkasi .

ambasakaké : woŋ duwé solahbawa kaŋ béda karo adat sabĕn . dibasakaké : mĕkasi solahbawa , kaya wĕkas wĕkasané ana iŋ ṅalam doña , tĕgĕsé aṛĕp mati .

334 . manu aṅin : manu baluŋ tanpa isi .

ṅibarat : woŋ manu samubaraŋ kaŋ tanpa khasil .

335 . midak tĕmbĕlèk ora pèñèt .

ambasakaké : woŋ kaŋ ora ana karosané .

336 . midak supata .

ambasakaké : nrajaŋ supatané ḍéwé .

337 . mutaḥ jamuné pépé .

ambasakaké : woŋ lanaŋ kaŋ ora bisa aṅgulawat , awit saka kasok aṅgoné kaṅélan , utawa mĕntas kĕna iŋ gĕgĕbug sapanuṅgalané .

pépé : iku araniŋ jamu , digawé añjamoni bocaḥ ḍèk isiḥ bayi , saka wartaniŋ ḍukun , pakolèhé rosa dadi woŋ kaŋ ora bisa aṅgulawat mahu kahupamakaké mutaḥ jamuné pépé , ḍèk isiḥ cilik . kaṛĕpé ilaŋ karosané .

338 . matèni kalaṅan .

ṅibarat : woŋ ṅrusuhi tata , utawa gawé rusuḥ ana iŋ pasamuwan , diupamakaké woŋ matèni kalaṅané woŋ adu jago sapanuṅgalané .

339 . mata mata kapèn .

kapèn : kaliṅan .

ṅibarat : woŋ wĕruḥ naṅiŋ ora waspada .

kapèn , purbané : apé , wasésané : ṅapèni .

340 . mutuŋ pasaṅan : kĕbo mutuŋ iŋ pasaṅan .

ṅibarat : woŋ ṅlakoni pagawéyan duruŋ ṅanti rampuŋ bañjur katiṅgal utawa ora digarap garap , utawa woŋ lumaku iŋ gawé , pinuju ana préntaḥ abot , bañjur ñuwun lèrèḥ .

341 . mutuṅaké wĕsi giligan .

ṅibarat : woŋ rosa kuwat iŋ samubaraŋ gawé , naṅiŋ sok ṅuṅasaké karosané .

342 . miliḥ papan .

ṅibarat : woŋ kaŋ bisa maṅkat iŋ samubaraŋ , kaya ta : paṅkaté iŋ wicara , solaḥ tiṅkaḥ sapĕpaḍané .

343 . malik kulambi .

ṅibarat : woŋ ñalamur , ñilibaké bĕndara utawa gustiné , mĕñaŋ paṅgonané muṅsuḥ sumĕdya sakuṭu .

344 . malik tiṅal .

ṅibarat : woŋ wis suwita , kudu aṅgolèk pasuwitan iŋ liyané .

345 . mulat téṅé .

mulat : andĕḷĕŋ .

téṅé : tumoliḥ .

kaṛĕpé : mulat tumoliḥ .

ambasakaké : woŋ kamitoṅtonĕn karasa kaṅĕn .

346 . mulas tahi .

ṅibarat : woŋ kaṛĕm pĕpaṅanan kaŋ énak énak kahupamakaké mulas tahiné .

347 . mèlu salakujantrané .

ṅibarat : woŋ milu sasolahtiṅkahiŋ woŋ .

348 . maliŋ caluluk .

ṅibarat : woŋ alaku sandi naṅiŋ kabrabéyan iŋ calaṭu .

349 . malaṅkriŋ .

ambasakaké : woŋ ṅĕntol . utawa ṅibarat : woŋ nĕmu paṅgonan kapénak , kahupamakaké manuk malaṅkriŋ .

350 . mayit lalaku .

ambasakaké : woŋ lumaku utawa luluṅan ijèn , tĕgĕsé : cĕpak tumĕka iŋ bilahi utawa pati , dadi prasasat dadi baṭaŋ .

351 . mayaṅi , tĕgĕsé : ṅubĕṅi , muyĕṅi .

ambasakaké : gĕgĕḍaṅané woŋ aṛĕp owaḥ , katon saka solahbawané ṅanèḥ anèhi , ora lumraḥ karo woŋ akèḥ . dadi kaŋ diarani mayaṅi iku akalé .

352 . mampaŋ mumpuŋ , utawa mapaŋ mumpuŋ .

mampaŋ , mapaŋ : mĕṭuk , méṅgok .

mumpuŋ : nuju .

ṅibarat : woŋ gawé solaḥ sawĕnaŋ wĕnaŋ , mikolèhaké badané .

mĕṭuk iku kagawé ṅibarat : maṅsaḥ , maju utawa tumindak .

nuju iku kagawé ṅibarat : nuju anané iŋ samubaraŋ .

kaya ta : woŋ aṛĕp añjĕjupuk , andĕḷĕŋ omaḥ suwuŋ ora ana kaŋ nuṅgu , basané : tak añjupuk mumpuŋ sĕpi . maṅkono manèḥ woŋ calaṭu : ayo paḍa buṅaḥ buṅaḥ mumpuŋ urip .

353 . mambu ati .

ṅibarat : woŋ lanaŋ duwé cipta ḍĕmĕn maraŋ woŋ wadon .

utawa : woŋ wadon duwé cipta ḍĕmĕn maraŋ woŋ lanaŋ .

354 . mambu kulit dagiŋ .

ambasakaké : woŋ kaŋ kaḷĕbu akrab . kaya ta : si anu kahé mambu kulit dagiṅku , tĕgĕsé : si anu kahé kaḷĕbu akrabku .

355 . mumbul mumbul kaya tajin .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora kĕṇḍak atiné .

tajin iku loṅloṅan bañu iŋ woŋ ṅliwĕt . woŋ ṅliwĕt iku yèn uwis umob bañuné , bañu mahu bañjur kabuwaŋ . dadi atiné woŋ kaŋ ora bisa kĕṇḍak iku kahupamakaké kaya umobiŋ tajin .

tajin , kawi : oñcat , pisaḥ .

356 . mubra mubru balabur madu .

ṅibarat : woŋ sarwa sugiḥ wuwuḥ akèḥ kabĕgjané .

mubra mubru : ora kĕkuraṅan .

balabur : bañjir balèbèr .

357 . maṅsa ṅontragna gunuŋ .

ambasakaké : woŋ ṅina maraŋ ḷĕlawanané , kaya ta : woŋ siji pĕkṣa wani ṅlawani woŋ lima . utawa woŋ apĕs pĕkṣa wani ṅlawani baṅsa luhur . kahupamakaké ora bisa ṅobahaké gunuŋ .

358 . muṅal muṅil .

ṅibarat : ati kaŋ mawa gajĕg gajĕg . kaya ta : woŋ aṛĕp wèwèḥ gajĕg gajĕg rila , gajĕg gajĕg ora , sapĕpaḍané kaŋ maṅkono .

muṅal : moñcol , muni , maṅul .

muṅil : sahirib kaya miṅis .

359 . mĕṅgik mĕṇṭol

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora lurus , kaya ta : laṇḍéyan , gaṇḍéwa , wataṅan , ṛĕbab , sapĕpaḍané kaŋ ora lurus gĕḍé ciliké .

ga .

360 . gĕni guntur nila bĕna

ṅibarat : paréntahé woŋ gĕḍé manawa wis tumiba ora kĕna disiṅkiri , kahupamakaké kaya gĕni nĕmpuḥ , sarta aṅin gĕḍé .

guntur : jugrug , gilap , baṇḍĕm .

nila : kw , aṅin .

361 . gĕnti tapak .

ṅibarat : woŋ lalaku kaŋ untap untapan utawa maṅan ganti ajaŋ .

362 . gantuŋ kĕpuḥ .

ambasakaké : woŋ ora bisa salin salin saṇḍaṅan .

kĕpuḥ : sirahiŋ larak .

 : bĕkukaniŋ kampuḥ kaŋ ana iŋ ṅaṛĕp .

 : araniŋ kayu .

dadi karépé : muŋ aṅgantuŋ bĕbĕd siji , yå iku ṅaṅgo .

363 . gĕṇḍon ṛĕrukon .

ṅibarat : woŋ kaŋ lakirabi kaŋ atut aruntut .

gĕṇḍon : uṅkĕr pañjalin .

rĕrukon : ṛĕrukunan .

364 . guṛĕm ṭèṭèl ṭèṭèl .

guṛĕm : tumaniŋ pitik .

ṅibarat : woŋ cilik duwé paṅaraḥ maraŋ kaŋ gĕḍé ḍuwur .

kahupamakaké : guṛĕm ṭèṭèl ṭèṭèl .

365 . grĕgĕt grĕgĕt suruḥ .

ṅibarat : woŋ ḍĕmĕn manawa kamigrĕgĕtĕn kaya andĕḷĕŋ suruḥ kaŋ ĕnom sarta kuniŋ kudu dimamaḥ .

366 . grubyug lutuŋ .

ṅibarat : woŋ milu lumayu maraŋ woŋ akèḥ . ora sumurup sababé .

367 . gudèl nunut .

ṅibarat : woŋ milu milu utawa télad télad ora sumurup prĕluné utawa ora ana pakolèhé .

368 . gudèl biṅuŋ .

ṅibarat : woŋ kaŋ muta tuli ora sumurup iŋ tata titi .

369 . gotoŋ mayit .

ṅibarat : woŋ luluṅan adoḥ ṅambaḥ marga (dalan ) gawat , muŋ woŋ tĕtĕlu . mulané diarani gotoŋ mayit , sabab manawa salaḥ siji nĕmu tiwas , kaŋ loro minaṅka paṅgotoṅé . manawa tĕlu pisan nĕmu tiwas , mati utawa tatu , iya ora bisa tuluŋ tinuluŋ , maṅka basané bahé maṅkono . wondéné kaŋ diarani gotoŋ mayit mahu isiḥ ana manèḥ : téja gotoŋ mayit , yå iku téja kaŋ malaŋ . 2 : omaḥ gotoŋ mayit , yå iku omaḥ kaŋ ṅaṛĕp buriné ana omahé mujur , utawa iriŋ iriṅan kiwa tĕṅĕn ana omahé mujur , iku pitayané woŋ jawa ora bĕcik , dadi laku gotoŋ mayit mahu pasajané : mutawatiri , awit kuraŋ santosa .

370 . gotoŋ gotoŋ èñcèk .

èñcèk : añcak cilik .

ṅibarat : woŋ tĕtuluŋ maraŋ woŋ duwé gawé iŋ bab kaŋ èṇṭèŋ èṇṭèŋ , utawa muŋ sawatara bahé .

371 . gawé buwana balik .

ṅibarat : baṅsa luhur kagawé asor , baṅsa asor kagawé luhur , utawa samubaraŋ pagawéyan kaŋ kosok bali , kaŋ tiṅgal saka kalumrahan .

372 . golèk karo èpèk èpèk .

ṅibarat : woŋ aṅgaota ora ṅaṅgo sarana (pawitan ) .

373 . golèk golèk kataṅgor woŋ luru luru

ṅibarat : woŋ aṛĕp ṅaraḥ duwèkiŋ woŋ , naṅiŋ kaŋ aṛĕp diaraḥ mahu pinuju ora duwé , sumĕdya duwé paṅaraḥ maraŋ duwékiŋ liyané . tĕraṅé : upama aku aṛĕp utaŋ ḍuwit maraŋ kowé , kowé pinuju ora duwé , malaḥ kowé aṛĕp utaŋ maraŋ aku utawa maraŋ liyané .

374 . gliyak gliyak yèn tumindak .

gliyak gliyak : woŋ lumaku sakapénaké , naṅiŋ ora lèrèn lèrèn .

ṅibarat : woŋ nindakaké pagawéyan kaŋ ora kasusu susu , ora sadaya daya , digarap sahénaké bahé , aṅgĕr ora kĕṇḍat kĕṇḍat .

375 . glaṭik sakuruṅan .

ṅibarat : woŋ nuṅgal ati , nuṅgal iŋ kaṛĕp , rusak paḍa rusak , raharja paḍa raharja .

376 . géḍé ḍuwur ora paṅur .

ṅibarat : woŋ tuwa kuraŋ tata krama , kahupamakaké duruŋ paṅur , dadi isiḥ bocaḥ .

377 . gaḍaṅan jago patohan .

ṅibarat : woŋ prawira santosa iŋ budi , diupamakaké jago kaŋ pañcèn kĕna diĕtohi .

378 . gambrĕt siṅgaŋ mĕrkatak ora ana siŋ ṅĕnèni .

gambrĕt : kĕnès .

siṅgaŋ : soṅgoliṅ pari kaŋ wis kaĕni ṭukul saka iŋ oyod , yèn awoḥ akèḥ kaŋ gabug .

ṅibarat : woŋ wadon kĕnès , ora mrak atèni , dadi ora ana woŋ lanaŋ kaŋ ḍĕmĕn utawa ṅaraḥ , diupamakaké siṅgaŋ mrĕkatak wohé , ora ana kaŋ sĕdya ṅĕni .

379 . goŋ lumaku tinabuḥ .

ṅibarat : woŋ mlaku ditakoni .

ba .

380 . bĕñcèŋ cèwèŋ , tĕgĕsé : gèndèŋ cènèŋ : bañcaŋ cènèŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ maro mratĕlu iŋ gawé , utawa woŋ kéron iŋ ati .

381 . buntĕl kadut ora ṅinaŋ ora ṅĕmut .

ambasakaké : woŋ kalaṅipan baṅĕt .

382 . bĕṇḍul gĕciŋ .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora lurus , kaya ta : tampar kaŋ ora turut paṅgawéné , ana gĕḍé ana cilik .

gĕciŋ : aṅgĕntiŋ : mĕṅgik .

383 . bocaḥ wiṅi soré .

ambasakaké woŋ apĕs ora daya ora rosa , kahupamakaké bocaḥ lagi lahir wiṅi soré .

384 . bĕras wutaḥ araŋ muliḥ maraŋ takĕré .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ wis owaḥ saka paṅgonan yèn dibĕnĕraké araŋ kaŋ bisa muliḥ kaya mahuné .

385 . bèr budi bawa lakṣana .

ambasakaké : woŋ gĕḍé atiné , samubaraŋ kaŋ wis dicalaṭokaké maṣṭi dilakoni .

bawa : mukti , wiwit , mĕḍar swara , labĕt .

lakṣana : laku , luwiḥ .

wondéné kaŋ gĕḍé atiné maṅkono , woŋ kaŋ ambĕké ṅuṅkuli sapaḍa paḍa , yèn wèwèḥ ora mawa éram owĕl , utawa étuŋ étuṅan .

386 . bolu rambatan ḷĕmaḥ .

ṅibarat : prakara utawa nalar kahurut kaŋ tanpa wĕkasan , ṅalompra mrana mréné , utawa woŋ èmbèt iṅèmbèt kaŋ rambatan paṅèmbèté .

387 . baladéwa ilaŋ gapité .

ṅibarat : woŋ rowa naṅiŋ ora santosa , dadi kahupamakaké kaya wayaŋ baladéwa tanpa gapit .

388 . baluŋ tinumpuk .

ambasakaké : anak loro kaniṅkahaké nuṅgal sadina .

baluŋ ṅibarat : anak .

389 . bapa kasulaḥ anak kapolaḥ .

ṅibarat : anak kajibaḥ maraŋ prakaraniŋ bapa kaŋ wis mati .

kasulaḥ : kapĕṭil , kasujénan , kapĕṭot .

kapolaḥ : kapolahaké .

kapĕṭil utawa kapĕṭot ṅibarat : mati .

kapolaḥ ṅibarat kajibaḥ .

390 . bañu sinariŋ : suwé bañu sinariŋ .

sawĕnèḥ ṅarani ṅibarat : woŋ aṅgĕlaraké wéwéka , ṅakèhaké paṅati ati , ṅawasaké bubudèniŋ woŋ .

391 . baṭaŋ ucap ucap .

ambasakaké : woŋ 2 mlaku adoḥ ṅambaḥ dalan kaŋ gawat , mulané kaaranan baṭaŋ ucap ucap , sabab manawa nĕmu pakéwuḥ kabégal cĕḍak maraŋ tiwasé marga kuraŋ santosa .

392 . baŋ baŋ alum alum .

baŋ baŋ , ṅibarat : abaṅiŋ ulat buṅaḥ utawa sĕmuniŋ kĕkayon .

alum alum , ṅibarat : alumimiŋ ulat , susaḥ utawa alumiŋ gĕgoḍoṅan .

baŋ baŋ , ṅibarat : raharja .

alum alum , ṅibarat : rusak .

dadi priyayi kaŋ dipasrahi baŋ baŋ alum alum iku tĕgĕsé : kapasrahan gĕmaḥ rusakiŋ nagara , kaṛĕpé wĕnaŋ nindakaké sabaraŋ kaŋ andadèkaké raharjaniŋ nagara , utawa ṅilaṅaké kasusahaniŋ nagara .

ṭa .

393 . ṭĕruk ṭĕruk kaklumpuk .

ṭĕruk ṭĕruk : ḷĕgog ḷĕgog .

ambasakaké woŋ bisa maraŋ ṅèlmu pĕṭèk sapanuṅgalané , ora luṅa luṅa utawa ora ñambut gawé , naṅiŋ olèḥ kahuntuṅan , awit saka diwènèhi wĕjaṅi utawa tĕtiṇḍiḥ maraŋ woŋ kaŋ añjaluk idi utawa akon mĕṭèk .

394 . ṭikahumé .

ṭika : akṣara , layaŋ .

umé : ṅlaṅi .

ṅibarat : woŋ duwé kabisan diwulaṅaké maraŋ liya nagara .

395 . ṭaṭit ṅima untit , tĕgĕsé ṭahṭit ana iŋ méga mobat mabit .

ṅibarat : woŋ baṅsa luhur ṅatonaké kaluhurané .

ṅa .

396 . ṅĕnoṅi .

ambasakaké : woŋ ñalahi tibaniŋ ṛĕrasan , supaya rahabé .

397 . ṅañcur añcuri .

ṅibarat : woŋ mikolèhaké pikaṛĕpané maraŋ iŋ liyan , sarana tĕmbuŋ manis . woŋ agawé gawé wicara , muriḥ dadi padu . iya diarani ṅañcur añcuri .

398 . ṅandĕl tali gadĕbog .

ṅibarat : woŋ pitaya maraŋ woŋ kaŋ ora santosa .

399 . ṅĕntèni kambaṅiŋ watu itĕm .

ṅibarat : samubaraŋ kaŋ ora kĕna diĕntèni .

400 . ṅĕntragñana ambraja[12] liṇḍu .

ṅĕntragñana : ṅobahaké budi , kaṛĕpé ṅumbar budi .

ambraja liṇḍu kaya aṅin kaŋ ṅobahaké ḷĕmaḥ .

ṅibarat : woŋ kaŋ ora kĕna diampaḥ kaṛĕpé , (atiné ) wĕkasan agawé ontran ontran .

401 . ṅontragaké gunuŋ .

ṅibarat : woŋ tĕtaṇḍiṅan kaŋ dudu boboté bisa ṅalahaké , kaya ta : woŋ siji bisa ṅasoraké woŋ lima utawa luwiḥ , iya dibasakaké ṅontragaké gunuŋ .

402 . ṅantuk nĕmu kĕṭuk .

ṅibarat : woŋ énak énak , utawa ora kaṅélan , nĕmu bĕgja .

403 . ṅuñjara sétan .

ṅibarat : woŋ bisa mĕkak nĕpsuné ḍéwé .

404 . ṅorak arik tahi iŋ baṭok , ñĕṅkorèk tahi iŋ baṭok .

405 . ṅrupak jajahaniŋ rowaŋ .

ṅibarat : woŋ nacad utawa agawé apĕsiŋ kañca utawa baṅsané ḍéwé .

406 . ṅrupak jajahaniŋ satru .

ṅibarat : woŋ agawé apĕsiŋ muṅsuḥ utawa satru .

407 . ṅrapĕtaké iŋ aṛĕṅgaŋ .

ṅibarat : woŋ bisa mawuhaké woŋ sĕsatron utawa ṛĕṛĕṅatan .

408 . ṅrampèk kĕṭèk .

ṅibarat : woŋ aṅgapé utawa manuḥ maraŋ woŋ kaŋ sok aṅlakoni pagawéyan ala , luput luput dialani . utawa kalépétan iŋ ala . mulané maṅkono awit kĕṭèk iku paḍa paḍa bĕburon culika ḍéwé .

409 . ṅrabèkaké sikut .

ṅibarat : woŋ lanaŋ ḍĕmĕn séṅgolan karo woŋ wadon , utawa woŋ wadon ḍĕmĕn séṅgolan karo woŋ lanaŋ .

410 . ṅrabèkaké mata .

ṅibarat : woŋ lanaŋ ḍĕmĕn dĕdĕḷĕṅan karo woŋ wadon , utawa woŋ wadon ḍĕmĕn dĕdĕḷĕṅan karo woŋ lanaŋ .

411 . ṅrĕbut kĕmiri koṭoŋ : ṅrĕbut kĕmiri kopoŋ .

ṅibarat : woŋ madu prakara kaŋ wis ilaŋ , utawa madu samubaraŋ kaŋ ora ana pahédahé .

412 . ṅraṅsaŋ ṅraṅsaŋ tuna .

ṅibarat : woŋ kaŋ cilaka kaŋ kagayuḥ gayuḥ tuna (luput ) kaya ta : yèn dodolan tuna , yèn añjĕjaluk ora olèḥ .

413 . ṅikĕt ṅikĕti ḍĕṅkul .

ṅibarat : woŋ makolèhaké anak putu , utawa sanak sadulur maraŋ bandara utawa gustiné .

414 . ṅidak gĕni balubukan .

ṅibarat : woŋ nĕmpuḥ pakéwuḥ ora wéwéka ora ṅati ati .

415 . ṅadu siṅatiŋ andaka : ṅliñcipi siṅatiŋ andaka .

416 . ṅĕtutaké poñcotiŋ tapiḥ : goṇḍélan poñcotiŋ tapiḥ .

417 . ṅuwot gadĕbog ñagak alu : ṅuwot gadĕbog .

418 . ṅlĕḷĕmu satru .

ṅibarat : woŋ ñaramani utawa ambĕciki maraŋ woŋ kaŋ agawé piala maraŋ ḍèwèké .

419 . ṅalapḍo .

ambasakaké : woŋ wayuḥ guru .

420 . ṅlumahaké ṅuṛĕbaké , utawa : ṅlumaḥ ṅuṛĕbaké .

ambasakaké : woŋ bésanan piŋ piṇḍo kaŋ ḍisik urun wadon , kaŋ kapiṇḍo urun lanaŋ .

421 . ṅlaṅkahi puṇḍak .

ṅibarat : woŋ matur iŋ paréntaḥ ora mĕtu saka luraḥ bĕkĕlé .

422 . ṅĕlaṅi iŋ tĕṅaḥ mati iŋ piṅgir : ṅĕlaṅi mati iŋ piṅgir .

423 . ṅuluṅaké ĕṇḍasé aṅgujĕṅi buntuté .

ṅibarat : woŋ wèwèḥ lila iŋ lahir , iŋ batin ora lila , gajĕg diwènèhaké , gajĕg ora .

424 . ṅopyahi ḍĕṅkul : ṅikĕt ikĕti ḍĕṅkul .

425 . ṅaḍĕp cèlèŋ bolotĕn .

ṅibarat : woŋ ñĕḍaki samubaraŋ pagawéyan kaŋ ala .

426 . ṅaḍĕp kĕbo gupak : saṇḍiŋ kĕbo gupak .

427 . ṅaḍaŋ kĕkucaḥ .

kĕkucaḥ : pĕpariŋ , kĕkécéran .

ambasakaké : woŋ kaŋ ṅaḍaŋ siḥ pĕpariṅiŋ bandara utawa gusti .

428 . ṅuyahi sĕgara : uyaḥ kacĕmpluŋ iŋ sĕgara .

ṅibarat : woŋ wèwèḥ maraŋ woŋ kaŋ wis sugiḥ , utawa mĕmulaŋ maraŋ woŋ kaŋ wis bisa , sapĕpaḍané pagawéyan kaŋ tanpa pakolèḥ .

429 . ṅoyog oyog turus ijo .

ṅibarat : woŋ ṅarubiru maraŋ woŋ tanpa karana utawa tanpa sabab , sawĕnèḥ ṅarani ṅibarat , woŋ aṇḍĕmĕni bojoniŋ liyan .

430 . ṅuyaŋ lara nĕmpur pati : ṅuyaŋ lara aṅgéñjaḥ pati .

431 . ṅĕmpukaké watu atos : ṅĕmpukaké watu .

432 . ṅĕmut ḷĕginiŋ gula .

ṅibarat : woŋ dipitaya utawa dititipi samubaraŋ , baṛĕŋ kajaluk aṅèl , awit anduwèni mélik maraŋ iŋ titipané .

433 . ṅubak ubak suwakané ḍéwé .

ṅibarat : woŋ ṅrusuhi wĕwĕṅkon utawa kaléréhané ḍéwé .

434 . ṅubak ubak bañu bĕniŋ .

ṅibarat : woŋ gawé rusuhiŋ tata .

435 . ṅuṅak uṅak pagĕr araŋ : uṅak uṅak pagĕr araṅ

436 . ṅaṅsu bañu iŋ krañjaŋ .

ṅibarat : woŋ agĕguru ora ṅaṅgo wĕwulaṅiŋ guru .

papan aṅka : 3 .

ha .

1 . anirṇa daya

salokané woŋ duwé prakara aṅgugat utawa ginugat , ḷĕléṇḍéyan woŋ kaŋ wis mati : sèṇḍèn kayu akiŋ .

anirṇa : ṅilaṅna .

daya : kuwat , rosa .

dadi ṅilaṅaké kuwatiŋ prakara , sakiŋ ora anané kaŋ kagawé ḷĕléṇḍéyan .

2 . anirṇa warṣa .

saloka :  woŋ duwé paḷĕmahan disilihi iŋ woŋ katanduran kitri utawa liyané , tanpa layaŋ tanpa sĕsahit , baṛĕŋ kitri sapanuṅgalané mahu awoḥ , paḷĕmahan kajaluk maraŋ siŋ duwé , tanduran sawohé kabèḥ , tĕraṅé maṅkéné :

sarèhniŋ anirṇa warṣa iku tĕgĕsé : ṅilaṅaké tahun , dadi ṅilaṅaké kaṅélané kaŋ mulasara ḷĕmaḥ utawa wit witan , ṅanti tumĕka awohé , olèhé piraŋ piraŋ tahun kahilaṅaké kabèḥ , utawa tĕmbuŋ warṣa mahu bokmanawa kagawé ñamun kayu tahun , dadi ṅilaṅaké tanduran , wondéné sĕpiniŋ layaŋ utawa sĕsahid , kala pañilihé ḷĕmaḥ , iya olèḥ disalokani anirṇa warṣa , dadi ṅilaṅaké tahun yå iku sĕpi saka titimaṅsa , agawé pĕtĕṅiŋ prakara . muṅguḥ warṣa mahu iya anduwèni tĕgĕs udan , naṅiŋ paṅrasaku tĕgĕs tahun kaŋ olèḥ .

3 . anirṇa liṅga .

saloka :  woŋ ñamur iŋ paṅgonané durjana . sarèhniŋ : liṅga atĕgĕs badan , utawa : adĕg , paṅrasaku aṅgĕr woŋ ñamur , dadi ya ora iŋ paṅgonané durjana , iya kĕna disalokani : anirṇa liṅga , awit tĕgĕsé : ñirṇakaké badan , kaṛĕpé : ñamur kayaktèn wujudiŋ awak .

4 . anirṇa pandaya .

saloka :  woŋ duwé prakara asèṇḍèn woŋ kaŋ luṅa . pandaya : piranti , pahékan . dadi kaṛĕpé saloka mahu , kahilaṅan gĕgaraniŋ prakara . iku kaŋ ṅibarataké piranti , sahirib mèḥ paḍa karo anirṇa daya mahu .

5 . anirṇa parosa : anirṇa parusa .

saloka :  woŋ ambahèkaké préntahiŋ ratu , utawa paprintahiŋ adil .

parosa : parusa : pikṣa : pikukuḥ , wisésa .

6 . anara wasana .

saloka :  woŋ ṅujar ujari woŋ tanpa sabab . utawa jĕkṣa ṅajak ṛĕrasanan karo woŋ kaŋ aṅgugat utawa ginugat . anara , purbasaka : sara : panaḥ , dadi manaḥ karo ujar .

7 . anir ḍuṣṭa : anira ḍuṣṭa .

saloka :  woŋ ṅluṅakaké durjana .

8 . anir ḍuṣṭa miruda wasana .

saloka :  woŋ ṅaku ṅluṅakaké durjana .

miruda : miṅlar , oñcat , wĕdi .

9 . aniryukti .

saloka :  woŋ kaŋ pĕtĕŋ utawa ora yakti panarkané .

yukti : tĕmĕn .

10 . ina riba .

saloka :  woŋ kaŋ nindakaké prakara , kaŋ wis ora tumindak iŋ pradata , marga saka kĕkuraṅan waragad .

ina . cacad , kuraŋ .

riba : pisuṅsuŋ , kamélikan .

11 . ina kulina .

woŋ lumuḥ sĕsanakan utawa nĕnĕmu ora abayawara .

kulina : rakĕt , sĕṅsĕm , ĕtrapé maraŋ lumuḥ sĕsanakan dadi kuraŋ rakĕt . ĕtrapé maraŋ nĕnĕmu , dadi lumuḥ bayawara , sakiŋ sĕṅsĕmiŋ maraŋ baraŋ kaŋ tinĕmu .

12 . ina diwasa maṅoṅsa aṅsa .

saloka :  woŋ tanpa wéwéka iŋ rumĕkṣané maraŋ anak kaŋ isiḥ jĕjaka utawa prawan , ṅanti ṅlakoni ḍĕmĕnan ora wĕruḥ . tĕraṅé maṅkéné .

ina : kuraŋ , cacad , ṅibarat , kuraŋ paṅati atiniŋ rumĕkṣané .

diwasa : panuju , sumĕḍĕŋ , ṅibarat anak lanaŋ kaŋ wis diwasa utawa jĕjaka , utawa anak wadon kaŋ wis prawan .

maṅaṅsa aṅsa : ṅaṅaḥ aṅaḥ , ṅibarat sĕdya aṛĕp laku ala .

13 . ina sandi praléna .

saloka :  woŋ nindakaké prakara ṛĕpit kuraŋ samar sarta paṅati atiné , utawa masaŋ boraŋ iŋ wayaḥ bĕṅi , awané ora dijupuk ṅanti olèḥ uwoŋ .

praléna : pĕpéka , lali .

14 . ina sakṣi , tĕgĕsé : cacat sakṣi .

saloka :  woŋ asakṣi woŋ wadon .

15 . ina sabda praléna .

saloka :  woŋ calaṭu aṛĕp ṅalani uwoŋ , bañjur bilahi ḍéwé , dadi bilahi kaŋ tinĕmu iŋ badané , marga saka kuraŋ paṅati atiniŋ calaṭuné .

16 . ina pralaga .

saloka :  woŋ padu paripadu . asĕsahid kari , dadi siidé .

kaḍisikan iŋ ḷalawanané .

pralaga : prasabin , papraṅan , ḷĕlawanan , anané iŋ saloka iki anduwèni tĕgĕs : prasabĕn , yå iku : pisahid .

17 . amdriya rakṣa .

saloka :  woŋ but aṛĕp iŋ samubaraŋ .

andriya : ambudi , mikir .

rakṣa : jaga , pasajané : woŋ kaŋ atiné jaga jaga bahé .

18 . andaka ina tan wrin ṅupaya : tĕgĕsé baṇṭèŋ cacad ora wĕruḥ pahékan .

saloka :  woŋ katarka maliŋ ora ṅaku , bañjur katĕmpuḥ aṅgolèki maliṅé , ora bisa nĕmokaké , muŋ ṅaturaké mélik kaŋ kajupuk maliŋ mahu , dadi woŋ maṅkono iku kaḷĕbu cacad , kĕna iŋ paṅgrayaṅan mèlu maliŋ utawa ṅlakoni ḍéwé . dadi kaṛĕpé tan wrin ṅupaya mahu , ora wĕruḥ iŋ pahékané kaŋ akon aṅgolèki maliŋ .

19 . andaka katawan wisaya .

saloka :  woŋ duwé prakara rumasa utawa sumurup yèn bakal kalaḥ , bañjur luṅa miṅgat .

andaka : baṇṭèŋ .

katawan : nĕmahi , wantahan , kusuŋ kusuŋ , kaboyoŋ .

wisaya : waṅun , paṅgawé .

baṇṭèŋ , ṅibarat : kaŋ duwé prakara .

boyoŋ tĕgĕsé kaŋ salugu ṅaliḥ , iku kagawé ṅibarat miṅgat .

wisaya , pandugaku , kagawé ṅibarat awaké kaŋ miṅgat , dadi kaolèhaké maraŋ tĕgĕs waṅun , yå iku ḍapur utawa waṅuniŋ badan .

20 . andaka ṅlukari sari bahud tan wrin baya . tĕgĕsé : baṇṭèŋ ṅuḍari kĕmbaŋ bisa ora wĕruḥ iŋ pakéwuhé .

saloka :  woŋ lanaŋ ṅraṅkul woŋ wadon liya .

bahud . kaṛĕpé kaŋ agawé saloka , saka panĕmuku bahud mahu muŋ kaolèhaké kalakon , dadi kalakon iŋ paṅraṅkulé . wondéné kaŋ kagawé upama ṅraṅkul tĕmbuŋ ṅlukar . sari utawa kusuma paḍa kagawé ṅupamakaké woŋ wadon , kaya ta : kusumaniŋ puri , kusumaniŋ adi , kusumaniŋ dyaḥ , déwaniŋ kusuma , kusumaniṅrum , rumiŋ sari , iku kabèḥ kaṅgo ṅrĕṅga woŋ wadon .

woŋ lanaŋ iya kĕna dibasani : dyaḥ , kaya ta : piraŋ dina punaŋ praṅiŋ kurukula lawan paṇḍawa ndé tandya ana

sura mati wĕka saŋ wiriṭèsmara , préna saŋ wira saṅkana manika matiné saŋ dwija dyaḥ utara paratra dro nèrpati salya surèŋ rana , tĕgĕsé : sigĕg piraŋ piraŋ dina pĕraṅé kurawa karo paṇḍawa , maṅkana nuli ana prajurit mati , putrané saŋ ratu wiraṭa kaŋ ḍisik wirasaṅka jĕnĕṅé mati déniŋ paṇḍita drona , radèn utara mati déniŋ saŋ prabu salya , kĕndĕl iŋ praŋ .

bratayuda , tĕmbaŋ piŋ 12 , pada piŋ 8 uniné maṅkéné : ya ta tinirut krap saŋ sri duryondana maḍani sèṅkuni paniṅkas tanlèn salya sira patuk , dwinira kiwat ṅĕnu saŋ bisma drona panaliṅan , kurupati sira praṣṭa , dyaḥ durṣasana riŋ wugyat , tĕgĕsé : maṅkana dipun tiru déniŋ saŋ prabu duryudana añamèni , saṅkuni dados siraḥ , botĕn liya salya dados cucuk , pañjawaté kiwa tĕṅĕn saŋ bisma kalihan drona minaṅka andĕl andĕl , ratuniŋ kurawa wontĕn iŋ giṭok , radèn drusasana wontĕn iŋ wiṅkiŋ .

21 . andaka ṅuṅak sari tan wrin baya . tĕgĕsé : baṇṭèŋ ṅuṅak kĕmaŋ ora wĕruḥ iŋ pakéwuḥ .

saloka :  woŋ lanaŋ ṅawasaké wadon liya .

22 . andaka ṅuṅas sari tan wrin baya . tĕgĕsé : baṇṭèŋ ṅambus kĕmbaŋ ora wĕruḥ iŋ pakéwuḥ .

saloka :  woŋ lanaŋ ñara ñara maraŋ rabiniŋ liyan .

ñara ñara : miṇḍa miṇḍa , niṅkaḥ niṅkaḥ , kaṛĕpé : ṅrĕṅkuḥ maraŋ rabiniŋ liyan kacara utawa kapiṇḍa kaya bojoné ḍéwé . wondéné kaṛĕpé ora wĕruḥ iŋ pakéwuḥ , ora wĕdi iŋ pakéwuḥ .

23 . andaka kitiran .

saloka :  woŋ ñaṅga paréntaḥ utawa ṅubĕŋ ubĕŋ paréntaḥ .

kitiran : kitĕran , manuk prakutut , utawa dolanan manawa kaṅinan mubĕŋ .

24 . andaka maṅsa prana tan wrin iŋ liṅga . tĕgĕsé : baṇṭèŋ maṅsa ati ora wĕruḥ iŋ badan .

saloka :  woŋ ñara ñara maraŋ raṇḍaniŋ rowaṅé .

tĕmbuŋ prana kaŋ kagawé ṅibarat raṇḍaniŋ batur , mulané diarani ora wĕruḥ iŋ awak , kaṛĕpé : lali yèn bandara , aṛĕp maraṅgul batur wadon , bĕnĕré dadi paṅahuban .

25 . andaka saliña . tĕgĕsé : ñapuluḥ sĕmbrana , ṅakèhaké sĕmbrana .

saloka :  woŋ ṅlĕlèḍèk sato , wĕkasané dicakot , utawa ditujaḥ , dipéṅkal sapĕpaḍané kaŋ tinĕmu awit déniŋ sĕmbrana .

26 . andiyu rakṣa .

saloka :  woŋ wani maraŋ jakṣa utawa maraŋ paréntaḥ .

andiyu : kaya buta , dadi woŋ kaŋ wani maraŋ jakṣa utawa maraŋ paréntaḥ kahupamakaké : kaya buta , utawa kaya santosaniŋ pikaṛĕpan .

27 . andaṅkarda : wutuhé : andaṅka arda .

andaṅka : ṅuḍar .

arda : kalit (kalaṅkuŋ ) .

saloka :  woŋ duwé aturan ṅambra ambra kaŋ ora karuwan wĕkasané .

28 . aṇḍuḍuk apus kapĕṇḍĕm .

ŋ . ṅuḍal uḍal utawa ṅucapaké prakara kaŋ wis siṛĕp . apus iŋ paribasan iki dudu apus pañaṇḍak , dudu apus buntut , yå iku priŋ apus , naṅiŋ kaṛĕpiŋ paribasan : oyodiŋ priŋ apus , iku kagawé ṅibarat prakara , kapĕṇḍĕm ṅibarat wis siṛĕp .

29 . ora éndaḥ katèwèl .

ŋ . woŋ ora ṅluwihi iŋ akèḥ , ora ṅéram éramaké , kahupamakaké kaya katèwèl , ganĕpé paribasan iki : ora éndaḥ kaya katèwèl .

katèwèl : gori cilik .

30 . ora iga ora kuñca .

ŋ . woŋ miṣkin baṅĕt , kahupamakaké ora kĕrisan ora bĕbĕdan , dadi muŋ kaṭokan bahé .

31 . ora kĕna ana baṭuk kalimis .

amb . woŋ bléré , ora tampik maraŋ woŋ wadon , aṅgĕr klimis bahé iya aṛĕp .

baṭuk , ṅibarat : warṇa .

kalimis , ṅibarat : ṛĕsik .

kaṛĕpé : dadi ya ora ayu aṅgĕr ṛĕsik .

32 . ora kĕna diampu ampu .

amb . woŋ ora kĕna dirosani utawa diwasésa . ampu : rosa : kuwat .

33 . ora kĕna dikarokos .

amb . samubaraŋ kaŋ ora kĕna digĕgampaŋ utawa diina .

karokos : aṅgras : ĕkul .

34 . ora kĕna disaṅga miriŋ . tĕgĕsé : ora kĕna digagampaŋ .

amb . samubaraŋ kaŋ ora kĕna dilakoni kaṇṭi sĕmbrana pĕpéka .

35 . ora kĕna woŋ pilis . iku anduwèni tĕgĕs loro .

1. ora kĕna baṭuk kalimis .

2 . amb . woŋ ṅĕlud utawa muwuhi ṛĕribĕdiŋ liyan .

tĕraṅé maṅkéné : manawa ĕtrapé maraŋ woŋ bléré , pilis mahu pilis ayon ayon , kaya ta : pilis wuṅu , ijo , kuniŋ sapĕpaḍané , kaŋ ora kaṅgo tambaniŋ lara , naṅiŋ supaya katona ayu . manawa ĕtrapiŋ maraŋ woŋ ṅĕlud ṛĕribĕdiŋ liyan , iya pilis kaṅgo jamu , dadi woŋ nĕmu ṛĕribĕd mahu kahupamakaké woŋ lara , awit ora ana woŋ jĕjamu yèn ora lara .

36 . ora kĕna loṇḍo loṇḍo .

amb . samubaraŋ kaŋ ora kĕna digawé ṅaraḥ apa .

loṇḍo : kĕṇḍo .

37 . ora kĕna loṅok loṅok .

 samubaraŋ kaŋ ora kĕna digawé api ora .

loṅok loṅok : luṅguḥ , ṅadĕg , utawa lumaku andĕḷĕŋ iŋ ḍuwur , sahirib kaya laṅak laṅak .

38 . ora dubloŋ .

amb . woŋ apĕs ora daya ora rosa .

dubloŋ : tahi (kasar ) kaṛĕpé : ora bisa ṅisiŋ .

39 . ora tèlèr : ora dubloŋ .

tèlèr : umbĕl (kasar ) dadi kaṛĕpé ora bisa sisi .

40 . ora tèyèr : ora dubloŋ .

tèyèr : uyuḥ , kaṛĕpé : ora bisa ṅuyuḥ .

41 . ora tèyèŋ : ora dubloŋ :

tèyèŋ : tèyèr .

42 . ora satu .

amb . woŋ loro utawa tĕlu ora nuṅgal iŋ pamikir , utawa ora sarju .

satu : tuṅgal , siji , bata .

43 . ora wĕruḥ ĕṇḍas trasi .

woŋ lanaŋ ora opèn maraŋ pagawéyané woŋ wadon , utawa kaŋ ora gĕḷĕm aṅlakoni pagawéyan niṣṭa . sarèhniŋ trasi iku panuṅgalané bumbu olaḥ olahan , maṅka olaḥ olahan iku pagawéyaniŋ woŋ wadon , mulané woŋ lanaŋ kaŋ ora opèn maraŋ pagawéyaniŋ woŋ wadon , kabasakaké ora wĕruḥ ĕṇḍas trasi .

yèn ditĕpuṅaké karo tĕgĕsé ĕṇḍas trasi kaŋ wis kapratélakaké mahu , kaŋ diarani ĕṇḍas trasi iku , sahèmpĕr kaya woŋ wadon , awit iku kaŋ duwé bubuhan pagawéyan kaŋ asor , dadi ganĕpé unèn unèn bokmanawa : ora wĕruḥ iŋ garapan ĕṇḍas trasi . dadi babasaniŋ woŋ : woŋ wadon mono bisa apa , wĕruhé muŋ ĕṇḍas trasi . anduwèni rasa loro ,

1 . woŋ wadon mono bisa apa , sumurupé muŋ maraŋ pagawéyaniŋ wadon .

2 . woŋ wadon mono bisa apa , sumurupé muŋ maraŋ trasi . yèn woŋ lanaŋ kaŋ diarani wĕruḥ ĕṇḍas trasi , dadi cupar , alia saka iku , ora wĕruḥ ĕṇḍas trasi mahu , babasaniŋ woŋ ora anduwèni ériŋ , utawa ora ṅajèni maraŋ woŋ , ñaloṭoni sawiyaḥ wiyaḥ .

pĕṭikan saka kañcil . ditya asru wuwusira , tan wĕruḥ ĕṇḍas trasi , akokĕna sapa sapa sayĕktiné duwèk mami , paṣṭi iki sun ambil , yèn kurdaa iṅsun purun , iwak nulya pinaṅan , tĕlas datan ana kari . wus binaḍog iwak kaŋ roŋ duman bébas .

yèn maṅkono ukarané dadi nĕtĕpi kaŋ kari iku , babasaniŋ woŋ : ora anduwèni ériŋ utawa ora ṅajèni maraŋ woŋ woŋ , dadi calaṭuniŋ buta kaṛĕpé maṅkéné : aku ora ṅawruhi si niṣṭa utawa asor iwak iku akokna sapa sapa kaŋ duwé , satĕmĕné duwèkku .

44 . ora ñèṭèk : ora dubloŋ .

ñèṭèk : ṅisiŋ (kasar ) .

45 . ora mambu éṇṭoŋ irus .

amb . woŋ liya , kaŋ éba ana ambu ambuniŋ sanak .

éṇṭoŋ karo irus iku paḍa abahan pawon , dadi kaṛĕpé ora kaḷĕbu panuṅgalané sanak , ora kaya éṇṭoŋ karo irus , iku panuṅgalané . naṅiŋ paribasan iku dadi ṛĕbutan , ana kaŋ ṅarani : kaya kaŋ wis kasĕbut mahu , ana kaŋ ṅarani ambasakaké : sanak sadulur kaŋ kalis , dadi kaṛĕpé ora mèmpĕr yèn tuṅgal bĕdadok .

bĕdadok iku waṅuné kaya tumbu kaṅgo waḍaḥ abahaniŋ pawon kaŋ warṇa : éṇṭoŋ , irus , uḷĕg uḷĕg , sapĕpaḍané , dadi kaṛĕpé : ora mèmpĕr nuṅgal waḍaḥ . waḍaḥ iku ṅibarat biyuŋ .

46 . ora mambu sĕga jaṅan : ora mambu éṇṭoŋ irus .

naṅiŋ iya dadi ṛĕṛĕbutan kaya kaŋ wis kasĕbut iŋ ḍuwur mahu , mulané sĕga karo jaṅan kagawé upama , awit jaṅan iku aduné woŋ maṅan .

47 . ora mambu woŋ wadon .

amb . woŋ wadon kaŋ duwé pratiṅkaḥ utawa bubudèn kaya woŋ lanaŋ .

48 . ora mambu woŋ lanaŋ . kosokbaliné nomĕr 47 .

49 . ora mambu bocaḥ .

amb . bocaḥ kaŋ duwé bubudèn utawa pratiṅkaḥ kaya woŋ tuwa .

50 . ora gañja ora unus .

amb . woŋ ala ḍapuré , yèn calaṭu ala utawa saru .

alaniŋ ḍapuré kahupamakaké kĕris tanpa gañja .

unus , iku iya unusiŋ kĕris , ṅibarat wĕtuniŋ calaṭu , utawa wicara .

51 . hèr guŋ raja manuŋ . wutuhiŋ tĕmbuŋ : hèr guŋ raja mana anuŋ .

saloka :  woŋ sugiḥ sarta siṅgiḥ kaŋ utama atiné .

hèr : bañu . guŋ : gĕḍé . iku kagawé ṅibarat : kasugihan .

raja : ratu , ṅibarat : siṅgiḥ .

mana : ati , nuŋ : anuŋ : kawasa : linuwiḥ .

52 . éka sabda . tĕgĕsé : calaṭu siji .

saloka :  calaṭuniŋ woŋ tani kaŋ wis kalakon ora manèḥ manèḥ .

53 . akal buki .

amb . akal tuwa .

buki : mliñjo tuwa kaŋ isiné iŋ jĕro wis atos sarta sĕmu iṛĕŋ .

54 . adĕdamar taṅgal sapisan kapurṇaman .

saloka :  woŋ sĕsahid bañjur paḍa lèrèn , ora aṅgugat utawa ora nindakaké prakarané . adĕdamar taṅgal sapisan iku ṅibarat : aṅgoné sĕsahid , dadi acĕcolok muriḥ paḍaṅiŋ prakara , wĕkasan kapurṇaman , tĕgĕsé : kapaḍaṅan iŋ ṛĕmbulan purṇama , ṅibarat olèḥ paḍaṅiŋ ati . dadi narima ébraniŋ prakara marga saka kaduwuŋ utawa wĕlas maraŋ kaŋ ginugat .

55 . atĕkĕn sakṣi .

saloka :  woŋ paripadu asèṇḍèn aturiŋ sakṣi , utawa ṅuṅgahaké aturiŋ sakṣi ana iŋ layaŋ aturané .

ṅuṅgahaké aturiŋ sakṣi ana iŋ layaŋ iku apa ora bĕnĕr .

ora , kaŋ bĕnĕr muŋ kĕna ñĕbutakĕ jĕnĕṅiŋ sakṣi , paréntaḥ kaŋ mrikṣani aturiŋ sakṣi mahu .

56 . atoyamarta : tĕgĕsé : abañu aḍĕm .

saloka :  woŋ ṅloko iŋ ujar .

57 . ati béṅkoŋ olèḥ oñcoŋ .

ŋ . woŋ duwé cipta ala olèḥ dalan .

oñcoŋ : colok (tĕmbuŋ désa ) , dadi paḍaṅiŋ oñcoŋ kagawé ṅibarat : dalan .

58 . asaraya sudama .

saloka :  woŋ mènèhi sarana maraŋ durjana , kaŋ aran upĕt sapĕpaḍané .

asaraya : akaṇṭi , arowaŋ .

sudama : lintaŋ , kaṛĕpé : aṅaṇṭèni lintaŋ , iku kaŋ kagawé ṅibarat upĕt .

59 . asta caṇḍala , tĕgĕsé : taṅan bĕṅis .

saloka :  woŋ pala pinala .

60 . èstri nañcaḥ gandir nañcaḥ : tĕgĕsé : wadon méṅgok wuwuḥ méṅgok .

saloka :  woŋ wadon duwé bojo ṅlakoni ḍĕmĕnan , ṅaṅgo añjupuk raja darbèkiŋ laki , (bojoné ) diwènèhaké maraŋ ḍĕmĕnané .

dadi méṅgok iku kagawé ṅibarat ḍĕmĕnan sarta añjupuk raja darbèké bojoné . luguné woŋ méṅgok mono lumaku ora bĕnĕr , digawé sĕsulihané ṅlakoni ora bĕnĕr , dadi cidra , cidrané kaŋ sapisan marga ḍĕmĕnan , piŋ piṇḍo añjupuk raja darbèkiŋ laki , diwènèhaké maraŋ ḍĕmĕnané .

61 . èstri caṇḍaḷĕm aculikĕm .

caṇḍaḷĕm aculikĕm iku tĕmbuŋ kéras , bĕnĕré : caṇḍala culika .

saloka :  woŋ wadon dadi tĕlikiŋ maliŋ .

62 . èstri caṇḍaḷĕm nir suka bima pĕkṣa linudiŋ lara . tĕgĕsé : wadon bĕṅis ṅilaṅaké buṅaḥ , bima makṣa katumpaṅan iŋ ḷĕlara .

saloka :  woŋ wadon ṅrĕbut bocaḥ anakiŋ wadon liya , diaku anaké ḍéwé , kaŋ ṅrĕbut kalaḥ paduné , sarta kaḍĕṇḍa iŋ jakṣa .

nir suka , iku olèhé ṅilaṅaké buṅahé kaŋ duwé anak , marga saka diṛĕbut anaké .

bima pakṣa , kaya pamakṣaniŋ bima , iku pratiṅkaḥ paṅrĕbuté .

linudiŋ lara , ṅibarat ḍĕṇḍaniŋ jakṣa .

nir : ilaŋ : ṅilaṅaké .

saloka mahu kĕna ditĕgĕsi maṅkéné : wadon bĕṅis ilaŋ buṅahé saka nandukaké pakṣa kaya bima , katumpaṅan ḷĕlara . dadi ilaṅé buṅaḥ aṅgoné nandukaké pakṣa marga dikalahaké sarta kaḍĕṇḍa .

63 . èstri sagraha .

saloka :  woŋ lanaŋ moṭa moṭa wadon liya .

sagraha : sasomaḥ , kaya somaḥ . sagriya : kaya griya . dadi woŋ lanaŋ mahu pamoṭa moṭané maraŋ wadon liya kaaṅgĕp kaya bojoné ḍéwé .

64 . asuwala sakṣi .

saloka :  sakṣi kaŋ ora sarju iŋ ati , utawa asuwala paḍa sakṣi .

65 . aṣṭa ḍuṣṭĕm , durgayĕm èstri , wiradra culikĕm ḍuṣṭĕm , rajĕm wiradra , pĕjaḥ ḍuṣṭĕm , èstriyĕm . tĕgĕsé : wĕwolu maliŋ kaŋ wajib kinisas dalaḥ kaŋ wadon , ratu galak , mati iŋ maliŋ dalaḥ kaŋ wadon . kaṛĕpé saloka : maliŋ yèn ṅanti ṅlakonana mĕmaliŋ piŋ 8 utawa yèn ṅanti woŋ 8 kaŋ maliŋ , iku wajib dipatèni dalaḥ kaŋ wadon . mulané kaŋ wadon mèlu dipatèni awit maliŋ mahu aṅgoné ṅlakoni panas pĕriḥ lara wiraŋ , saka aṅgoné aṅgolèkaké paṅan kaŋ wadon , wondéniŋ galakiŋ maliŋ kahuṅkulan déniŋ galakiŋ ratu , maliŋ galaké mawa culika , ratu galaké mawa wisésa , kaŋ ditĕgĕsi mati tĕmbuŋ : durgayĕm , iku kéras saka tĕmbuŋ durga . maṅkono uga ḍuṣṭĕm , culikĕm , rajĕm , èstriyĕm , iku kéras saka tĕmbuŋ : ḍuṣṭa . culika , raja , èstri . durga tĕgĕsé : kaŋ bĕnĕr , pakéwuḥ , kagawé ṅibarat pati . kaŋ ditĕgĕsi ratu iya rajĕm mahu . saka layaŋ bratayuda . akwèḥ tiṅkaḥ watĕk wiraya nucapaknèŋ lampa[18] agyat kèŋ don , tandya[19] praptèŋ kurukṣétra sira tĕlasa tiṅkaḥ kuṭatyanta durga taṅèḥ yan warṇanĕn tuṣṭaniŋ manahira saŋ paṇḍu pani anèŋ jro , sigrahĕm saŋ watĕk paṇḍawa makamuka saŋ krĕsna lèn patikwèḥ rèhniŋ sénapati pariŋ samaraya ginunĕm saŋ wruhèŋ byuha durga akwèḥ tiṅkaḥ watĕk wiraya pucapaknèŋ lampaḥ agyat kèŋ don : kaṭaḥ solahiŋ para prajurit yèn kacariyosna iŋ lampaḥ éṅgal dumugi iŋ paṅgénan .

tandya praptèŋ kurukṣétra sira tĕlasa tiṅkaḥ kuṭatyanta durga . anuntĕn dumugi iŋ tĕgal kuru sampun sami damĕl kiṭa sakalaṅkuŋ pakèwĕd . kaŋ diarani kuṭa luwiḥ pakéwuḥ iku kuṭa santosa , pakéwuḥ yèn katĕmpuḥ iŋ muṅsuḥ .

taṅèḥ yan warṇanĕn tuṣṭaniŋ manahira saŋ paṇḍu pani , anèŋ jro : taṅèḥ tĕlasipun manawi kacariyosna biṅahiŋ manahipun garwaniŋ paṇḍu wontĕn iŋ ṅlĕbĕt .

sigrahĕm saŋ watĕn paṇḍawa makamukaŋ saŋ krĕsna lèn partiwakèḥ : éṅgal piṛĕmbag para paṇḍawa , iṅkaŋ dados sĕsirahiŋ ṛĕmbag krĕsna sarta puṅgawa kaṭaḥ . sarèhniŋ sénapati pariŋ samaraya ginunĕm saŋ wruhèŋ byuha durga . pratiṅkahiŋ sénapati iŋ papraṅan dipun ṛĕmbag , iṅkaŋ uniṅa iŋ gĕlar pakèwĕd .

66 . usuŋ usuŋ lumbuŋ .

amb . woŋ ṅlakoni pagawéyan kroyokan , kahupamakaké ṅusuŋ lumbuŋ .

67 . awak pèṇḍèk budi ciblèk . tĕgĕsé : awak ĕṇḍèk budi asor .

68 . uwis jumĕgur .

amb . woŋ kaŋ wis misuwur iŋ kabisan tuwin bĕcikiŋ kalakuwané .

69 . awala sakṣi .

wala : pagĕr , ijèn , lamba .

saloka :  woŋ asakṣi bocaḥ utawa muŋ siji , ora tumindak pasakṣiné .

70 . owal awil owĕl .

amb . woŋ sok saguḥ mĕmènèhi , naṅiŋ ora ana kayaktèné .

owal awil samubaraŋ kaŋ wis obaḥ marga saka ora kukuḥ tañjĕbé , kaya ta : untu kaŋ wis ogak agik mèḥ runtuḥ . dadi obaḥ kagawé ṅibarat wĕtuniŋ kasaguhan .

71 . alésus gumĕtĕr , utawa aṅlésus gumĕtĕr .

saloka :  woŋ mahido iŋ bĕbĕnĕran , ṅarubiru iŋ adil , kahupamakaké gumrĕbĕgiŋ lésus , utawa lésus gumrĕbĕg .

72 . alihan guŋ .

saloka :  woŋ ora ṅuṅasaké kabisané .

alihan : lumiya , sumiṅkir . guŋ : gĕḍé .

gĕḍé iku kagawé ṅibarat kapintĕran (kabisan ) tĕraṅé : ñiṅkiri ṅuṅasaké kabisan .

73 . ilaŋ jarakĕ kari jahilé .

amb . woŋ kaŋ ilaŋ kaprawirané kari ala utawa kaniṣṭané . kaprawiran , tĕgĕsé : kaprajuritan . muṅguḥ jarak kaŋ kasĕbut iŋ paribasan iki iya jarak kĕpyar , kaŋ digawé ḷĕṅa , woŋ désa manawa aṛĕp ṅétuŋ étuŋ , kaŋ digawé ṅècèri isi jarak . jarak iku katĕlahan duwèni tĕgĕs : étuŋ . yèn woŋ désa takon , katĕmu pira jaraké , tĕgĕsé : katĕmu pira ĕtuṅé , dadi kaṛĕpé paribasan mahu . ilaŋ étuṅé kaprawiran kari kaniṣṭané . iya ana woŋ désa milaŋ ṅaṅgo kĕcik , kluṅsi , krikil utawa ḍuwit , naṅiŋ saḍéṅaha kaŋ kaṅgo ṅétuŋ , aṅgoné ṅarani tĕka añjarak , tĕgĕsé : ṅétuŋ . maṅkono uga woŋ nagara kaŋ kaṅgo ṅétuŋ gobog , manawa akon ṅétuŋ samubaraŋ , basané : gobogĕn .

aliya saka kaŋ wus kasĕbut mahu , woŋ désa yèn aṛĕp adu jago ṅaṅgo diétuṅi ḍisik , jaya apĕsiŋ jago , apaṭokan nĕptuniŋ dina karo pasaran , étuṅan iku kaŋ nélakaké jaya apĕsiŋ siji sijiné jago , kaŋ wido , wiriŋ galiḥ , blorok utawa jali . wondéné tĕmbuŋ : kaprawiran iku ora ṅĕmuṅaké anduwèni tĕgĕs : kaprajuritan . woŋ sugiḥ , woŋ kèḍĕp utawa woŋ kaŋ budiné rosa , iya kabasakaké prawira , dadi kèḍĕpé utawa kasugihané kabasakaké : kaprawiran .

74 . apik kumripik nañcaŋ kirik .

amb . woŋ lahiré sumuci suci , iŋ batin ṅaṇḍut ṛĕṛĕgĕd .

kumripik : maṅan samubaraŋ saṭiṭik .

nañcaŋ kirik : ṅibarat : ṅaṇḍut ṛĕṛĕgĕd , awit iŋ atasé baṅsa islam , asu iku alané kéwan ṛĕgĕd .

75 . apatra ina pracaya .

saloka :  woŋ mradata mawa layaŋ , ora mawa sakṣi .

pracaya : pitaya , kagawé ṅibarat sakṣi , awit kandĕliŋ prakara saka sakṣi .

76 . apĕpikat gantuŋ .

saloka :  jakṣa aṅgolèk woŋ padu paripadu , kahupamakaké woŋ masaŋ pikat digantuŋ .

pikat : kuruṅan piranti ṅaraḥ manuk .

77 . upaya sakṣi .

upaya : golèk , pahékan . dadi sakṣi golékan utawa sakṣi pahékan , yå iku sakṣi sanak sadulur .

saloka :  woŋ sakṣi sanak sadulur utawa gawé sakṣi .

78 . upaya prabéda , tĕgĕsé : pahékan gèsèḥ .

saloka :  woŋ ora nuhoni jaṅji . kaṛĕpé kaŋ gawé saloka : ṅĕmpak ĕmpak utawa ambudi pahéka aṛĕp aṅgèsèhi , yå iku ñĕḷĕt basa kaŋ wis kawĕtu .

79 . hyaŋ kaliṅga surya .

saloka :  woŋ wicakṣana , maḍaṅi iŋ akèḥ .

hyaŋ : déwa , surak . kaliṅga : kasalira . dadi déwa kasaliran srĕṅéṅé . pasajané : déwa paṅawak surya (srĕṅéṅé ) .

80 . ambahuda daris . punika sastra lampaḥ gurunipun ambahud adaris .

ambahud : ñagĕd ñagĕd , sumagĕd .

adaris : atata .

saloka :  woŋ duwé prakara , sawisé kalaḥ ṅĕtokaké pĕndèl liya , sumĕdya ambĕcikaké awaké .

pĕndèl : kabrukiŋ pitik , kagawé ṅibarat jawab , utawa atur susulan .

81 . ambahud sabda .

saloka :  woŋ mĕmulaŋ maraŋ sakṣi .

82 . omaḥ saḍuwuriŋ jaran .

amb . woŋ ṅraman . mulané dibasakaké maṅkono , awit woŋ ṅraman iku mrana mréné agawé ṛĕrusuḥ utawa nĕnĕlukaké . jaran kaŋ dituṅgaṅi kahupamakaké omahé , déné ora jĕnak utawa araŋ ana iŋ omaḥ , kĕṛĕp nuṅgaŋ jaran .

83 . amaha maha : wutuhé tĕmbuŋ anĕmaha nĕmaha . tĕgĕsé añjarag añjarag .

saloka :  woŋ ambĕbalaŋ ṅĕnani uwoŋ , dadi nĕmaha nĕmu prakara utawa ṛĕribĕd .

84 . amis bacin .

ŋ . éwuḥ pakéwuḥ utawa ṛĕribĕd . dadi yèn woŋ calaṭu : amis baciné dakpasrahaké iŋ kowé , utawa dakboḍokaké iŋ kowé , tĕgĕsé : éwuḥ pakéwuhé dakpasrahaké (dakboḍokaké ) iŋ kowé .

85 . ambuka sabda .

saloka :  woŋ duwé prakara , duruŋ kadaṅu iŋ paréntaḥ aṇḍisiki atur , ṅarani sakṣi , nuduhaké omahé .

86 . amblĕs atilar dana .

saloka : woŋ sowan iŋ jakṣa aṅgawa ṛĕruba .

amblĕs : mañjiŋ , dadi mañjiŋ maraŋ paṅgonan , (omahiŋ jakṣa ) ṅibarat sowan .

87 . ambali muka amigantaka . tĕgĕsé : ambalik rahi ñiṅkiri pati .

saloka :  woŋ ñélaki jañji aṛĕp mĕmènèhi , malik rahi iku méṅo , ṅibarat : ora aṛĕp , ñiṅkiri pati , ṅibarat : ñiṅkiri aṅgoné aṛĕp kaloṅloṅan . kayata : jaṅji aṛĕp mènèhi ḍuwit utawa liyané , yèn nĕtĕpi jaṅji , maṣṭi bakal kélaṅan kaŋ kajaṅjèkaké mahu .

88 . ambima pakṣarṣa dana . wutuhé : ambima pakṣa arṣa dana . ambima : kaya bima .

pakṣarṣa dana : pakṣa aṛĕp iŋ ḍuwit .

saloka :  woŋ narka ṅutaṅaké maraŋ woŋ , bañjur nagiḥ sarta aparipĕkṣa .

89 . ambagat tan ana : anirṇa daya (sèṇḍèn kayu akiŋ ) .

saloka :  woŋ duwé prakara , asèṇḍèn woŋ kaŋ wis mati .

ambagat : aṇḍaṅanaké , ṅrosakaké . dadi aṅgoné ṅuwataké prakarané ora makolèhi , awit kaŋ gawé sèṇḍèn wis ora ana .

90 . ambagaspati . tĕgĕsé : kaya srĕṅéṅé .

saloka :  woŋ saru solahé , digsura iŋ paṅucap ana iŋ pasowanan , apadéné muraŋ tata , mila wani jakṣa , pasajané woŋ panasbaranan , kaŋ tiṅgal duga prayoga .

91 . ambégal sambi ṅayaŋ .

saloka :  woŋ añjĕjupuk ana iŋ pasar aliŋ aliŋ tuku , utawa woŋ ambégal aliŋ aliṅan ñambut gawé . aṅayaŋ : aliŋ aliṅan , ṅañaŋ , ṅrosani .

92 . ubut sakṣi .

saloka :  woŋ duwé prakara . gawé sakṣi ora mawa tampikan woŋ .

ubut : carobo , ambalubut . iŋ jaman kuna kaŋ ora dadi pasakṣèné utawa kaŋ niṣṭa kagawé sakṣi .

1 . aboḷĕṛĕŋ woŋ tukaŋ adol aṛĕŋ .

2 . aṅgalaṇṭaŋ woŋ tukaŋ adol grabaḥ .

3 . aṅgĕḍig woŋ tukaŋ paṇḍé .

4 . aṅgĕñjoŋ woŋ tukaŋ sayaŋ .

5 . maḷĕṛĕŋ woŋ tukaŋ mĕlik .

6 . cukit woŋ tukaŋ adol trasi .

7 . dulit woŋ tukaŋ adol iñjĕt .

8 . aṅgĕṇḍiŋ woŋ tukaŋ gawé gamĕlan .

9 . aṅurut woŋ tukaŋ gawé kawat .

10 . abibis woŋ tukaŋ gawé ĕdom .

11 . marakèḥ woŋ kuṇḍi .

12 . muntrĕŋ woŋ mĕdĕl .

13 . kumbaḥ juru masuḥ (juru mutiḥ ) .

14 . kurakaḥ jagal .

15 . braṅké blantik .

mulané niṣṭa kagawé sakṣi , marga saka asoriŋ paṅgaotané , kahéwokaké woŋ lalawora , ora diandĕl saaturé .

93 . upaya sakṣi .

saloka :  woŋ ṅĕbaŋ ĕbaŋ maraŋ sakṣi .

94 . abaŋ abaŋ lambé .

ŋ . lamisiŋ calaṭu , dadi calaṭu kaŋ muŋ ṅénaki ati bahé .

95 . abaṅiŋ lambé : abaŋ abaŋ lambé .

96 . aṅun aṅun aṅadu pucukiŋ ĕri .

saloka :  woŋ ambĕnĕri , nandukaké kaḷĕpasaniŋ budi , ṅawasaké kaŋ dora lan kaŋ tĕmĕn , mawaŋ solaḥ bawa utawa ulaté kaŋ agugat utawa kaŋ ginugat .

aṅun aṅun : galak : baṇṭèŋ , kaŋ kahupamakaké baṇṭèŋ iku jakṣa , aṅadu pucukiŋ ĕri , ṅadu kaliñcipan , ṅibarat mawaŋ pratiṅkaḥ tuwin ulat apadéné ṅlimbaŋ aturé kaŋ paripadu .[20]

97 . aṅin siḷĕm iŋ wariḥ .

saloka :  durjana kaŋ ora katon sĕdyané , kahupamakaké aṅin mañjiŋ iŋ bañu .

98 . aṅgéṇḍoli buntutiŋ macan .

amb . woŋ kaŋ aṅgugu ujariŋ durjana , utawa anut iŋ lakuné .

99 . aṅguṣkara , tĕgĕsé : ñumur , kaya sumur .

saloka :  woŋ duwé gugad , ora gĕḷĕm aṅgugat . mulané disalokani : sumur , awit sumur iku ora mili bañuné , iku ṅibarat gugat ora kalakokaké . guṣkara : sumur .

100 . aṅgupita sabda .

saloka :  woŋ gawé gawé utawa ṅaṭik aṭik ujar .

aṅgupita : ṅaṅgit , ṅrumpaka .

101 . aṅgayuḥ iŋ tawaŋ pĕjaḥ tan wikara .

saloka :  woŋ saguḥ ñĕkĕl durjana , wĕkasan ora bisa ñĕkĕl , andadèkaké iŋ tiwasé .

102 . aṅgampaŋ tan wruḥ iŋ kuṇṭara manawa .

saloka :  woŋ mulihaké baraŋ silihan ora mawa paliwara utawa tutur maraŋ kaŋ duwé , ora kapikir bokmanawa ilaŋ utawa disélaki .

kuṇṭara : réka , pratiṅkaḥ , ṅlĕṅkara . kaya ta : unèn unèn : kuṇṭaraniŋ manitra : pratiṅkahiŋ nulis , kuṇṭara yèn labdèŋ karya : ṅlĕṅkara yèn olèḥ gawé . putus iŋ kuṇṭara rajaniti : putus iŋ pratiṅkaḥ paṅadilan .

103 . aṅlaŋ aṅliŋ .

aṅlaŋ : aṅon , aṅliŋ : calaṭu .

kaṛĕpé woŋ kaŋ sĕdya alaku ala , naṅiŋ mawa aṅon woŋ yèn pinuju sĕpi iya sida añjupuk , yèn konaṅan , maṅka disapa utawa diĕlokaké , calaṭu mawa samudana samubaraŋ kagawé ṅaliŋ aliṅi alané .

104 . aṅimbu cihna .

saloka :  woŋ kĕmaliṅan utawa kĕbégalan , olèḥ ñĕkĕl piranti utawa gagamaniŋ durjana ora ṅaṅgo kaaturaké iŋ paréntaḥ .

cihna : taṇḍa : tĕṅĕr .

na .

105 . nantaŋ wéya .

saloka :  woŋ lalaku iŋ wayaḥ bĕṅi ora aṅgawa obor utawa kĕpatèn obor , ora añjaluk tuluŋ obor maraŋ pomahan kaŋ cĕḍak , kacĕkĕl aṅ[21]

woŋ kaŋ panuju amburu maliŋ . tĕgĕsé : wéya : kĕṇḍo : pĕpéka . dadi kahupamakaké woŋ ṅajab ṛĕribĕd , utawa nĕmaha pĕpéka , wĕkasan nĕmu ṛĕribĕd .

106 . nidra pramana .

saloka iki olèḥ roŋ prakara :

1 . ṅibarat : woŋ bĕbéḍaṅan .

2 . woŋ duwé paṅaṅkaḥ aṛĕp matèni maraŋ sawijiniŋ woŋ , api api ñadulur maraŋ kaŋ kaaṅkaḥ patiné mahu .

pramana : waspada .

dadi kaṛĕpé saloka mahu : ñilibaké pandĕḷĕŋ , awit woŋ bĕbéḍaṅan , utawa woŋ ṅaṅkaḥ patiniŋ liyan , iku amaṣṭi laku samun .

107 . nututi balaŋ atiba : nututi balaŋ wis tiba : (kumĕḍèp kasèp , i 159 ) .

108 . natas tali gumantuŋ .

saloka :  jakṣa ṅrampuṅi prakara karampuṅané ora tumindak . natas tali iku kagawé ṅibarat , ṅrampuṅi prakara . déné gumantuŋ kagawé ṅibarat : éba tumindaké karampuṅan , dadi prakara isiḥ gumantuŋ .

109 . niṣṭa wasa pariwasa .

saloka :  durjana kaŋ wis ṅrusak pagĕr bañjur kacaṇḍak .

wasa : wĕnaŋ : rusak . pariwasa : paripĕkṣa . dadi aṅgoniŋ parikudu ṅrusak pagĕr tumiba niṣṭa awit bañjur kacaṇḍak .

110 . niṣṭa pradana .

pradana : sugiḥ , gañjaran , loma .

saloka :  woŋ ñiliḥ ora ṅakoni . gañjaran utawa loma ṅibarat pañahur , dadi niṣṭaniŋ pañahur , kaṛĕpé : ora ṅakoni .

111 . niṣṭa pariwasa : niṣṭa wasa pariwasa (no 109 ) .

112 . nilib luraḥ .

saloka :  woŋ duwé prakara ṅlaṅkahi lurahé .

nilib : ñamar , kaṛĕpé : ñilibaké luraḥ .

113 . nimur durjana : anir ḍuṣṭa (no 7 iii ) : anirṇa ḍuṣṭa (no 2 i ) .

nimur : ṅluṅakaké , ṅiwakaké .

114 . namur tilas .

saloka :  woŋ ṅidaki tapakiŋ maliŋ , katĕtĕpaké dadi panuṅgalaniŋ maliŋ (durjana ) .

ṅidak tapakiŋ maliŋ : ṅilaṅaké labĕté .

115 . nimpĕt aculawĕt tan wrin baya .

nimpĕt : ṅumpĕt . aculawĕt : ñiḍĕm .

saloka :  woŋ ñiḍĕm rajapati .

116 . nugraha ati kirda .

saloka :  woŋ lanaŋ mènèhi utawa ñilihi paṅaṅgo maraŋ wadon liya , tanpa kawruhan maraŋ bojo utawa akrabiŋ wadon mahu .

nugraha : awèḥ , gañjaran . ati : manaḥ k .

kirda : ulaḥ kaṛĕsmèn . dadi kĕna ditĕgĕsi : mĕmènèhi sumédya ambandrèk utawa ḍĕmĕnan .

117 . naga mamaṅsa tanpa tlaya .

saloka :  woŋ ṅaliḥ ṅaliḥ tarkané .

tlaya : tĕtĕp , laṅgĕŋ , cĕgaḥ . mamaṅsa , ṅibarat : narka . tanpa tlaya , ṅibarat : ṅaliḥ aliḥ tarka .

118 . nibani tilas .

saloka :  woŋ nalasaḥ malaŋ maraŋ paḷĕmahané woŋ liya tanpa tutur maraŋ kaŋ duwé , wĕkasan nĕmu ñina , iku kĕna paṅgrayaṅan amitĕnaḥ maraŋ kaŋ duwé ḷĕmaḥ mahu .

119 . nibani sabda purusa .

saloka :  woŋ ṅumpaḥ umpaḥ utawa mĕmisuḥ ṅĕsot ĕsotaké iŋ woŋ tanpa sabab .

purusa : pakṣa , kawasa , lanaŋ .

120 . nuṅgakṣĕmi .

amb . jĕnĕṅiŋ bapa tumurun kaaṅgo maraŋ anak putu utawa saduluré .

121 . naṅguŋ gĕmpaliŋ waraṅka bĕḍahiŋ bĕbĕd .

iku babasané : woŋ naṅguŋ maraŋ sawijiniŋ woŋ kaŋ nĕmu kaluputan , katimbalan iŋ paréntaḥ utawa bĕndarané . kaṛĕpé : naṅguŋ slamĕtiŋ badan .

122 . niṅar kawaṅuran .

saloka :  woŋ añjupuk rajakayaniŋ liyan , kaya ta : kĕbo sapi sapĕpaḍané , katarka maṅan utawa ṅrusak tanduran , ora ana ñinané .

niṅar : aliṅan . dadi pañjupukiŋ rajakaya mahu kaŋ kagawé aliŋ aliŋ aṅgoné maṅan utawa ṅrusak tĕtanduran , baṛĕŋ sĕpi saka ñina , kawaṅuran utawa tĕtéla manawa goroḥ .

ca .

123 . ciniṇṭa kacandra .

ciniṇṭa : kabilahèn . candra : ṛĕmbulan , warṇa .

saloka :  woŋ maliŋ nuju paḍaŋ bulan , wĕkasan nĕmu bilahi .

124 . candra kalamukan buda .

saloka :  woŋ katarka ora bĕnĕr utawa ora yakti .

kalamukan : kaaliṅan pĕḍut .

buda : wuda : budi . dadi kaṛĕpé saloka iki : ṛĕmbulan kaaliṅan maṅkono dadi kaṛĕgĕdan , ṅibarat woŋ kaŋ ditarka . wuda ṅibarat ilaṅiŋ aliŋ aliŋ , katon paḍaŋ ṛĕsik , dadi tĕtéla ora kaṛĕgĕdan mahu .

125 . caṇḍak cĕkĕl .

amb . woŋ ṅutaṅaké , ñĕkĕl baraŋ duwèké kaŋ utaŋ , kasurupaké pañahuré .

126 . caṇḍak rawun .

rawun , tĕgĕsé : ṅawud .

caṇḍak cĕkĕl mahu , muŋ kacèké ora mawa miliḥ baraŋ , saka caṇḍaké bahé .

127 . caṇḍuk lawuŋ .

amb . katĕmu karo sawijiniŋ woŋ , utawa tĕpuŋ sarana lanturan .

caṇḍuk : cuṇḍuk : kapĕṭuk .

dadi lawuŋ kaŋ minaṅka lantaran , awit lawuŋ iku minaṅka lantarané tumbak .

128 . cukĕŋ wrĕṅkĕŋ .

amb . woŋ kumĕt iŋ samubaraŋ , ora kĕna dimĕmanisi calaṭu .

cukĕŋ : kumĕt . wrĕṅkĕŋ : puguḥ , ora gĕḷĕm ṅalaḥ .

129 . citra wicitra .

citra : warṇa , tulisan . wicitra : warṇa linuwiḥ , bagus , tulisan linuwiḥ .

amb . woŋ bagus sarta bĕcik atiné , manawa ṅucap paṅucapé iya manis .

130 . catur maṅgala .

catur : papat . maṅgala : paṅaṛĕp , uraŋ , paṅgĕḍé . kaŋ diarani catur maṅgala : paṅgĕḍé papat , yå iku : patiḥ , paṅulu , jakṣa , pujaṅga , paḍa dadi waraṅkaniŋ ratu , sĕsilihiŋ paṅadilan . subamaṅgala : tĕtabuhan .

bratayuda : rika tanantara maṅka dulura haḷĕp tĕkapiŋ maṅiriŋ tĕkyaniŋ kaŋ subamaṅgala gumuruḥ katon mijilèŋ wwaŋ arum , rika tanantara maṅkata dulura haḷĕp tĕkapiŋ maṅiriŋ . iŋ ṅriku botĕn antawis daṅu lajĕŋ biḍal , asĕlur asri déniŋ iṅkaŋ sami ṅiriŋ .

subamaṅgala , tĕgĕsé manèḥ : 1 . kĕpyuriŋ udan , 2 . udan awor panas .

tyani kaŋ subamaṅgala gumuruḥ katon mijilèŋ wwaŋ arum , tĕgĕsé : kalayan tabuhanipun gumĕraḥ , katiṅal wĕdaliŋ paṛĕkan .

131 . cawĕta tĕkan wadoné .

iku babasané woŋ sĕsumbar , ṅuṅgul uṅgulaké awaké . ṅĕsoraké muṅsuhé , ora wĕdi ditaṇḍiṅana woŋ sanagara , sanajan dalasan woṅé wadon cawĕtana mèlu ṅrubut iya ora wĕdi .

tĕraṅé maṅkéné : woŋ tumandaŋ gawé kaŋ kinira ṛĕkasa , kaya ta : upama woŋ aṛĕp mĕmènèk , lumayu , utawa kĕkĕṛĕṅan , adat manawa bĕbĕdan bañjur dicawĕtaké , supaya aja ṅanti ribut[22] iŋ tandaŋ , wondéniŋ woŋ wadon ora ana kaŋ cĕcawĕt muŋ kagawé paribasan bahé .

132 . cita wicita .

cita : ati . wicita : ati linuwiḥ .

saloka :  woŋ bĕcik atiné tansaḥ katon manis iŋ ulat .

133 . calawĕṇṭaḥ . tĕgĕsé : rusuḥ .

amb . woŋ ṅlakoni rusuḥ sawĕnaŋ wĕnaŋ .

134 . cagak ĕlèk .

amb . samubaraŋ kaŋ kagawé sarat ñayuti turu iŋ wayaḥ bĕṅi utawa ambĕtahaké mĕlèk , kaya ta : maca layaŋ , andoṅèŋ , sapanuṅgalané .

135 . cagak ambèn camĕṭi tali .

amb . woŋ santosa diandĕl . cagak ambèn ṅibarat : santosa , ora kuwatir manawa ṅowani . camĕṭi tali , ṅibarat : kukuḥ , wuḷĕd .

136 . cébol aṅgayuḥ lintaŋ .

ŋ . ṅlĕṅkara , kaya ta : woŋ cilik duwé kaṛĕp maraŋ kaŋ gĕḍé ḍuwur , istiṅaraḥ ora bisa katĕkan .

137 . cébol aṅgayuḥ laṅit : cébol aṅgayuḥ lintaŋ .

138 . cĕblok kaṅkuŋ .

amb . woŋ tĕtawa kaŋ saya muṇḍak akèḥ . kaya ta : jaranku aṛĕp kotuku tawaku satus rupiyaḥ , baṛĕŋ liya dina ana woŋ aṛĕp tuku , tawaku f 110 , liya dina muṇḍak manèḥ , iku dibasakaké : cĕblok kaṅkuŋ . awit kaṅkuŋ manawa kacĕblokaké nĕdya katandur , lawas lawas nalosor saya muṇḍak dawa .

139 . caṭok gawèl .

amb . woŋ calak . caṭok tĕgĕsé : tĕpuŋ , baṅsaniŋ pĕndiŋ , gawèl : sahud . dadi tĕpuŋ sahud , yå iku ñĕñahud tĕmbuŋ , nĕpuṅi calaṭu .

140 . cĕṭèṭèt woḥ kuḍu .

amb . samubaraŋ kaŋ ahèŋ , utawa éba lumraḥ kadadéyané , kaya ta : wĕwulaŋ utawa tĕkad bĕcik , tĕmahan andadèkaké bilahi .

cĕṭèṭèt : kĕcipir : manuk sikatan .

kuḍu : pacé , dadi wĕwulaŋ utawa tékad bĕcik , wĕkasané andadèkaké bilahi , kahupamakaké kĕcipir awoḥ pacé , awit wĕwulaŋ utawa tékad bĕcik , kalumrahané iya bĕcik kadadéyané .

ra .

141 . rahi ḍiṅklik .

amb . woŋ sahèn : rahi trumpaḥ (112 ii ) .

142 . rèntèŋ rèntèŋ runtuŋ runtuŋ .

amb . woŋ atut rukun , kaya ta : atut rukuné woŋ bĕbojoan , utawa saduluran .

143 . raṇḍa kisi .

amb . raṇḍa kaŋ duwé anak lanaŋ , iku añjupuk saka wujudiŋ jantra , kaŋ kapasaṅan kisi . dadi raṇḍa kaŋ duwé anak lanaŋ , kahupamakaké jantra dipasaṅi kisi .

jantra kahupamakaké biyuŋ , kisi , kahupamakaké anak . muṅguḥ raṇḍa kisi mahu yèn ana pagawéyan isiḥ mèlu kacacaḥ , déné yèn raṇḍa duwé anak wadon ora diarani , raṇḍa kisi .

144 . raṇḍa gabug .

amb . woŋ nĕmu raṇḍa kaŋ ora duwé anak .

145 . rawi ratya grahana suté .

saloka :  woŋ nĕmu kawiraṅan , kahupamakaké kaya srĕṅéṅé utawa ṛĕmbulan grahanan . rawi , tĕgĕsé : srĕṅéṅé .

ratya : ṛĕmbulan . utawa rati . suté : wiraŋ : rusak .

146 . rupak sagarané .

amb . woŋ kaŋ ora ṅambakaké ṅapura , ora amĕṅku .

147 . rumaṅkaŋ rumiṅkiŋ : (maliŋ kabunan , i 332 ) .

saloka :  maliŋ kaŋ lagi mara tĕkan iŋ latar bañjur kacaṇḍak .

148 . rog rog asĕm .

amb . samubaraŋ kaŋ jag jog , nuli akèḥ , nuli saṭiṭik , kaya ta : udan , saḍéla dĕṛĕs , saḍéla mĕṇḍuŋ , bañjur dĕṛĕs manèḥ , iku kaaranan udan rog rog asĕm , pañjupuké saka woŋ ṅĕrog wit asĕm , aṛĕp kajupuk wohé , sakĕrogan kaŋ tiba tarkaḍaŋ akèḥ , tarkaḍaŋ saṭiṭik .

149 . raga tanpa mulé .

amb . woŋ kaŋ wis ora kajèn , utawa kaŋ siniṅkaŋ siṅkaŋ .

mulé , tĕgĕsé : ruba , aji , pariŋ , mulya , kurmat . woŋ sĕḍĕkaḥ ana kaŋ ṅarani : mĕmulé , iku iya tuṅgalé tĕmbuŋ mulé , mahu . woŋ ñaosi ḍahar maraŋ para nabi utawa wali , tĕmbuṅé mĕmulé , kaṛĕpé : atur atur utawa mulyakaké , minaṅka taṇḍa kurmat .

150 . rubuḥ rubuḥ gĕḍèg : rubuḥ rubuḥ gĕḍaŋ (117 ii ) .

gĕḍèg iku yèn rubuḥ maṣṭi salajur pisan . woŋ makmum sĕmbahyaŋ mulané dibasakaké rubuḥ rubuḥ gĕḍèg , tĕraṅé maṅkéné : paṅgonan kaŋ wiwit rubuḥ marga kaṅinan utawa kadĕdĕl iku kahupamakaké imamé , salajuriŋ gĕḍèg kaŋ mèlu rubuḥ , kahupamakaké kaŋ makmum sĕmbahyaŋ .

151 . ṛĕbut koripan .

amb . woŋ ṅuṅsèkaké umur , utawa ṛĕbut paṅuripan .

152 . ṛĕbut tuwuḥ : ṛĕbut koripan .

tuwuḥ : urip , ṭukul , timbul .

153 . ṛĕbut taṅguḥ .

amb . woŋ ṛĕbut pĕṭèk utawa ṛĕbut kawruḥ .

taṅguḥ : tuju , pĕṭèk , palaŋ , atur .

154 . ṛĕbut sĕnĕŋ .

amb . sasĕnĕṅaniŋ ati . kaya ta : ana ṛĕrupan loro , paḍa prayoga adiné . muṅguḥ sĕnĕṅiŋ ati ora maṣṭi maraŋ karo pisan , maṣṭi muŋ salaḥ siji kaŋ dadi pamiliḥ .

ka .

155 . kahusti sabda pralaya .

kahusti : kasĕbut . sabda : calaṭu , pralaya , mati .

saloka :  patiniŋ durjana marga saka karubuhan ṛĕrasan , dadi kaḷĕbu iŋ alun aluniŋ durjana , utawa durjana mati saka calaṭuné ḍéwé .

156 . kahilaṅan lacak .

amb . woŋ ṅlari durjana ora olèḥ lacak .

157 . kĕnès ora èṭès .

amb . woŋ wadon kaŋ ora bisa ṅaku bisa .

èṭès : bisa , (kasar ) .

158 . kuna mrĕbuŋ .

amb . samubaraŋ kaŋ wis lawas kalakoné , kahupamakaké nalika jaman kartasura lolosé paṅéran balitar nalika pĕraŋ ana iŋ désa mrĕbuŋ .

159 . kanataléna .

saloka :  prakara kaŋ wis kaliṅan ratuné séda , tĕgĕsé : wis salin ratu . léna : mati , lali .

160 . kĕṇḍo tapihé .

amb . woŋ wadon kaŋ gampaŋ pinriḥ iŋ kaṛĕsmèn .

161 . koṇḍaŋ ciri .

ciri , tĕgĕsé : cacad , taṇḍa , tulis .

saloka :  woŋ kaŋ wis misuwur ala .

162 . kuṇṭara ora pakra .

amb . woŋ duwé réka ora ḍapur , tĕgĕsé : duwé réka ora kadadéyan . pakra , tĕgĕsé : ḍapur .

163 . kaṇṭa jaga .

kaṇṭa , tĕgĕsé : warṇa , gulu . jaga : rumĕkṣa .

saloka :  woŋ rumĕkṣa iŋ kawiraṅan .

164 . kacurat kacurut .

amb . samubaraŋ pagawéyan kaŋ tuna wiwitan wĕkasané , iŋ ṅaṛĕpé ora ñukupi , iŋ buri ora ñukupi . kaya ta : aku duwé omaḥ paṅaji f 1000 , dak dol muŋ payu f 600 . bañjur daktukokaké kréta , wusana kréta mahu dakĕdol tuna . tĕgĕsé : kacurat kacurut , kasurap kasurup .

165 . kacabĕṅgala .

ŋ . samubaraŋ kaŋ dadi tĕtuladan utawa dadi tĕpa tulaḍa kaya ta : woŋ mulaŋ ñalaṭoni maṅkéné : si anu kahé dadi kacabĕṅgala , tuladĕn , olèhé dadi priyayi , sarta mukti déniŋ kahutamaniŋ budi .

tĕtuladan ala iya kĕna diṅibarataké : kacabĕṅgala , kaya ta : ana woŋ ṅlakoni paṅgawé ala , bañjur kahukum , iku dadi kacabĕṅgalané sakèhiŋ woŋ kaŋ paḍa ṅlakoni paṅgawé ala . mulané kacabĕṅgala kaaṅgĕp tĕtuladan , awit paṅaṅgĕpé woŋ jawa , paḍa paḍa kaca gawéyan sabraŋ oñjo ḍéwé .

166 . karuña budi .

saloka :  woŋ wĕlasan iŋ sapĕpaḍané .

karuña : wĕlasan . ruña : wĕlas .

167 . krĕti minaṅka upakṣi . tĕgĕsé : gawé minaṅka wĕruḥ , kaṛĕpé : pagawéyan minaṅka sakṣi .

saloka :  woŋ katarka ṅoboŋ omaḥ kacihna saka pagawéyané . kaya ta : agawé colok waliraŋ , dimik sapanuṅgalané kaŋ pañcèn kaṅgo ṅoboŋ omaḥ . sanajan ora konaṅan iŋ paṅoboṅé , colok waliraṅan wahu prasasat sakṣi .

168 . karajawasa . tĕgĕsé : kapara pakṣa , kapara rusak , kapara tiwas .

saloka :  woŋ matèni woŋ ana iŋ sabĕt saponiŋ liyan .

169 . krĕmi sampika wrĕki kaka duratmaka wrĕduaṅga sardula wikridita .

sampika : caciŋ . wrĕki : uḷĕr . kaka : gagak . duratmaka : maliŋ . wrĕduaṅga : lintaḥ . sardula : macan , wikridita : galak aṅluwihi . iku salokané maliŋ . maliŋ iku pĕpaḍané krĕmi , caciŋ , uḷĕr , manuk gagak , lintaḥ , sayĕkti wajib pinaténan .

kaka : paṛĕkan , manuk gagak . raka .

170 . kĕrig lampit .

amb . woŋ aṅkat aṅkatan akĕrig sabaturé kabèḥ , utawa wĕtuné prajurit kaŋ kĕtog kabèḥ , kahupamakaké

aṅkat utawa wiyosiŋ ratu , sakèhiŋ abdi kaŋ sipat luṅguḥ lampit , paḍa aṇḍèrèk utawa sowan kabèḥ .

171 . kĕriga tĕkan ciṇḍilé abaŋ : cawĕta tĕkan wadoné 132 ii .

babasaniŋ woŋ , sĕsumbar , ṅuṅgulaké awak ṅĕsoraké muṅsuḥ . ciṇḍél abaŋ iku kagawé upama bayi , dadi kaṛĕpé aja siŋ muṅsuḥ iŋ woŋ tuwa bahé wĕdia , sanajan bayiné mèlu tumandaŋ ṅrubut ora nĕdya diunduri .

172 . kuraŋ ulat . tĕgĕsé : kuraŋ dĕḷĕŋ , kaṛĕpé : kuraŋ wĕruḥ .

saloka :  woŋ aṅgawa boraŋ saloŋ lolos ana iŋ dalan , wĕkasan ṅĕnani woŋ liya .

173 . kikar kikir .

amb . woŋ ṅĕṅĕloṅi kahupamakaké woŋ ṅikiri .

174 . kakéhan kokok kikik .

amb . woŋ kakéhan réka (rèwèl ) kaŋ molaḥ maliḥ utawa ora ajĕg pikaṛĕpané . kokok : boṅgol , paṅgĕḍéné kècu .

kikik : asu kaŋ ḍasar cilik ora bisa gĕḍé , dadi pikaṛĕpan kaŋ molaḥ maliḥ kahupamakaké kaya kokok saḍéla , kapara kaya asu kikik , yå iku pikaṛĕpan mĕṅgik mĕṇṭol .

175 . kakuŋ adiguna . adiguna : guŋ adiguna .

saloka :  woŋ ṅĕndĕlaké kabisané .

176 . kaduwuŋ ṅuntal wĕḍuŋ .

amb . samubaraŋ pagawéyan utawa pratiṅkaḥ kaŋ dibañjuraké utawa diunduri ora prayoga kadadéyané , kahupamakaké woŋ ṅuntal wĕḍuŋ , kahulu lara , kadudut iya lara .

177 . kadaŋ konaŋ muŋ yèn ana mĕlik mĕlik : kadaŋ konaŋ (133 ii ) .

178 . kadaŋ katut .

amb . sadulur muŋ katut kagawa saka salakirabi .

179 . kidaŋ lumayu atiṅgal swara .

saloka :  woŋ liwat iŋ ratan , utawa sabĕt saponiŋ liyan , mĕmisuḥ ṅuwus uwus , ora karuwan kaŋ diarani , utawa salokané batur ṅlakoni paṅgawé ala , bañjur miṅgat , kajibahaké maraŋ bĕndarané .

180 . katahi baya : katiban tahi baya (139 ii ) .

saloka :  woŋ katarka ala .

181 . kitiran muṅgèŋ kayon .

saloka :  woŋ aṇḍaṇḍaŋ prakara utawa ṅubĕŋ ubĕŋ gugatiŋ uwoŋ , tuwin woŋ ñiliḥ (utaŋ ) bañjur muṅkir .

woŋ kaŋ naṇḍaŋ prakara kahupamakaké kaya kitiran ṅajap tĕkaniŋ aṅin , aṅin iku ṅibarat prakara . woŋ ṅubĕŋ ubĕŋ gugat , mulané kahupamakaké kitiran , iku muŋ olèḥ saka mubĕṅiŋ kitiran ,

maṅkono uga upamané woŋ ñélaki utaŋ , kaṛĕpé : mubĕŋ ora calaṭu sabĕnĕré .

182 . kitri rajakaya .

saloka :  woŋ padu bab tanĕm tuwuḥ kapaṅan iŋ iṅon iṅoniŋ uwoŋ .

183 . kitri rajapati .

saloka :  woŋ paripadu bab tibaniŋ rajapati ana iŋ pakaraṅan , utawa iŋ sabĕt sapon . pakaraṅan iku pakĕbonan utawa paṅgonan kaŋ muŋ katanduran krambil . purbané : karaŋ , tĕgĕsé : ĕṅgon , watu , paraŋ , kaya ta : karaŋ widadari : ĕṅgon widadari . karaṅulu : ĕṅgon siraḥ , (bantal ) , paraŋ sumoŋ , paraŋ ṅĕsoŋ .

184 . kitri rajabukti .

rajabukti tĕgĕsé : sawarṇaniŋ paṅanan .

saloka :  woŋ ṛĕbut rinĕbut tĕgal sawaḥ sapĕpaḍané .

185 . kĕtog poñjèn .

amb . samubaraŋ kaŋ ĕntèk ĕntékan , kaya ta : ĕntèkiŋ wragad , kĕrigiŋ prajurit kabèḥ , ora ana kaŋ kèri . utawa mantu anak wuragil , kahupamakaké ñuntak isiniŋ poñjèn .

186 . katiban daru .

babasané : woŋ katamuwan bandara utawa gusti , utawa woŋ cilik kaḍayohan woŋ gĕḍé , kaṛĕpé katiban bĕgja .

187 . kasaṇḍuŋ iŋ wataŋ .

ŋ . samubaraŋ pagawéyanku[23] kaŋ kapalaṅan déniŋ matiniŋ sanak sadulur .

188 . kasaṇḍuŋ mahésan .

ŋ . samubaraŋ pagawéyan kaŋ kapalaŋ iŋ susaḥ .

mahésan : tĕtĕṅĕriŋ kubur , kaya paṭok loro minaṅka tĕtĕṅĕr lanaŋ wadoné kaŋ mati , yèn lanaŋ mahésané lañcip , yèn wadon papak .

189 . kasirṇan tilas .

saloka :  woŋ ṅlari durjana ora olèḥ ĕḍok .

190 . kasirṇapura .

saloka :  prakara kaŋ wis kaliṅan iŋ kuṭa bĕḍaḥ , utawa karaton rusak , dadi wis kadaluwarṣa .

191 . kasurya candra , miruda wacana .

saloka :  woŋ duwé atur prakara wis kapaṭokan iŋ layaŋ , wasana giṅsir calaṭuné , kahupamakaké kapaḍaṅan iŋ srĕṅéṅé utawa ṛĕmbulan , dadi katon gorohé utawa narima iŋ karampuṅaniŋ jakṣa , iya maṅkono salokané . kasurya candra kaṛĕpé : diwènèhi paḍaŋ , iya iku karampuṅan . miruda wacana , ṅibarat nampik .

192 . kawuk ora wĕruḥ slirané .

amb . woŋ cilik duwé tanaga kaya woŋ gĕḍé , dadi ora wĕruḥ iŋ ciliké . kawuk , baṅsaniŋ slira , ḍapuré wis paḍa , naṅiŋ ora lorèk .

193 . kawilut tara (koṇḍaŋ ciri 161 iii ) .

saloka :  durjana kaŋ wis misuwur alané .

kawilut : kagubĕd . tara : gĕḍé , sĕru , baṅĕt , ora . dadi kagubĕd baṅĕt . yå iku kagubĕd iŋ suwur ala , tĕtéla karubuhan utawa karoban iŋ suwur ala .

194 . kala daraki dyaḥ .

saloka :  woŋ lanaŋ nuroni wadon sarana purusa . kala , tĕgĕsé : nalika , kĕṇḍaŋ , buta , bĕbaya . daraki : ñaṅgamani .

195 . kalya amiruda iŋ nata .

kalya , tĕgĕsé : kali , jakṣa . miruda : miṅlar , wĕdi .

saloka :  jakṣa ṅrampuŋ prakara tanpa layaŋ pakuḍuŋ karampuṅan , utawa ora muñjuk iŋ ratu . miruda nata , iku ṅibarat ñimpaŋ saka paréntahiŋ ratu .

196 . kapara kapéré .

amb . samubaraŋ kaŋ bĕcik kĕbĕcikĕn , kaŋ ala kalanĕn . kapara , iku ṅibarat bĕcik . kapéré , ṅibarat ala . kaya ta , upama kaŋ gĕḍé kĕgĕḍèn , kaŋ cilik kĕcilikĕn , sapĕpaḍané kaŋ maṅkono .

197 . kapralina , tĕgĕsé : kĕpatèn .

saloka :  woŋ duwé prakara ora bisa sowan iŋ pradata , marga kĕpatèn .

198 . kapralayaḥ , tĕgĕsé , kĕpatèn , kabilahèn , kaḷĕbur (anirṇa daya ) 1 iii .

saloka :  woŋ duwé prakara sèṇḍèn woŋ kaŋ wis mati .

199 . kapralaga , tĕgĕsé : kalawanan , kapĕraṅan , kaprasabĕnan .

saloka :  woŋ duwé prakara ora bisa sowan iŋ pradata . amarga pinuju ana pĕraŋ , utawa nuju kĕkĕṛĕṅan .

200 . kaprajaléna : kasirṇapura (190 iii ) .

201 . kaparag pèḥ .

ŋ . woŋ katiban ĕḍokiŋ prakara sapĕpaḍané , kaya ta : muluré iŋ prakara mahu ana kaŋ kajĕḍĕg .

pèḥ (ĕpèḥ ) paṅgonan saḍuwuriŋ supit , (supit : boṅkotiŋ pupu ) , dadi kaṛĕpé : katuju ĕpèhé .

202 . kaparaŋ pèḥ : kaparag pèḥ .

kaparaŋ , tĕgĕsé : kawatu , kaṛĕpé , katuju iŋ watu .

203 . kupita sabda pramana .

saloka :  woŋ ṅaṭik aṭik utawa gawé gawé calaṭu sakĕjap nétra . kupita : gupita .

204 . kapalaya .

saloka :  woŋ duwé prakara sèṇḍèn woŋ kaŋ luṅa .

laya , tĕgĕsé : luṅa : laku , pati .

205 . kapĕḍotan wiji .

ṅi : woŋ ora duwé anak , utawa kapatèn anak .

206 . kuḍuŋ iṇḍiŋ : kasasaban tapiḥ .

207 . kaya didadaḥ ḷĕṅa kĕpoḥ .

amb . woŋ kaŋ solahbawané saru kahupamakaké kaya woŋ alas , ḍèk ciliké didadaḥ ḷĕṅa kĕpoḥ . kĕpoḥ iku kayu alasan , wondéné bayi lumrahé didadaḥ ḷĕṅa klĕntik .

208 . kamuran kara .

kamuran : kahilaṅan , kara : prakara , paḍaŋ , manis , baraŋ .

saloka :  woŋ aṛĕp ṅaturaké bĕbandan maraŋ paréntaḥ ucul ana iŋ dalan .

209 . kamayaŋ wiguhan (kamayuŋ wiguhan ) .

kamayaŋ : kamayuŋ : kapañci .

wiguhan : prihatin , babahan .

saloka :  maliŋ kacĕkĕl ana iŋ babahan , utawa salokané woŋ kacaṇḍak ala sajroniŋ duwé prakara .

210 . kumĕṭak tan kacaṇḍak .

amb . woŋ tumĕguḥ ora kasĕmbadan .

211 . kaguṇḍaŋ sakṣi .

saloka :  sakṣi kaŋ wis kaḷĕbon pawèwèḥ .

kaguṇḍaŋ : kagoṇḍaŋ : kahulu . gĕnĕpiŋ tĕmbuŋ kaguṇḍaŋ iŋ sakṣi , iku ṅibarat pawèwèḥ maraŋ sakṣi .

212 . kabrana sakṣi .

saloka :  woŋ katiban rajatatu utawa rajapati ora sĕsahid . brana : tatu : ḍuwit .

213 . kabali sura .

saloka :  woŋ cilik ñaṇṭulani ḍĕḍuwurané , kaṛĕpé : kuwalik uniné , awit dudu bĕnĕré woŋ cilik wani karo woŋ gĕḍé .

214 . kabali swara .

saloka :  woŋ ginugat amaḷĕs aṅgugat .

215 . koṭiḷĕm aculikĕm prabĕm atri ḍuṣṭĕm culika kuṭiḷĕm durgamĕm . koṭiḷĕm culikĕm , prabĕm , ḍuṣṭĕm , kuṭiḷĕm , durgamĕm , iku paḍa tĕmbuŋ kéras , bĕnĕré : koṭila , prabu , ḍuṣṭa , kuṭila , durgama , tĕgĕsé unèn unèn : kĕṭèk aculika ratu ramé ala , culika kĕṭèk pakéwuḥ , kaṛĕpiŋ saloka : maliŋ kahupamakaké kĕṭèk kaŋ culika . kĕṭèk culika

iku wis gĕdĕr yèn ratuniŋ ala , pantĕs manawa nĕmuwapakéwuḥ , utawa wajib dipatèni .

216 . kuṭiḷĕm ḍuṣṭĕm . tĕgĕsé : kĕṭèk ala utawa kĕṭèk maliŋ .

saloka :  woŋ aṇḍĕmĕni rabiniŋ liyan , mawa maliṅi raja darbèké kaŋ duwé rabi .

 sastra jawa

babasan lan saloka , anonim , 1908 , #1278 (hlm . 121 170 )

cari  . . .

da .

217 . dĕnta dĕnti kusuma warṣa sarira cakra .

dĕnta : gaḍiŋ , dĕnti : untu , kusuma : kĕmbaŋ , warṣa : udan , tahun . sarira : awak . cakra : cipta , payuŋ , gagaman cakra , gliṇḍiṅan .

iku salokané adil , kahupamakaké gaḍiŋ utawa untu yèn wis mĕtu ora kĕna kaḷĕḷĕpké manèḥ . gĕtiḥ yèn wis mĕtu saka iŋ awak marga kĕna gagaman , ora kĕna kabalèkaké manèḥ . maṅkono uga paṅadilan , yèn wis bĕnĕr ora kĕna kaluputaké , kaŋ luput ora kĕna kabĕnĕraké .

218 . dinulaŋ maṅap .

saloka :  woŋ kaŋ diwĕḷĕg iŋ paṅan . kaya ta : sanak sadulur diwaṛĕgi iŋ paṅan .

219 . dicĕkoki iṇḍiŋ : kuḍuŋ iṇḍiŋ .

aku kĕṛĕp kruṅu calaṭuniŋ woŋ , yèn woŋ lanaŋ kalaḥ karo woŋ wadon , kaaranan : dicĕkoki iṇḍiŋ , iku muŋ kagawé babasan bahé , paḍané kuḍuŋ iṇḍiŋ , utawa kasasaban tapiḥ tĕka dikuḍuṅi utawa disasabi tapiḥ iya ora , naṅiŋ iṇḍiŋ kaŋ kagawé jimat , ana aran : jimat paripiḥ utawa jimat pipiḥ , yå iku iṇḍiṅiŋ biḍuŋ nalika lagi khèl sapisan , wondéné kaŋ gawé jimat iya anaké ḍéwé .

220 . durṇiti wiku manik ṛĕtna adi .

saloka :  woŋ bisa ora nĕtĕpi kabisané , utawa woŋ bĕcik ora nĕtĕpi bĕciké , (woŋ pintĕr ora dijaluki tuluŋ , woŋ bĕcik ora lulus bĕciké ) , woŋ bĕcik utawa bisa kahupamakaké sĕsotya , maṅka gĕḷĕm mĕmulaŋ utawa ora lulus bĕciké , dadi aran cacad , prasasat sĕsotya tanpa sorot .

221 . durṇiti ganda rasa .

ganda : ambu , rasa : rasa .

saloka :  woŋ ṅiṅsĕp iṅsĕp ṅrasani ala iŋ liyan , baṛĕŋ wis tĕtéla paṅruṅuné , bañjur matur iŋ paréntaḥ kapariṅan gañjaran . ganda rasa mahu ṅibarat gañjaran , dadi olèhé gañjaran marga saka tindak niṣṭa .

222 . drana laba .

saloka :  woŋ sarèḥ iŋ ujar .

drana : ujar , sarèḥ . laba : baṭi : labĕt , pikolèḥ . dadi kaṛĕpé saloka prayoga utawa pakolèḥ baṅĕt woŋ sarèḥ iŋ ujar ṅĕdohaké ṛĕribĕd .

223 . durkara sakṣi .

durkara : baraŋ ala .

saloka :  sakṣi sulaya paḍa sakṣi .

224 . durjana matiraga .

saloka :  durjana kaŋ nékad pati . durjana tĕtapa iya diarani maṅkono , awit woŋ tĕtapa dibasakaké matiraga . naṅiŋ anané saloka iki : ṅĕtohaké pati .

225 . durga amuraŋ karta .

saloka :  ratu nĕrak paréntahé , utawa jakṣa nĕrak paṅadilan . muraŋ : ñimpaŋ : méṅgok . karta : rahayu , olèḥ bĕnĕr , tulus . kaya ta unèn unèn : muraŋ tata , tĕgĕsé ñimpaŋ saka iŋ tata , muraŋ marga : ñimpaŋ saka iŋ dalan . kartaniŋ prana : rahayu , utawa tulusiŋ ati .

karta nugraha : olèḥ gañjaran , olèḥ pĕpariŋ .

kartasana : olèḥ paṅgonan .

kartasada : olèḥ ḍuwit . kartawara : olèḥ wulaŋ . karta myaŋ walita : bĕnĕr karo luput . kartañjali : tulusiŋ panĕmbaḥ .

226 . durga aṅaṅgas kara . wutuhé tĕmbuŋ durga aṅaṅgas ukara .

aṅaṅgas kara : nantaŋ ukara , yå iku nantaŋ karo tĕmbuŋ .

saloka :  woŋ ṅrusuhi paṅadilan , andikṣurani jakṣa .

227 . duruŋ cuṇḍuk acaṇḍak .

amb . woŋ duruŋ katĕmu pamikiré , bañjur ñambuṅi calaṭu utawa duruŋ tahu tĕpuŋ paṅaṅgĕpé sumanak , kaya wis tĕpuŋ lawas . cuṇḍuk : tĕmu , (katĕmu ) . tĕpuŋ : tĕmpuḥ , pĕṭuk . cuṇḍuk kaŋ ana iŋ siraḥ warṇa kĕmbaŋ utawa liyané , dadi kaṛĕpé babasan : duruŋ katĕmu iŋ pamikiré bañjur ñaṇḍak calaṭu , utawa duruŋ tahu tĕpuŋ paṅaṅgĕpé bañjur sumanak .

228 . juraŋ kara alun alun .

patiniŋ durjana déniŋ alun alun , duraṅkara iku sastra laku , luguné : dur aṅkara . dur : ala . aṅkara : galak , baṅĕt , murub , mulad , barubaḥ , liwuŋ .

229 . duruŋ bisa ṅaku pĕcus . duruŋ bisa ṅaku bisa .

saloka :  woŋ gumisa bisa , utawa woŋ sumĕṅguḥ pĕcus , bisa .

230 . dikĕmpita kaya wadé dijujuwakaya manuk .

amb . woŋ dipilala , paḍa karo dikĕmpit kaya wadé . mulané kahupamakaké wadé , awit woŋ ṅĕmpit wadé utawa liyané , wis maṣṭi ṅati ati paṅgarapé , utawa aṅgoné ṅrawati , marga dudu duwèké .

231 . dikĕbo siji .

amb . woŋ dirañjam , utawa dirampog , paribasan iki panuṅgalané pĕpisuḥ .

232 . dudu sanak dudu kadaŋ yèn mati mèlu kélaṅan .

iku basané woŋ bĕbojoan , laki maraŋ rabi , utawa rabi maraŋ laki , kaṛĕpé : sanajan ora mambu daraḥ dagiŋ yèn wis dirabi utawa dilaki , maṅka salaḥ siji mati , kaŋ kari maṣṭi prihatin .

233 . déwa tan owaḥ , tĕgĕsé : déwa ora giṅsir . iku salokané ratu adil .

234 . damar kitu daḥ .

damar : diyan . kitu : sorot . daḥ : ṅĕmu , ṅĕmbĕŋ , maṅkono .

saloka :  woŋ ora katarka ṅĕmu rasa katarka , utawa ñipta katarka kahupamakaké : diyan ṅĕmu sorot , kaṛĕpé : diyan sumorot utawa kĕñcar kĕñcar .

ta .

235 . tinakĕr waṛĕg , tĕgĕsé : tinakĕr kĕbak . paribasan iki olèḥ roŋ prakara .

i . amb . woŋ diujar ujari akèḥ .

ii . amb . woŋ disaraḥ sakaṛĕpé . kaya ta : upama woŋ loro aṛĕp kĕṛĕṅan , salaḥ siji ñaraḥ maraŋ ḷĕlawanané , ataḍaḥ iŋ sakaṛĕpé , iŋ bab gagaman , kaŋ aṛĕp dipiliḥ digawé kĕkĕṛĕṅan .

236 . tuntunan bĕruk .

saloka :  woŋ kaŋ wis tahu ṅlakoni pagawéyan niṣṭa , kaya ta : ṅĕṅĕmis sapanuṅgalané , dadi kahupamakaké aṅgawa baṭok utawa dituntun iŋ bĕruk . satĕṅaḥ ṅĕtrapaké paribasan iki maraŋ woŋ kaŋ éwuḥ maraŋ samubaraŋ laku tuwin pikaṛĕpan , kaya ta : kadèkèk iŋ buri ora nrima , kapasrahan iŋ ṅaṛĕp ora rampuŋ aṅgéṇḍol , dadi kahupamakaké woŋ tuntunan karo bĕruk , ora kukuḥ cĕkĕlané , marga ora ana cĕkĕlané kaya siwur .

237 . tan wrin baya , tĕgĕsé ora wĕruḥ iŋ pakéwuḥ .

saloka :  woŋ ṅunus gagaman ana iŋ dalan utawa iŋ pasar ṅanti ṅĕnani woŋ liwat .

238 . taru nitĕḥ cuté .

taru : goḍoŋ . nitĕḥ : uḷĕr , cuté : wiraŋ : rusak .

saloka :  woŋ nĕmu kawiraṅan utawa karusakan , kahupamaka , kayadéné rusakiŋ gĕgoḍoṅan déniŋ uḷĕr .

239 . tirta candra gĕni raditya .

iki salokaniŋ jakṣa .

tirta : bañu . candra : ṛĕmbulan . gĕni : latu . raditya : srĕṅéṅé . jakṣa yèn ṅadili titiné kaya bañu , tatané kaya rémbulan , wisésané kaya gĕni , parikṣané kaya srĕṅéṅé .

kaŋ diarani titi kaya bañu iku ṅibarat : bĕnĕré , kaya abañu ana iŋ waḍaḥ , miriŋ jĕjĕgiŋ waḍaḥ katara saka bañu . tata kaya ṛĕmbulan , ṅibarat : manisiŋ ulat . wisésa kaya gĕni , ṅibarat : kĕñcĕṅiŋ adil . dadi sanak sadulur yèn kabĕnĕr katrap , iya kawasésa iŋ adil , dadi upamané gĕni ora miliḥ ĕmpan ĕmpan parikṣa kaya srĕṅéṅé , ṅibarat : ṛĕsikiŋ pamarésané .[1]

240 . tirta kasuruŋ pika .

pika : iwak bañu .

saloka :  jakṣa disañjani woŋ lagi gugad ginugad . tirta kagawé ṅibarat : jakṣa . iwak , ṅibarat : woŋ kaŋ gugad ginugad . kasuruŋ : kasoḍok , kaḍĕsĕk , iku ṅibarat : disañjani .

241 . titir udan awu .

amb : titir kaŋ mratani , kahupamakaké kaya tibaniŋ udan awu , mratani iŋ ṅĕndi ĕndi .

242 . tĕtarapan rajapati .

tĕtarapan : gĕlaran .

saloka :  woŋ kĕna pitĕnaḥ , ditibani rajapati , ora asĕsahid .

243 . titik mĕlik , ñina kaŋ mĕlik mĕlik . yå iku kaŋ katon utawa katĕmu .

amb : woŋ kélaṅan utawa kamaliṅan . dadi kaŋ diarani titik mĕlik iku baraṅé kaŋ ilaŋ , katĕmu ana iŋ woŋ liya .

244 . titi mantri : mantri tĕmĕn .

saloka :  jakṣa kaŋ ṅlakoni tĕmĕn tĕmĕn , ora kéguḥ déniŋ sarama .

245 . tlĕnoŋ tlĕniŋ .

amb : panduman kaŋ ora paḍa , piliḥ kasiḥ .

tlĕnoŋ ṅibarataké panduman akèḥ , tlĕniŋ panduman saṭiṭik .

246 . tuluŋ naga grahan tan wruḥ iŋ baya pĕjaḥ tan wikara .

naga : ula naga . grahan : kalaran . wikara : paḍaŋ : wisésa : ṛĕriṅa .

saloka :  woŋ dijaluki tuluŋ nulisi aturiŋ woŋ kaŋ kagugad , kaluputan iŋ panulis utawa sulaya karo aturé , andadèkaké tiwasé kaŋ kagugad . kaŋ kahupamakaké naga kalaran iku woŋ siŋ digugad , nĕmu prakara kagugad diupamakaké kacaṇḍak iŋ lara . kaŋ diarani ora sumurup iŋ pakéwuḥ , kaŋ nulisi aturan , ora sumurup manawa luputiŋ panulisé andadèkaké tiwasé kaŋ ginugat .

247 . tumpak poñjèn .

amb : woŋ mantu anak wuragil , kahupamakaké ñuntak isiniŋ poñjèn , nélakaké wis ĕntèk , ora mantu anak manèḥ , pada karo kĕtog poñjèn .

248 . tumbak kĕñcĕŋ .

amb . woŋ désa kaŋ ñaṅga gawé , utawa kaŋ kawĕtokaké iŋ pagawéyan pĕraŋ , ora ñoṅga pajĕg .

249 . tamba kĕsĕl .

amb : sawarṇaniŋ pasuguḥ maraŋ ḍayoḥ kaŋ mĕntas saka iŋ adoḥ .

250 . tamba kaṅĕn .

amb : samubaraŋ tĕtiṅgalané woŋ kaŋ aṛĕp luluṅan adoḥ , maraŋ sanak sadulur utawa mitrané , minaṅka paṅaṛĕm aṛĕmiŋ kaṅĕn .

251 . tambĕl butuḥ .

amb : samubaraŋ kaŋ kagawé tambaliŋ butuḥ , kaya ta : yèn woŋ ana iŋ paran , ora bisa olèḥ bĕras , nĕmpuḥ maṅan katéla , utawa pohuŋ sapĕpaḍané , katéla utawa pohuŋ mahu aran : tambĕl butuḥ .

252 . tumaṅga macan , tĕgĕsé ataṅga macan .

saloka :  woŋ kaŋ muriḥ rusakiŋ nagara , kahupamakaké macan tĕtaṅgan karo uwoŋ . utawa uwoŋ duwé taṅga macan .

253 . tuṅgal saajaŋ .

amb : woŋ omaḥ omaḥ nuṅgal pomahan , utawa woŋ pĕraŋ tuṅgal papan . ajaŋ : waḍaḥ kagawé paṅan , kaya ta : piriŋ , cowèk .

254 . tuṅgal séné .

amb : woŋ tuṅgal waṅsa , utawa tuṅgal paguron .

sé iku tĕmbuŋ cina , saka kaṇḍané cina sé siṅsé mahu tĕṅĕriŋ jĕnĕŋ kaŋ nuṅgal ḷĕluhur pañcĕr lanaŋ , dadi aran kaŋ nélakaké nuṅgal waṅsa , saka pañcĕr lanaŋ .

255 . tuṅgal bañu .

amb : tuṅgal waṅsa , utawa tuṅgal daraḥ .

256 . tĕṅu maṅan brutuné .

ṅi : woŋ dipracaya sĕsimpĕn samubaraŋ , wĕkasan dicoloṅi ḍéwé .

brutu iku paṅgonan tañcĕbiŋ buntut baṅsa manuk utawa pitik , dadi brutu ṅibarat baraŋ kaŋ dirawati , awit  brutu iku ora katon , marga kasasaban buntut . tĕṅu ora duwé brutu , muŋ kaṅgo babasan bahé .

sa .

257 . sahéka sakṣi .

saloka :  woŋ gawé sakṣi sanalika ana iŋ pasowanan , utawa sakuṭu karo sakṣi gĕgawéyan .

sahéka : tuṅgal .

258 . sahid aṅaḍawa .

ṅaḍawa : naṅgoni . woŋ sahid ora añjaluk bĕnĕr , naṅgoni : naṅgĕni , purbané : taṅgon , taṅgĕn , tĕgĕsé : maṭok , tahan . dadi aṅgoné añjaluk bĕnĕr kahupamakaké kaya paṭok .

259 . saṇḍaŋ saṇḍaŋ rowaŋ .

amb : woŋ kĕna tarka , ṅèmbèt èmbèt maraŋ sanak sadulur utawa kañcané . saṇḍaŋ : paṅaṅgo .

kajaba saka iku anduwèni tĕgĕs : saraḥ .

paṅaṅgo iku diolèhaké maraŋ : ṅaṅgo , dadi ṅaṅgo utawa mawa èmbèt èmbèt maraŋ kañca .

260 . sona bĕlaŋ mati kaṛĕbut maṅsa . tĕgĕsé : asu bĕlaŋ mati aṛĕbut maṅsan .

saloka :  woŋ ṛĕbutan mélik , wĕkasan paḍa mati karo pisan .

261 . sarira dana .

saloka :  woŋ sarwa lilan maraŋ duwèké , dadi paṅawak dana .

262 . saruka liṅga .

saruka : kaprĕnaḥ , liṅga : adĕg .

saloka :  woŋ mènèhi ĕṅgon maraŋ durjana .

263 . sarduḷĕm pĕjar durgamayĕm , yuwanĕm sukrĕta rahinĕm , pasuwa

durgayĕm , prabu , akrĕwidèyĕm .

sardulèm : macan . durgamayĕm : tata ala , pratiṅkaḥ ala . yuwanĕm : manawa . sukrĕta : sikara . rahinĕm : kidaŋ , pasu : sato . durgayĕm : pakéwuḥ . akrĕti : agawé . prabu : ratu . widèyĕm : bĕnĕr . tĕgĕsé unèn unèn iŋ sapadaliṅsa padaliṅsané maṅkéné :

macan mati iŋ pratiṅkaḥ ala , manawa sikara maraŋ kidaŋ , rajakaya apa kaŋ gawé pakéwuḥ , ratu agawé bĕnĕr . iku salokané maliŋ , maliŋ kahupamakaké macan , yèn sikara maraŋ woŋ . kaya macan maṅan kidaŋ utawa maṅsa rajakaya apa apa bahé , ana iŋ désa , ana iŋ nagara tuwin iŋ alas ratu wajib matrapana pahukuman iŋ sabĕnĕr bĕnĕré .

kaŋ ditĕgĕsi ukuman , tĕmbuŋ widèyĕm , iku tĕmbuṅ

kéras , bĕnĕré : widi : déwa . wondéné sarduḷĕm , durgamayĕm , yuwanĕm , arinĕm , durgayĕm , iku iya paḍa tĕmbuŋ kéras , bĕnĕré : sardula , durgama , ywan , arina , durga .

264 . sri sari miḷĕkiŋ bramara cuté .

sri sari : asriniŋ kĕmbaŋ . miḷĕkiŋ bramara : paṅiṅsĕpé kombaŋ . cuté : rusak , wiraŋ .

saloka :  karusakan tuwin kawiraṅaniŋ woŋ , kaya rusakiŋ kĕmbaŋ yèn kahiṅsĕp iŋ kombaŋ .

265 . surastra adikara . wutuhiŋ tĕmbuŋ : suŋ rahastra adikara .

sura : wani : kĕndĕl , buta , déwa . astra : gagaman , a : ora , tanpa . dikara : wasésa .

saloka :  woŋ kĕndĕl kaŋ ora ambĕk sikara .

266 . sriwisa upaya .

saloka :  woŋ padu paripadu , iŋ sajroniŋ duwé prakara wèwèḥ maraŋ jakṣa . sri wisa : ratuniŋ wisa , yå iku wisa kaŋ mandi baṅĕt , upama pahékan , dadi sri wisa iku ṅibarat : pawèwèḥ , upaya , aṅgoné mĕmanisi jakṣa , mikolèhaké awaké .

267 . saraprana paṇḍita murcita .

sara : ḷĕlaṇḍĕp , panaḥ . prana : ati , budi , watĕk , murcita : musna , kaḷĕṅĕr , tiba .

saloka :  paṇḍita awèḥ sarat maraŋ durjana , utawa mulaŋ ṅèlmu kadurjanan , sakaṛĕpé paṇḍita tumiba iŋ tiwas , marga mulaŋ ṅèlmu kadurjanan utawa mènèhi sarat maraŋ durjana . saraprana kagawé ṅibarat : sarat sarat utawa ṅèlmu , kaṛĕpé : mènèhi gagamaniŋ ati , yå iku ḷĕlaṇḍĕpiŋ ati , pasajané : pambudi : pratikĕl .

268 . sarupa tikṣna .

tikṣna : ḷĕlaṇḍĕp , panas , paḍaŋ , sorot .

saloka :  woŋ mènèhi gagaman maraŋ durjana , prasasat dadi gagamaniŋ durjana , utawa ṅawaki maliŋ . sarèhniŋ mituluṅi gagaman maraŋ durjana , dadi katĕtĕpaké paḍa karo durjana .

269 . sarpĕm ana wismĕm , prabĕm wisésa pakrĕti mati .

sarpĕm : ula . wismĕm : omaḥ . prabĕm : ratu , pakrĕti : paṅgawé . urutiŋ tĕmbuŋ maṅkéné : ula ana iŋ omaḥ , ratu wisésa paṅgawé mati .

saloka :  maliŋ , maliŋ kahupamakaké : ula , manawa saba iŋ omaḥ wajib dipatèni , wondéné kaŋ diupamakaké ratu wisésa mahu , kaŋ duwé omaḥ , iku wĕnaŋ maténana ula kaŋ saba iŋ omahé mahu .

270 . sarupa wastra .

wastra : jarik .

saloka :  woŋ misalini durjana , katĕtĕpaké paḍa utawa sakuṭu karo durjana .

271 . srĕṅgala mèt maṅsa olèḥ boga wèḥ wisa .

tĕgĕsé : asu añjupuk mĕmaṅsan olèḥ paṅanan mènèhi wisa .

saloka :  woŋ añjaluki ḍuwit maraŋ désa iŋ ṅadésa , ṅaku abdiniŋ ratu sarta aṅgawa layaŋ gawéyan , baṛĕŋ konaṅan bañjur dicĕkĕl katur iŋ nagara .

272 . srĕṅgala kari maṅsa bogayĕm .

tĕgĕsé : asu kari maṅsa paṅanan .

saloka :  woŋ moṇḍok ana iŋ désa adésa ṅaku abdiniŋ ratu kaŋ lumaku iŋ gawé , woŋ moṇḍok ana iŋ paran manawa ṅaku abdi daḷĕm kaŋ lumaku gawé , maṣṭi disuba suba , ora susaḥ duwé pañjaluk maṣṭi disuguhi , sarta diṛĕkṣa , digumatèni , mulané kabasakaké kari maṅan bahé , awit wus cumawis .

273 . srĕṅgaḷĕm ḍuṣṭĕm amriḥ boga jodanĕm .

srĕṅgaḷĕm , kéras saka srĕṅgala (asu ) , ḍuṣṭĕm , kéras saka ḍuṣṭa (ala ) amriḥ boga : amriḥ paṅanan .

jodanĕm , kéras saka jodana (ṅubyuṅi ) .

saloka :  woŋ ṅubyuṅi utawa kaṅgonan durjana , kahupamakaké : asu ala , awit aṅgoné muriḥ paṅanan marga saka ṅubyuṅi durjana .

274 . srĕṅéṅé piné , bañu kinum , bumi pinĕṇḍĕt , gĕni pinaṅgaŋ .

pataŋ prakara iku salokané ratu , patiḥ , paṅulu , jakṣa , kaṛĕpé maṅkéné : manawa ṅĕtrapaké paṅadilan , pamarikṣané lan tĕraŋ kaya paḍaṅiŋ srĕṅéṅé , ora ana kaŋ silib , artiné paṅadilan kayaa bañu ana iŋ waḍaḥ , jĕjĕg miriṅiŋ waḍaḥ katara saka bañuné . tatané kayaa ḷĕmaḥ , tĕgĕsé : aṇḍap asor , ñiṅkiri tĕmbuŋ saru . yèn ṅĕtrapaké wisésa kayaa gĕni , yèn ṅoboŋ ora mawa tampik , tĕgĕsé : sanajan kaḷĕbu sanak sadulur utawa mitra , yèn wis kabĕnĕr kawasésa , iya diwasésa .

piné : diĕpé , kinum : diĕkum .

275 . suka aṅas karta .

suka : buṅaḥ , aṅas : aṇḍaṇḍaŋ , karta : olèḥ rahayu .

saloka :  woŋ aṇḍaṇḍaŋ prakara , dadi buṅaḥ olèḥ utawa nĕmu prakara , sanajan karta iku anduwèni tĕgĕs : rahayu , naṅiŋ woŋ mĕmuji slamĕtiŋ badané ora kĕna disalokani : suka aṅas karta , awit tĕmbuŋ aṇḍaṇḍaŋ utawa ṅalup bĕnĕré ĕtrapé muŋ maraŋ ala bahé , kaya ta :

aṇḍaṇḍaŋ utawa aṅalup bilahiniŋ liyan .

276 . sukarta di kĕña .

sukarta : arubiru , sikara . di : adi . kĕña : prawan .

saloka :  woŋ lanaŋ misésa utawa moṭa moṭa wadon liya .

277 . sakénaḥ sakéraḥ .

sakénaḥ : sasolaḥ . sakéraḥ : sakarṣa .

amb : samubaraŋ kaŋ kĕna digarap sakaṛĕp kaṛĕp .

278 . sakadipa .

saloka :  woŋ ṅĕndĕlaké sihiŋ gusti .

saka : cagak . sakadipa : paḍaŋ , ratu , diyan , dadi kaṛĕpé : aliyaṅan gusti .

279 . sakṣi aji .

tĕgĕsé : sakṣi ratu .

saloka :  woŋ sakṣi priyayi gĕḍé , aran sakṣi utama .

280 . sakṣi aṅaṇḍa gĕraḥ .

aṅaṇḍa : añjara : acarita . gĕraḥ : galuḍug .

saloka :  sakṣi ora sumurup nalariŋ prakara , muŋ kruṅu bahé saka tuturé kaŋ duwé prakara .

281 . sakṣi aṅiwak iwak .

tĕgĕsé : sakṣi kaya iwak bañu .

saloka :  muŋ ṅruṅu sabawa saka iŋ kadohan , kaya ta : ṅruṅu sabawané woŋ padu , ora sumurup kaŋ dipadu , utawa nalaré prakara , kahupamakaké iwak . iwak iwak kaliṅan bañu , ṅibarat : aṅoné ora sumurup maraŋ nalariŋ prakara .

282 . sakṣi rumĕmbé : sakṣi ṛĕmbé .

rĕmbé : pradapa : sĕmi .

283 . sakṣi kulina darma .

kulina : rakĕt . darma : bĕcik , paḍaŋ , caṇḍi , patilasan , linuwiḥ , ṅèlmu .

saloka :  sakṣi aṅgĕlaraké kabĕcikan tuwin katĕmĕnan .

284 . sakṣi dana .

dana : ḍuwit , pariŋ , pĕpariŋ .

pĕpariŋ : sakṣi woŋ sugiḥ , iku sakṣi utama .

285 . sakṣi tan añcaḥ , tĕgĕsé : sakṣi ora méṅgok .

saloka :  sakṣi kaŋ ora cidra , iku sakṣi utama .

286 . sakṣi tumpaŋ tèḥ .

tumpaŋ tèḥ : tumpaŋ calaṭu .

saloka :  sakṣi kaŋ duruŋ kadaṅu matur ḍisik , utawa mikolèhaké karo karoné kaŋ paḍa padu .

287 . sakṣi sakuṭaḥ .

sakuṭaḥ : sagoloṅan .

saloka :  woŋ gawé sakṣi sanak sadulur , utawa nuṅgal sawĕwĕṅkon .

288 . sakṣi wanto .

wanto : wantya : guru .

saloka :  sakṣi guru kaŋ sok mulaŋ iku utama .

289 . sakṣi maha ciri .

mahaciri : luwiḥ ciri .

saloka :  sakṣi woŋ cilik , utawa bĕlaŋ biṭĕt sapĕpaḍané . iku sakṣi niṣṭa , yèn iŋ jaman kuna kĕna katampik iŋ paréntaḥ , kaaṅgĕp paḍa karo woŋ lalawora . wondéné bĕlaŋ biṭĕt iku nuwuhaké kira kira bokmanawa labĕtiŋ gagaman , dadi kĕna paṅgrayaṅan yèn tilasiŋ durjana .

290 . sakṣi mantri .

paṅgaḥ : kukuḥ : bakuḥ , santosa .

saloka :  mantri kaŋ santosa iŋ ati , iku sakṣi utama .

291 . sakṣi ṅuṇḍa gĕraḥ .

saloka :  woŋ nakṣèni ujar bahé , ora sumurup ḍéwé maraŋ nalariŋ prakara .

ṅuṇḍa : nuṇḍa , nimbal . sakṣi maṅkono iku kahupamakaké nuṇḍa galuḍug . galuḍug iku ṅibarat : calaṭuné woŋ kaŋ duwé prakara .

292 . suduk kawuk .

amb : samubaraŋ paṅgawé , kaŋ wĕkasané tumanduk maraŋ awaké ḍéwé . kaya ta : woŋ aṛĕp niala maraŋ liyané , wĕkasan nĕmu piala ḍéwé , dadi kaṛĕpé : plèsèdiŋ tĕmbuŋ suduk sarira , awit kawuk iku baṅsané salira , iŋ ḍapur wis paḍa , muŋ kacèk ora lorèk .

293 . sada tan ana wadu jana . tĕgĕsé : tĕtĕpé ora ana woŋ wadon . iku salokané woŋ kaŋ ora ṅowahi jañji , kaṛĕpiŋ saloka maṅkono : woŋ wadon iku baṅsa apĕs , kalumrahané araŋ araŋ ditĕtĕpi iŋ calaṭu , utawa paṅgahiŋ budi , mulané diṅibarataké : ora ana woŋ wadon , kaṛĕpé : ora ana woŋ cidra , dadi kaŋ ora ṅowahi jañji mahu , kabasakaké : ora kaya woŋ wadon .

294 . sudèsi kĕkĕmu .

sudèsi : lukak . kĕkĕmu : akĕmu .

saloka :  woŋ mlarat ṅaku sugiḥ , dadi lukak ṅaku kĕbak .

295 . siti tinabĕla .

saloka :  woŋ digugad ora maṅsuli , baṛĕŋ salin dina maḷĕs aṅgugad , gugad , mulané disalokani maṅkono , bĕnĕré tabĕla kaŋ kapĕṇḍĕm , woŋ kaḷĕmaḥ kaḷĕbokaké iŋ tabĕla , dadi kuwalik . maṅkono uga woŋ ginugad , bĕnĕré waṅsulana ḍisik , ora bĕnĕr yèn maḷĕsa aṅgugad . uṅtawa[2] salokané : woŋ ṅlari baraŋ ilaŋ maraŋ désa

ora mawa prasabĕn , maraŋ lurahé iŋ désa kono . ḷĕmaḥ tinabĕla iku kaṛĕpé : luraḥ kaḷĕbokaké tabĕla , dadi aṅgoné ora prasabĕn mahu , prasasat matèkaké ḷĕlurahiŋ désa .

296 . sato liṅga jalma bañu santa aṅrusak ulam .

sato liṅga jalma : sato paṅawak manusa .

bañu santa aṅrusak ulam : bañu bĕniŋ aṅrusak iwak .

saloka :  woŋ ambandrèk , kahupamakaké : sato paṅawak manusa , utawa bañu ṅrusak iwak , kaŋ kabandrèk kahupamakaké iwak .

297 . sisik mĕlik : tik mĕlik .

298 . sĕsastra pralaya sĕsastra

 : sĕsĕrat saakṣara , dadi layaŋ , kaya akṣara .

pralaya : mati .

saloka :  woŋ ñiṅlari layaŋ utawa tulisané ḍéwé : anirṇa patra .

299 . soso tambuŋ laku .

amb : sĕliŋ surup marga saka samariŋ laku . sarta sarupaniŋ paṅucap .

soso : ṅoso . tambuŋ : samar .

300 . sawat abalaŋ kayu .

amb : woŋ mĕmĕṭèk maraŋ samubaraŋ , istiṅaraḥ araŋ araŋ , méñcok , uṅtawa ambasakaké maraŋ samubaraŋ kaŋ taṅèḥ kalakoné , dadi mĕmĕṭèk kaŋ araŋ patitis , sarta ṅaraḥ kaŋ araŋ kalakoné , kahupamakaké : woŋ ñĕñawat kalawan kayu , maṣṭi araŋ ṅĕnani , ora kaya yèn ṅaṅgo sawat watu . sawĕnèḥ ṅarani ṅibarat : woŋ padu paḍa baṅsané , upama kaya woŋ ñawat kayu .

301 . sluman slumun slamĕt .

amb : woŋ ṅambaḥ paṅgonan aṅkĕr dadi slamĕt , utawa woŋ ora wĕruḥ (sumurup ) iŋ tatakrama tuwin duga prayoga , lastari ora nĕmu sĕsiku .

sluman slumun : slundap slundup : blusak blusuk .

302 . sĕpi abawa réna .

saŋ : woŋ gugat ginugat tanpa sakṣi , tanpa layaŋ .

bawa : swara , mukti , wiwit , wĕḍar . réna : ambaraŋ , biṅuŋ , tĕturutan , ṛĕmbug , swara kagawé ṅibarat : sakṣi , tĕturutan , kagawé ṅibarat : layaŋ , kaya ta woŋ kagugad motaṅaké tanpa layaŋ prataṇḍa , iku aran sĕpi saka turutan , utawa paṭokan kaŋ kagawé ṅrampuṅi .

303 . sĕpi ambayatara .

abayatara : atĕtéla , acĕṭa .

saloka :  woŋ sĕsahid tanpa layaŋ .

304 . sipat kandĕl .

amb : samubaraŋ kaŋ kĕna dadi wĕwatoniŋ pitaya , kaya ta : kowé koṅkonan ñiliḥ jaran maraŋ aku , maṅka aku duruŋ tahu wĕruḥ maraŋ koṅkonanmu , maṣṭi aku sumĕlaŋ bokmanawa woŋ ṅaku aku . sarèhniŋ ora mawa layaṅmu utawa liyané kaŋ kĕna dakpitaya , dadi koṅkonan mahu ḍapur ora aṅgawa sipat kandĕl .

305 . sipat kupiŋ .

amb : woŋ lumayu kaŋ ṅluwihi saka éṅgal , ora mawa nolèḥ kiwa tĕṅĕn , dadi mawa sipat kupiṅé .

306 . siḍĕm kĕkabar .

siḍĕm : siṛĕp . kĕkabar : kawĕḍar .

saloka :  woŋ bĕbéḍaṅan konaṅan .

307 . siḍĕm kaṅinan .

saloka :  woŋ ñiḍĕm raja ḷĕlara .

kaṅinan : kabaratan . naṅiŋ kaṅinan iku wus lumraḥ kaṅgo iŋ sabĕn dina , anduwèni tĕgĕs lara , kaya ta : woŋ calaṭu : sadulurku lagi kaṅinan , yå iku lagi lara .

308 . siḍĕm warut .

warut : sĕṛĕŋ .

saloka :  woŋ ñiḍĕm prakara , utawa padu paripadu , tĕgĕsé : sĕṛĕŋ , mèḥ paḍa karo ṛĕṅat , utawa napsu . muṅguḥ luguné : kaŋ aran sĕṛĕŋ mahu , bañu kaŋ kagawé saka kulit jĕruk , manawa kapiṭĕs yèn kĕna mripat rasané pĕḍĕs .

309 . siḍĕm pramanĕm : ñiḍĕm pramanĕm .

310 . siḍĕm maḍĕḍĕm .

maḍĕḍĕm : maṅĕḍĕm .

saloka :  rajapati , katuré iŋ paréntaḥ sawisé jisimé kapĕṇḍĕm .

311 . siḍĕm mĕmaraḥ .

mĕmaraḥ : tutur tutur : mĕmuruk .

saloka :  woŋ katiban rajapati atutur tutur , naṅiŋ ora sĕsahid .

312 . siḍĕm magagar .

magagar : aṅgagrag .

saloka :  prakara rajapati , katuré maraŋ paréntaḥ sawisé jisimé bosok .

313 . siḍĕm maṅaraŋ .

maṅaraŋ : susaḥ , gogrog , aṅgagrag .

saloka :  woŋ ñiḍĕm rajatatu . maṅaraŋ , kagawé ṅibarat : rajatatu , awit woŋ kataton paḍané kasusahan , kaya kĕkayon yèn ṅaraŋ goḍoṅé , paḍa karo gogrog .

314 . sajabaniŋ parimana . tĕgĕsé : sajabaniŋ watĕs .

amb : samubaraŋ paṅaraḥ utawa pratiṅkaḥ kaŋ ora nrajaŋ watĕs . yå iku watĕsiŋ subasita , utawa tatakrama , kaya ta : woŋ gĕguyon utawa sĕsĕmbranan , kaŋ ora ṅanti kasĕron aṅgĕpok saru , kaŋ agawé ṛĕṅatiŋ ati , yèn ṅanti kasĕron , aṅgĕpok siŋ saru saru , dadi nrajaŋ watĕsiŋ subasita .

315 . sima mamaṅsa tan wikaniŋ baya pĕjaḥ tan wikara .

saloka :  woŋ aṅgĕgampaŋ utawa mĕmĕruḥ kaguṅané ratu , kahupamakaké macan mamaṅsa , ora praduli iŋ pakéwuḥ , nĕmu tiwas saka ora ṛĕriṅa .

rĕriṅa : dĕduga , watara , duga duga .

316 . sima maṅsa tata upaya .

saloka :  woŋ nĕnuŋ , dadi woŋ golèk paṅan sarana pahékan .

tata : gĕlar : ĕtrap . upaya : pahékan .

317 . sambuŋ wataŋ tèmpĕr .

saloka :  woŋ ñambuṅi utawa ambacutaké gugaté woŋ mati .

tèmpĕr : kaḷĕṅĕr .

318 . sima baṅga andurkara amèt maṅsa .

baṅga : budi . andurkara : ṅrusuhi , muni ala . amèt maṅsa : añjupuk mĕmaṅsan .

saloka :  maliŋ añjupuk duwèkiŋ woŋ mawa matèni .

319 . sima baṅga tanpa karana .

karana : sabab .

saloka :  woŋ ṅamuk kaŋ marga saka lara édan (owaḥ ) .

320 . sugiḥ pari aṅawak awakaké .

amb : woŋ ṅalak alakké woŋ dipaḍakaké karo samubaraŋ kaŋ ṅèmpĕr èmpĕri , kaya ta : iruṅé si anu kaya téroŋ glaṭik , pratiṅkahé si anu kaya cèlèŋ .

ṅawak awakaké : dipaḍa karo samubaraŋ kaŋ ṅèmpĕr èmpĕri , dadi sugiḥ pari mahu tĕgĕsé : sugiḥ basa , sugiḥ ucap : sugiḥ babasan .

321 . sagara èṣṭa wasa .

wasa : rusak , pakṣa , wĕnaŋ .

saloka :  woŋ lanaŋ ñĕkĕl wadon liya , dadi kabasakaké pratiṅkaḥ réwa réwa wĕnaŋ ñĕkĕl wadon liya , kaya maraŋ bojoné ḍéwé .

322 . sagĕraḥ , tĕgĕsé : tuṅgal lara .

saloka :  woŋ mĕmènèhi gagaman maraŋ durjana , kabasakaké : tuṅgal lara , yå iku tuṅgal dosa : sarupa tikṣna .

323 . sigar samaṅka .

amb : pĕparon siŋ ora bériŋ . bériŋ : ora bĕnĕr .

324 . nagara[3] wacana .

saloka :  woŋ lanaŋ añjĕjawat wadon liya . wacana : calaṭu .

325 . sagotraḥ .

 : sagoloṅan , tuṅgal guntiŋ , tuṅgal sorot , tuṅgal gĕḍoŋ .

saloka :  woŋ ñimpĕn olèḥ olèhaniŋ maliŋ .

3

236 . saban séban .

amb : pasabaniŋ woŋ , kaya ta : woŋ pitakon : si patra iku saban sébané iŋ ṅĕndi .

327 . sabaṇḍoyot .

amb : woŋ sagoloṅané iŋ waṅsa .

238 . sabda amĕrta . tĕgĕsé : calaṭu ṅaḍĕmi .

saloka :  woŋ sabar maklum . tĕmbuŋ marta utawa mĕrta iku ana 4 .

1 . aḍĕm , 2 . urip , 3 . wulaŋ , 4 . jamu .

239 . sabda caṇḍala .

saloka :  wadon pisuḥ pinisuḥ paḍa wadon .

caṇḍala : ala , bĕṅis . dadi tĕmbuŋ ala utawa bĕṅis .

330 . sabda tan yukti .

saloka :  calaṭuniŋ woŋ ala utawa durjana .

331 . sabda lakṣana .

lakṣana : laku , luwiḥ .

saloka :  woŋ ṅlakoni calaṭuné .

332 . sabda paṇḍita .

saloka :  woŋ nĕtĕpi iŋ calaṭu .

333 . sabda parosa .

parosa : lanaŋ , pakṣa .

saloka :  woŋ lanaŋ pisuḥ pinisuḥ paḍa lanaŋ .

334 . sabda minaṅka paṅgiḥ .

tĕgĕsé : calaṭu kaŋ dadi bakuḥ .

saloka :  paṅadilan kaŋ ora kĕna giṅsir .

335 . sabujana : tĕgĕsé : sapamaṅanan .

saloka :  woŋ maṅan tuṅgal karo durjana . kawiné maṅan : bujana , bojana , bukti , naḍaḥ , nataḥ .

336 . siṅa andaka ṅadurasa tanwrin baya .

tĕgĕsé : macan baṇṭèŋ ṅadurasa ora wĕruḥ iŋ solaḥ .

saloka :  woŋ dadi jomblaṅiŋ woŋ ḍĕmĕnan .

337 . saṅsumĕn nir dita .

saṅsumĕn : saŋ añilib . nir : ilaŋ , tanpa . dita : linuwiḥ .

saloka :  paṇḍita ṅuyuṅi durjana , dadi prasasat ilaŋ kaluwihané .

338 . siṅa paṅulatiŋ maṅsa .

tĕgĕsé : siṅa saṅsaya golèk mĕmaṅsan .

saloka :  woŋ koṅkonan ṅĕtokaké ḍuwit saka woŋ désa , dikon ṅaku utusaniŋ ratu .

339 . saṅgar wariṅin .

amb : woŋ kaŋ dadi paṅuṅsèn utawa paṅahuban .

saṅgar : pamujan .

3

wa .

340 . wirapakṣa .

wira : amba : prajurit .

saloka :  woŋ nandukaké wisésa , utawa ṅĕmpakaké bĕnĕré ḍéwé .

341 . wutuḥ ayam .

amb : samubaraŋ kaŋ wutuḥ , ora kĕloṅ[4] saṭiṭik ṭiṭika , utawa ora kuraŋ apa apa , kaya ta : woŋ calaṭu , balané wutuḥ ayam , kaṛĕpé : ora kĕloŋ ora kuraŋ apa apa .

ayam , ganĕpiŋ tĕmbuŋ : kulit ayam , yå iku kulit iŋ jaba kaŋ kaya kalamudaniŋ salak , dadi kaṛĕpé : dalaḥ kulité ayam ora ana kaŋ babak , iŋ layaŋ rama jarwa ana babasan : wutuḥ ayam , uniné maṅkéné : puṅgawa akèḥ kaŋ mati muṅsuḥ wanara , iŋ kana duruŋ kaloŋ bĕbĕciké , prawirané wutuḥ ayam , ṅaḷĕṅka tĕtumpĕsan , bĕciké tan kantun , muṅsuḥ muŋ kaloŋ kaŋ ala . kaṛĕpé unèn unèn sapada iku maṅkéné : puṅgawané prabu dasamuka akèḥ kaŋ mati , pĕraŋ muṅsuḥ kĕṭèk , balané rama duruŋ kaloŋ priyayiné , prajurité isiḥ wutuḥ , ora kaloŋ apa apa , bala ṅaḷĕṅka wis tumpĕs , priyayiné ora ana kaŋ kari , balané rama muŋ kaloŋ priyayiné kaŋ cilik cilik .

342 . wuta tanpa krama .

saloka :  woŋ kabégalan iŋ wayaḥ bĕṅi tanpa sĕsahid , wuta : picak . krama : tĕmbuŋ , nuli , éṅgal , tata .

picak iku ṅibarat : bĕṅi , krama , iku ṅibarat : pisahid (sĕsahid ) .

343 . wataŋ aṅoḍé .

wataŋ : laṇḍéyan , ṅaṅoḍé : amruga (aṅguran ) ḷĕgèḥ .

saloka :  woŋ aṅgugad bañjur nusuli gugad nuṅgal prakara , naṅiŋ sulaya karo gugad kaŋ ḍisik , kahupamakaké : laṇḍéyan ṅaṅgur , dadi tanpa gawé , tĕtélané gugad koṭoŋ , yå iku gugad goroḥ .

344 . wataŋ tuna .

saloka :  gugad utawa tarka kaŋ ora ana kayaktèné .

345 . wataŋ tèmpĕr .

saloka :  lèrèniŋ gugad marga kaŋ aṅgugad mati .

346 . wataŋ putuŋ .

saloka :  lèrèniŋ gugad marga kaŋ aṅgugad luṅa .

347 . wataŋ bubukĕn .

3

saloka :  lèrèniŋ gugad marga saka kaŋ aṅgugad lara , utawa lèrèn ora ambañjuraké gugadé . dadi lèrèniŋ prakara marga saka kacaṇḍak iŋ lara utawa ṅlokoné iŋ paṅgugad , kahupamakaké wataŋ bubukĕn .

348 . wisa dana . tĕgĕsé : wèwèḥ wisa .

saloka :  jakṣa ḍĕmĕn sañjan maraŋ omahé woŋ kaŋ lagi gugad ginugad , kahupamakaké mènèhi wisa maraŋ kaŋ disañjani , ṅibarat mulaŋ , muriḥ uṅguliŋ prakara , dadi mènèhi kamandèn .

349 . walad tambaŋ .

walad : sĕsiku . tambaŋ : tali , kambaŋ , omaḥ , pañcuṅul .

saloka :  woŋ nañcaŋ rajakayaniŋ liyan , kaŋ katarka nuñjaŋ bocaḥ utawa maṅan tanduran , naṅiŋ tanpa ñina , kahupamakaké : kĕna sĕsikuniŋ tali , ṅibarat olèhé nañcaŋ .

350 . wiḷĕd sadana .

saloka :  jakṣa añjaluk ṛĕruba maraŋ woŋ prakaran . wiḷĕd : papak , uḷĕd , puḷĕd , turut , wiṅit . sadana : pariŋ : pĕpariŋ , ḍuwit . ganĕpé tĕmbuŋ : kawiḷĕt iŋ sadana , dadi : kapuḷĕd iŋ ḍuwit . ṅibarat : kaṛĕp .

351 . wilut sabda bikṣama sandi upaya .

wilut : aṅgubĕd . sabda : calaṭu . bikṣama : pakṣa linuwiḥ , sandi upaya : pahékan .

saloka :  woŋ gawé aturan miriŋ maraŋ jakṣa .

352 . woŋ nraju .

amb : woŋ lalaku utawa ṛĕṛĕmbugan , ora goloŋ karo kañcané , kaya ta : woŋ lumaku bĕbaṛĕṅan , maṅka ana kaŋ lumaku adoḥ saka kañcané , iŋ ṅaṛĕp utawa iŋ buri .

353 . waṅsa amiṇḍa mintaya .

waṅsa : sanak , baṅsa . miṇḍa mintaya : miṇḍa ñĕñambat .

saloka :  woŋ matèni woŋ ana iŋ pomahané ḍéwé , iku tĕmbuŋ baliswara , bĕnĕré : miṇḍa mitaya waṅsa , tĕgĕsé : kaya ñĕñambat maraŋ sanak sadulur , mulané disalokani maṅkono . awit woŋ gawé pĕpati ana iŋ saponé ḍéwé , kaya ora sĕpi sanak sadulur , luputé maṅkono sanak sadulur mahu iya wĕruḥ .

la .

354 . loṇḍo loṇḍo walaŋ saṅit aṅgéṇḍoŋ kĕbo .

amb : woŋ kaŋ katoné ora calimut , naṅiŋ calimut , utawa katoné tutut , naṅiŋ kĕsit .

3

355 . liru lambuŋ .

amb : samubaraŋ kaŋ paḍa rupa , lambuŋ : liru , tumpaŋ , dadi liru tumpaŋ , kaṛĕpé muṅguhiŋ warṇa paḍa , naṅiŋ wujudé kaŋ tumumpaŋ utawa kaŋ sumèlèḥ liya , tĕtélané liru paṅgonan .

356 . luruŋ buntu .

saloka :  woŋ duwé tarka maraŋ durjana , ora bisa ṅlari , utawa tanpa cihna bukti . dadi prakarané ora bisa tumindak , kahupamakaké woŋ ṅambaḥ luruŋ kaŋ buntu , maṣṭi ora bisa bablas .

357 . lukita basa .

lukita : tĕmbuŋ , basa .

saloka :  woŋ gawé gawé ṛĕrasan .

358 . ladak ora kacagak .

amb : woŋ ladak ora kasĕmbadan .

359 . ladak ora kacawisan : ladak ora kacagak .

360 . ladak kacĕṅklak .

amb : woŋ ladak nĕmu tiwas . kacĕṅklak : kèṅĕriŋ otot .

361 . ladak kawarisan .

iku kosokbaliné : ladak ora kawarisan .

362 . lamat lamat ora ilaŋ .

ṅi : samubaraŋ kaŋ ora pati katara , naṅiŋ isiḥ kaṅgo iŋ gawé , kaya ta : tĕḍakiŋ ratu kaŋ wis adoḥ , yèn nuju isiḥ kaṅgo gawéné , isiḥ kagoloṅaké santana .

363 . ḷĕgon ḷĕmar luput katiwar .

lĕgon ḷĕmar iku ḷĕgon kélor , kĕna kagawé jamu .

amb : samubaraŋ kaŋ pañcèn kaṅgo iŋ gawé , ora katiwar , kaya ta : woŋ bĕcik utawa woŋ bisa , sanajan tumiba iŋ kamlaratan , majadé ora ṅanti bisa katiwar , istiṅaraḥ ana kaŋ milalaḥ .

lĕgon : gaṅgaŋ kaŋ nom . ḷĕgon kélor : buŋ kélor . wondéné ḷĕmar iku dudu kawiné : kélor , ḍapur tĕmbuŋ kalantur , bĕnĕré : limar . limar mahu aṅgarba saka limaran , yå iku araniŋ goḍoŋ kélor , manawa kagawé jamu . naṅiŋ kalumrahané woŋ ṅarani : limaran .

364 . laṅkaḥ kili .

amb : woŋ laṅkaḥ maraŋ iŋ calaṭu , utawa maraŋ solaḥ tiṅkaḥ , kahupamakaké : jaṅkrik duruŋ dikilèni , kudu kudu maṅsaḥ aṛĕp nrajaŋ muṅsuhé .

365 . ḷĕṅar katiban uñcĕg .

amb : woŋ katiban tarka , kahupamakaké baṭuk ḷĕṅar katiban uñcĕg . uñcĕg , ṅibarat : tarka . ḷĕṅar : baṭuk kaŋ amba .

3

366 . luŋ luṅan puṅgĕl kidaŋ wahul .

ṅi : samubaraŋ kaŋ wis kaloŋ bañjur dibalèni aṛĕp kaloŋ manèḥ .

wahul : bali , abaŋ nom . déné samubaraŋ kaŋ wis kaloŋ dibalèni aṛĕp kaĕloŋ manèḥ , iku maṅkĕnĕ : kaya ta : aku añjupuk kĕrtasmu sakĕbèt , baṛĕŋ liya dina añjupuk manèḥ , dadi kaloŋ piŋ piṇḍo , kaŋ kahupamakaké kidaŋ , bali woṅé kaŋ ṅĕloŋ manèḥ .

pa .

367 . pahit gĕtir : amis bacin .

368 . puñjul iŋ apapak .

amb : woŋ kaŋ ṅluwihi sapaḍa paḍa , iŋ bab kagunan , kabisan utawa kasaktèné .

369 . pĕcĕl alu .

amb : woŋ kaŋ budiné kaku , utawa kakon atèn .

370 . pĕraŋ lahir .

amb : woŋ pĕraŋ kaŋ mèlu grubyugiŋ akèḥ bahé , iŋ batin ora tĕmĕnan .

371 . pĕraŋ batin .

amb : woŋ padu muŋ bĕbalaṅan layaŋ bahé .

372 . prawan kĕñcur .

amb : bocaḥ wadon siŋ duruŋ diwasa .

373 . prawan suṇṭi : prawan kĕñcur .

374 . prawan gaṇḍor .

amb : bocaḥ wadon kaŋ loṅgor . gaṇḍor : loṅgor .

375 . prawata bramantara

prawata : gunuŋ . bramantara : panas , waliraŋ .

saloka :  woŋ mĕmadulaké alaniŋ liyan utawa agawé ṛĕrasan kaŋ andadèkaké érohiŋ akèḥ , kahupamakaké : gunuŋ panas , utawa gunuŋ waliraŋ . dadi agawé panas utawa érohiŋ ati .

376 . praliṅga . tĕgĕsé : konus .

saloka :  woŋ kagugad utaŋ ora ṅakoni , wĕkasan ṅalaḥ , saguḥ ñahur . dadi konus itu ṅibarat wĕtuniŋ kasaguhan ñahur , prasasat kawĕtu paṅakuné .

377 . para putrasana .

para putra : para sanak , sana : ĕṅgon , ṅaṅgo .

saloka :  jakṣa , paṅaṅgĕpé maraŋ padu paripadu kaya maraŋ awaké ḍéwé .

378 . praja kabali murda .

praja : nagara . kabali : kasuṅsaŋ , kuwalik . murda : ĕṇḍas , paṅaṛĕp .

saloka :  ratu kaŋ aṅgugad maraŋ kawulané , kahupamakaké

nagara kasuṅsaŋ , utawa kuwalik .

379 . priŋ saḍapur . (ii )

saloka :  woŋ duruŋ katĕkan iŋ gugad , lagi kruṅu bahé kagugad , bañjur aṇḍisiki aturan maraŋ jakṣa . utawa salokané woŋ duwé prakara kapituluṅan déniŋ jakṣa , dadi kahupamakaké rumĕkṣa maraŋ pakéwuḥ kaŋ bakal nĕkani .

380 . priṅga rakṣa .

priṅga : pakéwuḥ , rakṣa : jaga .

saloka :  jakṣa sabĕṇḍoyot . anak , sanak sadulur paḍa dadi kañcané : jakṣa priŋ saḍapur .

381 . prakṣi aṅkara asmana .

aṅkara : liwuŋ , galak , murub , barubaḥ , mulat . asmana : pikat .

saloka :  woŋ nĕmu bilahi saka ṅaṅsa aṅsa maraŋ kamélikan , kahupamakaké : manuk kapéñcut maraŋ jontrot , kaŋ ana sajroniŋ pikat .

382 . patra késisan .

patra : goḍoŋ . késisan : kĕntékan .

saloka :  woŋ katarka samubaraŋ , atur paṅakuné wis kahugĕran , wasana baṛĕŋ liya dina nusuli atur , iku ora dadi , mulané kabasakaké goḍoŋ . pasajané : atur tanpa dadi .

383 . patra lakṣana amaṅun satmata .

lakṣana : laku . amaṅun : agawé . satmata : pandĕḷĕŋ , dĕḷĕŋ , katon .

saloka :  woŋ aṅgugad motaṅaké , agawé gawé layaŋ prataṇḍa utawa kagawé sakṣi . patra kaŋ kagawé ṅibarat . prataṇḍa , awit kaŋ kagawé papan nulis woŋ kuna , gĕgoḍoṅan . maṅun satmata kagawé ṅibarat : sakṣi . lakṣana , muŋ mratélakaké : pratiṅkaḥ utawa rékané .

384 . pasaŋ prabu linukawat .

pasaŋ : bañjur pasaŋ , saṅga , tata , piranti . prabu : ratu , paṅaṅgo , pantĕs , sĕmbada . linukawat , kahupamakaké : lukawat . lukawat : wiṅka . bañjir iku ṅibarat akèḥ . paṅaṅgo ṅibarat : rajabrana .

saloka :  jakṣa , yèn andĕḷĕŋ duñaniŋ woŋ , kaya andĕḷĕŋ wiṅka .

385 . piliḥ kasiḥ .

amb : ora paḍa pandumiŋ siḥ .

386 . popo añalawadi .

popo : suṅkan . ñalawadi : ṅĕmu rasa .

saloka :  woŋ bumi ora gĕḷĕm marikṣa lacak utawa lariniŋ durjana , dadi ṅĕmu rasa ṅubuṅi durjana .

387 . pupuk bawaṅ

amb : woŋ kaŋ dipaḍakaké : bocaḥ , utawa ora kacacaḥ iŋ ṅaṛĕp . mulané kaaranan pupuk bawaŋ , awit bawaŋ iku sok kaṅgo pupuk bocaḥ .

388 . paḍaŋ atapa .

tĕgĕsé : atapa ana iŋ paṅgonan paḍaŋ .

saloka :  woŋ tĕmĕn , tapa iku ṅibarat pratiṅkaḥ ana iŋ pĕpaḍaŋ , yå iku katon iŋ akèḥ .

389 . pampaŋ pumpuŋ .

pampaŋ : papak , palaŋ , poṇḍok , baṅga . pumpuŋ : 7 .

saloka :  woŋ wani amdĕrgandaŋ duwèkiŋ liyan .

amdĕrgandaŋ : ñĕbrak , ñĕṇḍal , yå iku añjupuk kalawan pakṣa .

390 . pambabar tutur .

amb : wragadiŋ rajapati , kawaratakaké iŋ woŋ désa kaŋ cĕḍak maraŋ paṅgonané jisim . panuṅgalané babasan maṅkéné : pamĕḍot kĕṇṭĕŋ , paṅlubar . pamĕḍot kĕṇṭĕŋ iku wragadé woŋ gugad ginugad , sawisé mĕtu saka iŋ kĕṇṭĕŋ .

paṅlubar : wragad rampuṅiŋ prakara . dadi pambabar tutur mahu wragadé olèhé ṅaturi uniṅa iŋ paréntaḥ yèn ana rajapati .

391 . paṭok baṅkruŋ .

amb : woŋ tĕtawa kaŋ ora kĕna suda .

baṅkruŋ : pakĕkĕŋ . dadi kaṛĕpé paṭok baṅkruŋ : paṭok aṅèl bĕḍol bĕḍolané , woŋ nuṅgaŋ jaran yèn mayuk utawa makĕṅkĕŋ dibasakaké ambaṅkruŋ .

392 . ḍiṇḍaŋ karuban waŋ .

ḍiṇḍaŋ : warana . karuban : karoban .

saloka :  jakṣa karoban iŋ ṛĕruba . warana : aliŋ aliŋ .

mulané jakṣa kahupamakaké aliŋ aliŋ , awit dadi warananiŋ ratu , yå iku wakil bĕbĕnĕran .

393 . ḍuḍa basoŋ .

amb : ḍuḍa mlarat , naṅiŋ sugiḥ anak .

basoŋ : sĕntor , sorot , kaṛĕpé kaŋ gawé paribasan iki , saroniŋ tĕmbuŋ kawi : sunu , anduwèni tĕgĕs loro , 1 . cahya , 2 . anak . dadi tĕmbuŋ basoŋ kagawé paḍakaro sunu , anduwèni tĕgĕs loro mahu , kaṛĕpé : ḍuḍa anak , yå iku ḍuḍa duwé anak .

394 . ḍoyoŋ ḍoyoŋ aja rubuḥ .

amb : woŋ mlaku gawé sok répot , ora tumindak iŋ gawé utawa kuwajibané , naṅiŋ yèn pinuju olèh

ñiliḥ prabot , iya bisa tumindak iŋ gawé . utawa woŋ narima kataṅguṅan , iya kabasakaké maṅkono .

395 . ḍaṇḍaŋ tumrap iŋ kĕkayon .

saloka :  jakṣa aṅgagahi padu , kahupamakaké gagak méñcok iŋ kĕkayon , awit paṅalupé gagak aṅalamati ala , maṅkono uga woŋ aṅgagahi prakara kaḷĕbu ala , utawa woŋ mĕñaŋ omahiŋ liyan , saka saḍéṅaḥ kaŋ ditarka , iya maṅkono salokané .

méñcoké iŋ kĕkayon ṅibarat : tĕkané iŋ omaḥ . uniniŋ ḍaṇḍaŋ ṅibarat tarka .

ja .

396 . jĕro joḍoné .

amb : woŋ kaŋ lawas ora laki utawa rabi , utawa lawas ora duwé kaṛĕp omaḥ omaḥ .

397 . juris baris : joris baris .

juris : joris : kĕṭèk . baris : pacak baris .

amb : woŋ aṅaḍaŋ aḍaŋ kaluputaniŋ liyan , kahupamakaké kĕṭèk pacak baris .

398 . janma aṅkara mati murka .

aṅkara : galak , murub , mubal , liwuŋ .

saloka :  woŋ nĕmu bilahi déniŋ murka .

399 . jaṅkrik mambu kili .

amb : woŋ kaduk braṅasan , wuwuḥ wuwuḥ diwĕwaduli , kahupamakaké kaya jaṅkrik dikilèni .

ya .

400 . yutyutan kajali taṅan .

yutyutan : tĕtalénan .

kajali taṅan : kaparucut iŋ taṅan .

amb : ṛĕmbug kaŋ wis goloŋ ora éṅgal dilakoni , wĕkasan ṅaḷĕṇṭar .

ña .

401 . ñirṇa wadana .

ñirṇa : ṅilaṅaké . wadana : rahi , paṅaṛĕp .

saloka :  woŋ kaŋ ambĕnĕri ora kamupakataké iŋ akèḥ , dadi ṅuṅkuraké kañcané , kaŋ pañcèn wajib dimupaṅati , kahupamakaké : ṅilaṅaké rahi .

402 . ñèrèd blarak saka iŋ pucuk .

 : ñèrèt priŋ saka iŋ pucuk .

403 . ñakot kĕlut .

amb : woŋ kaŋ ora kaduman iŋ mélik aṅgoné kaklumpuk , kaya ta : tĕtuku mĕñaŋ iŋ pasar , tĕtukoné kahulihaké ḍisik , kaŋ tuku isiḥ kari ana iŋ pasar , tĕtukoné mahu ĕntèk kapaṅan maraŋ anak bojoné , kaŋ tĕtuku mahu kahupamakaké ñakot kĕlud , awit ora kaduman .

404 . ñuda wacana .

saloka :  woŋ ṅuraṅi atur .

405 . ñuwèkaké payuŋ .

amb : woŋ kaŋ gawé kaluputaniŋ priyayi , kaŋ aṛĕp andadèkaké pocot .

406 . ñawati akarya dèsi .

ñawati : ambalaṅi , ṅoñcati . akarya : gawé .

dèsi : paṅgonan , prĕnaḥ .

saloka :  woŋ aṅgiṅsiri ujar , aliyaṅan ĕṅgon liya , kaya ta : woŋ iŋ saṅkraḥ , ṅaku maṅkubumèn . utawa aturé iŋ ṅaṛĕp woŋ iŋ désa goḍoṅan , wĕkasan ṅaku woŋ widuran .

407 . ñaṅga bokoŋ .

amb . woŋ rumĕkṣa maraŋ kaluṅguhané bojo , sanajan sadulur utawa mitra , muriḥ lastari slamĕté . kaya ta : woŋ wadon duwé bojo dadi mantri , iŋ sabisa bisa agawé suka buṅahé ḍĕḍuwurané , muriḥ lastari slamĕté kapriyayèné . yèn bojo ana kaluputané , ṅaṛĕp aṛĕp nĕmu paṅapura . ñaṅga , iku ṅibarat : rumĕkṣa . bokoŋ : ṅibarat kaluṅguhané .

ma .

408 . maha kirda .

maha : luwiḥ gĕḍé . kirda : ulaḥ kaṛĕsmèn .

saloka :  paduné woŋ ambandrèk .

409 . maha taṇḍiŋ tinaṇḍiŋ .

saloka :  woŋ matèni woŋ ana iŋ paḷĕmahaniŋ liyan , sumĕdya gawé bilahi maraŋ kaŋ duwé paḷĕmahan . maha taṇḍiŋ , ṅibarat : paréntaḥ , tinaṇḍiŋ , ṅibarat : sir duwé paḷĕmahan , dadi kaŋ duwé paḷĕmahan mahu digolèkaké taṇḍiŋ paréntaḥ .

410 . maha pralaya .

saloka :  woŋ kagugad sèṇḍèn woŋ wis mati , ora aṅgugu iŋ pratikĕl , kudu ṅantĕpi wĕkasé kaŋ mati mahu , dadi ṅluhuraké ujaré kaŋ wis mati .

411 . moa moa . tĕgĕsé : lumuḥ lumuḥ .

saloka :  woŋ aku iṅaku samubaraŋ kaŋ wis katur iŋ jakṣa , wĕkasané ora mĕtoni iŋ pradatan .

412 . mina aṅkara masobya .

mina : iwak bañu , miruṅga . aṅkara : galak , murub , mulad , liwuŋ . masobya : mañciŋ .

saloka :  woŋ nĕmu tiwas déniŋ kamélikan . kaya agahaniŋ iwak maraŋ pakan kaŋ ana iŋ pañciŋ : pakṣi aṅkara asmana .

413 . minakala kasatĕka .

minakala : ula . kasatĕka : tutut .

saloka :  paréntaḥ ora mitĕnaḥ , kahupamakaké ula tutut .

414 . mĕnĕŋ mĕnĕŋ idu uḷĕṛĕn : mĕnĕŋ mĕnĕŋ widara uḷĕṛĕn .

415 . mĕnaṅi gajiḥ tumumpaŋ .

amb . woŋ iŋ samubaraŋ laku utawa prakara muŋ mĕnaṅi énaké bahé , ora mèlu kaṅélan utawa ṛĕribĕdé . gajiḥ iku ṅibarat : parampadan , tumumpaŋ ṅibarat : waḍaḥ utawa piriŋ .

416 . manuk méñcok dudu péñcokané , rupa dudu rupané .

amb : samubaraŋ kaŋ ñalawadi , utawa ṅĕmu rasa ala , kaya ta : manuk gĕmak iŋ sawĕruhku ora ana kaŋ méñcok iŋ kĕkayon , yèn méñcok iŋ kĕkayon dudu péñcokané , aran ahèŋ , maṅkono uga gĕmak mahu kaŋ akèḥ warṇané blirik , maṅka ana kaŋ putiḥ , iya aran ahèŋ , péñcokan iku ṅibarat paṅgonan kaŋ diambaḥ iŋ woŋ , warga , ṅibarat : saṇḍaŋ paṅaṅgoné , kaya ta : santri luṅguhan karo woŋ akèḥ ana iŋ patikèn , iku dudu ambaḥ ambahané , maṣṭi ṅĕmu rasa , maṅkono uga woŋ lanaŋ ṅaṅgo cara wadon , maṣṭi ñalawadi , sabab dudu paṅaṅgoné .

417 . mundur uñcĕg .

amb : samubaraŋ pikaṛĕpan kaŋ ora mundur yèn duruŋ kalakon . awit uñcĕg yèn kagawé ṅĕṅuñcĕgi maṣṭi ora kadudut yèn duruŋ boloŋ kaŋ diuñcĕgi .

418 . mantra kasutaka .

mantra : uni , kĕcap , mantra , gatra . kasutaka : karusak .

amb : woŋ paripadu kaŋ wis kahugĕran aturé , wĕkasan siṅlar , utawa woŋ ṅaturaké layaŋ aturan maraŋ paréntaḥ , baṛĕŋ liya dina nusuli layaŋ manèḥ .

419 . mĕṇḍak mĕṇḍak kaya liwĕt .

amb : woŋ kaŋ ora bisa kombul maraŋ kaluhuran , kahupamakaké kaya woŋ ṅliwĕt , awit aṅliwĕt iku dudu pagawéyané priyayi , kaŋ pañcèn duwé bubuhan batur , utawa bĕras kaŋ kaliwĕt manawa ṅaṛĕpaké matĕŋ mĕṇḍak .

420 . mĕṇḍĕm linarihan .

linarihan : tinuju .

saloka :  jakṣa andadèkaké padu , naṅiŋ ora bisa tumindak iŋ pradatan . mĕṇḍĕm iku ṅibarat ora tumindaké pradatan , linarihan ṅibarat : kaŋ tinuju iŋ sĕṛĕgan .

421 . maṇḍĕg ulèḥ .

amb : woŋ nindakaké laku utawa pagawéyan samubaraŋ , ana kaŋ dadi kacaṅkol iŋ atiné , wĕkasan gajĕg gajĕg iŋ laku .

422 . maṇḍĕg maṅu : no . 421 . maṅu : maṅĕn maṅĕn , kaṅgĕg .

423 . mĕrak kacañcaŋ .

amb : woŋ ṅuṅasaké kabisan , kaṛĕpé mĕrak kahèḍèŋ èḍèṅaké , supaya katon iŋ akèḥ .

424 . micakaké woŋ mĕlèk .

amb : samubaraŋ pratiṅkaḥ kaŋ ora mawa ṛĕriṅa , kapikir ora ana kaŋ wĕruḥ utawa aṅgrahita .

425 . mĕṛĕm mĕlik .

amb : ati kaŋ mĕlaŋ mĕlaŋ . mĕṛĕm , ṅibarat : turu . mĕlik ṅibarat : mĕlèk . dadi mĕlaŋ mĕlaŋ iŋ ati kabasakaké : ora bisa turu , ora bisa kapénak , saḍéla mĕṛĕm , saḍéla mĕlèk .

426 . mrakadaŋ , tĕgĕsé : ñadulur .

saloka :  woŋ ñadulur jakṣa , supaya mĕnaŋ paduné .

427 . markawat praba aniḥ .

markawat : ṅrusuk , praba : sorot , cahya , aniḥ : lumuḥ .

saloka :  jakṣa kaŋ ora gĕḷĕm (aṛĕp ) ṅaṅgo kaŋ murub muñcar .

428 . marta wisuna .

marta : aḍĕm , urip , jamu . wisuna : wisa linuwiḥ .

saloka :  woŋ kaŋ ora aṅgĕpok laraṅaniŋ allaḥ , utawa laraṅaniŋ gusti , aḍĕm iku ṅibarat : lumuḥ , utawa ora ṅlirwakaké , awit yèn katĕrak andadèkaké bilahi .

429 . mracaḥ aṅlèṅiŋ kumbaŋ .

saloka :  woŋ ṅrayaḥ tanpa sakṣi maraŋ taṅga tĕparoné kaŋ karayaḥ . aṅlèṅiŋ kumbaŋ : kaya lèṅiŋ kumbaŋ , iku ṅibarat aṅgoné ora sakṣi , dadi maloṅo tanpa calaṭu , kaya lèṅiŋ kumbaŋ .

430 . mrojol iŋ akĕṛĕp .

amb : woŋ sakti , kaya ta : upamané woŋ bisa mĕtu saka kuñjara , tanpa dalan iŋ lawaŋ , tanpa babahan .

431 . muraṅkara .

muraŋ : ñimpaŋ . kara : paḍaŋ , ḷĕgi , baraŋ .

saloka :  woŋ ambahèkaké paréntahiŋ ratu .

432 . muruṅaké uwoŋ .

amb : woŋ ṅrusak sipatiŋ sapaḍa paḍa , utawa agawé bilahiné .

433 . madara , tĕgĕsé : sélak , asomaḥ , asor .

saloka :  woŋ kaṅgonan baraŋ maliṅan , utawa madèkaké baraŋ coloṅan , ora ṅakoni .

434 . madal paréntaḥ .

amb : woŋ mogok maraŋ paréntahiŋ luraḥ , bĕkĕl utawa bĕndarané .

435 . madasan , tĕgĕsé : kaya padasan .

saloka :  jakṣa ṅlumpuk ṅlumpukaké woŋ padu paripadu , kaṛĕpiŋ saloka maṅkéné .

padasan iku waḍaḥ bañu , pañcèn kagawé wulu . bañu kagawé wulu , ṅibarat prakara , baṛĕŋ kapocot tutupé bañuné maṇṭĕr , iku ṅibarat wĕtu utawa tutuhiŋ prakara , utawa padu mikolèhaké maraŋ jakṣa .

436 . madayak tiṅal iŋ rupané .

madaya : liñcad , ambaléñjani .

saloka :  durjana mĕmiṇḍa woŋ bĕcik . katon iŋ rupané iku kaṛĕpé katon iŋ warṇa , liñcad utawa ambaléñjani , ṅibarat : ala . dadi iŋ lahir katon bĕcik , iŋ batin duwé paṅaraḥ ala .

437 . matrĕywata prabu tanaḥ , para drĕtni loṣkawat , atmawat parabu aniḥ , apapiŋ daraniḥ , matrĕywat dara niḥ .

matrĕywat : aṅiwat , prabu : ratu , aniḥ : lumuḥ , para : para , drĕtni : mélik , loṣkawat : wiṅka , lukawat (lokawat ) tuwin luṅkawat . atma : anak , ñawat : sésa , parabu : ratu , apapiŋ : ṅaniaya iŋ , dara : prawan , sélak , somaḥ , asor . niḥ : lumuḥ , tĕgĕsé : sapada liṅsa liṅsané , aṅawat saŋ ratu lumuḥ , para mélik wiṅka , amisésa saŋ ratu lumuḥ , aṅaniaya èstri lumuḥ , aṅiwat èstri lumuḥ , kaṛĕpiŋ saloka maṅkéné : wis ṅiwat rabiniŋ kawula , mélikiŋ kawula , kahupamakna wiṅka , ratu aja agahan matèni , aja ṅanti ṅaniaya wadon , aja ṅanti ṅiwat wadon .

438 . mataṅtun : mataŋ tuna numbak luput (i ) .

saloka :  woŋ aṅgugad utawa anarka ora ana kayaktèné .

439 . mutuŋ pamataŋ .

saloka :  woŋ aṅgugad , wĕkasan , atut rukun ḍéwé maraŋ kaŋ ginugad , mutuŋ mono nugĕl , ṅibarat : nugĕl lakuniŋ prakara , bañjur rukunan . pamataŋ : tumbak ,

ṅibarat paṅgugadé

440 . misa daḥ : misa da .

misa : ṅuwasi , daḥ (da ) : ṅĕmu , ṅĕmbĕŋ .

441 . misa jaya .

jaya : uṅgul , mĕnaŋ , kuwat .

saloka :  jakṣa mĕnaṅaké kaŋ kalaḥ , ṅalahaké kaŋ mĕnaŋ , dadi kaŋ pañcèn mĕnaŋ prakarané prasasat diapusi .

442 . muṣṭika bramara coraḥ , surakiŋ ampuhan , titir pinajarakĕn , mati déniŋ alun alun .

iki saloka :  durjana . muṣṭika : tikus , bramara : kumbaŋ , coraḥ : misuwur : coṅkraḥ . durjana yèn wis kaya tikus tansaḥ ṅrĕrusak , utawa yèn wis kaya kumbaŋ tansaḥ agawé lèŋ iŋ saĕṅgon ĕṅgon , wis misuwur alané . tĕgĕsé surak iŋ ampuhan , durjana yèn wis kawarta iŋ akèḥ iŋ alané wĕnaŋ dicĕkĕl . tĕgĕsé titir pinajarakĕn : swarané titir diwartakaké , yå iku sĕsiratiŋ titir , durjana yèn wis tahu dititiri , wĕnaŋ dipatèni , tĕgĕsé mati déniŋ alun alun : durjana mati saka aluné , yèn wis misuwur alané , tĕtĕp iŋ patiné , tikus kawiné : muṣṭika , bokmanawa muṣṭika iku tĕmbuŋ kalantur .

443 . miwala prabu , ṅowahi ṅoñcati . prabu : ratu , paṅaṅgo : sambada .

saloka :  woŋ maṇḍiṅi paréntaḥ , utawa mĕmaḍa pañjĕnĕṅané ratu .

444 . mlorodiŋ wuwuŋ omaḥ iŋ sirap .

amb . éwuḥ pakéwuḥ utawa ṛĕribĕd : amis bacin (84 ii ) .

 : pahit gĕtir (366 iii ) .

445 . mĕlèkaké woŋ picak .

amb : woŋ kaŋ pañcèn ora sumurup iŋ samubaraŋ ṛĕmbug , utawa prakara , apadéné pratiṅkaḥ , wasana disumurupaké utawa diwĕruhaké .

446 . malik moṇṭok , moṇṭok : moṅkogiŋ ati .

amb : woŋ duwé kasaguhan bañjur siṅlar , kaṛĕpé : malik aṅgoné gawé moṅkogiŋ ati .

447 . malikat malik bumi utawa malékat malik bumi .

amb : woŋ ṅrusak wawĕṅkoné ḍéwé , utawa woŋ padu kaŋ molaḥ maliḥ calaṭuné , agawé karibĕdané ḍéwé .

448 . maliŋ anamur tilas .

anamur : ñamar . tilas : labĕt , tapak .

saloka :  woŋ kaŋ ṅidaki tipakiŋ maliŋ .

449 . maliŋ caluwĕd .

caluwĕd : tĕtawa , idĕr .

saloka :  woŋ ṅĕdol baraŋ coloṅan , utawa duwèkiŋ maliŋ .

450 . maliŋ rajawèni .

rajawèni : siraḥ .

saloka :  durjana kacaṇḍak gagamané utawa paṅgĕḍéné .

451 . maliŋ kaburu kabutuḥ iŋ priṅgabaya .

priṅgabaya : éwuḥ pakéwuḥ .

saloka :  woŋ ṅĕtĕṅi wadon liya ora ṅaku , naṅiŋ karubuhan sakṣi .

452 . maliŋ tuṅgal labĕt .

saloka :  woŋ ṅĕṅgoni tabĕtiŋ maliŋ , kĕna iŋ paṅgrayaṅan dadi panuṅgalané maliŋ .

453 . maliŋ sĕsahid .

saloka :  woŋ mèlu nalasaḥ lariniŋ maliŋ ora mawa diajak , wĕkasan kaŋ mèlu mahu nĕmu gagamaniŋ maliŋ , kaaturaké iŋ paréntaḥ , dadi kĕna paṅgrayaṅan ala , prasasat ñahidaké awaké ḍéwé .

454 . maliŋ lamat , ganĕpé iŋ tĕmbuŋ : maliŋ ṅalamat .

ṅalamat : tĕtĕṅĕr .

saloka :  woŋ liwat iŋ wayaḥ bĕṅi , tanpa colok utawa tanpa sabawa , dadi kĕna paṅgrayaṅan aṛĕp maliŋ , awit sĕpiniŋ colok utawa sabawa mahu kaŋ ṅalamati yèn aṛĕp aṅlakoni paṅgawé ala .

455 . maliŋ panti .

panti : omaḥ .

saloka :  woŋ ṅĕṅgoni omahiŋ maliŋ .

456 . maliŋ marga .

saloka :  woŋ kaŋ aṇḍisiki ana iŋ dalaniŋ maliŋ , utawa ana iŋ babahan , tuwin woŋ aṇḍisiki dalané woŋ ṅlasak maliŋ .

457 . maliŋ ṅrampaka .

ṅrampaka : ñaplĕki , maḍani , ṅaṅgit .

saloka :  woŋ ṅĕṅgoni tabĕtiŋ maliŋ , dadi maḍani maliŋ , paḍakaro maliŋ tuṅgal labĕt (451 iii ) .

458 . maliŋ ṅumpĕt , muka pani[5] silit .

saloka :  woŋ nuturaké alaniŋ liyan , utawa nuturaké ĕṅgoné durjana , ora wani dadi waton , dadi ora wani .

459 . mĕpĕti ana ṛĕmbĕsé .

saloka :  wujud katarka ñiliḥ (utaŋ ) ora ṅakoni , kari kari ana kaŋ wĕruḥ yèn utaŋ . pĕpĕt iku ṅibarat : pamuṅkir . ṛĕmbĕs ṅibarat : kawiyaké kaŋ diṅlari , marga karubuhan iŋ pasakṣèné kaŋ wĕruḥ mahu .

460 . mĕḍot rakĕtan .

rakĕtan : prasanakan , kĕkasiḥ .

saloka :  woŋ gugad ginugad karo anak putu , utawa bapa biyuŋ , utawa saloka :  woŋ sakṣi loro , kaŋ sowan iŋ paréntaḥ muŋ siji , dadi kaṛĕpé : mĕḍot siḥ utawa ṅĕdohi kaŋ dirakĕti .

461 . mĕjao , utawa mĕjahuḥ .

amb : samubaraŋ kaŋ duruŋ kĕna katamtokaké , kaya ta : kasaguhan , jaṅji , paṅaṛĕp aṛĕp , sapĕpaḍané kaŋ duruŋ kĕna kapaṣṭèkaké . mijahu iku bokmanawa saka tĕmbuŋ malayu jahuḥ , tĕgĕsé : adoḥ , dadi samubaraŋ kaŋ isiḥ adoḥ kayaktèné . mĕjahuḥ kw : sumamar .

462 . mayit lalaku .

amb : woŋ lalaku utawa luluṅan ijèn , tĕgĕsé : cĕpak tumiba iŋ bilahi , dadi prasasat wis dadi baṭaŋ .

463 . mumpaŋ saji .

mumpaŋ : numpaŋ , nuṇḍa . saji : sĕsaosan .

saloka :  woŋ duwé anak wadon aṛĕp dirabèni iŋ woŋ , sawisé nampani tukon , wĕkasan dilakèkaké olèḥ liyané . sĕsaosan iku ṅibarat tukon . numpaŋ ṅibarat : ṅraṅkĕp , sarèhniŋ bocaḥ wadon mahu duruŋ olèḥ kaŋ nukoni siŋ ḍisik , maṅka kalakèkaké woŋ liya , dadi olèḥ tukon manèḥ .

464 . mĕgat iŋ apus .

saloka :  woŋ mĕgat woŋ nitik lariniŋ durjana . apus ṅibarat : durjana .

465 . muṅkur gaṅsir .

saloka :  woŋ kaŋ ora mèlu mèlu iŋ samubaraŋ paṅgawéyan , kahupamakaké : gaṅsir muṅkur aṛĕp ṅĕlèŋ .

466 . moŋ maṅaṅsa aṅsa .

saloka :  woŋ aṅgrabagi pagĕr omahé woŋ woŋ , sarta añjupuk wani . aṅgrabagi : ambĕḍoli . ambubraḥ .

ga .

467 . gana ina tanwrin iŋ liṅga .

gana : lanaŋ , kawasa , awaŋ awaŋ , méga , uṅkĕr , calon , gatra , kaliwat . ina : cacad . tanwrin : ora wĕruḥ . liṅga : anak .

saloka :  woŋ lanaŋ mĕntas kapatèn bojo , bañjur ñara ñara maraŋ baturé wadon isiḥ prawan , naṅiŋ ora dilaṅgati . wondéné kaṛĕpé tanwrin iŋ liṅga iku paḍa karo kaŋ muni iŋ saloka : andaka maṅsa prana tanwrin iŋ liṅga (24 iii ) .

468 . gana amèt baṅga nir graha kajana linudiŋ éraŋ , tĕgĕsé : woŋ lanaŋ golèk paṅan kahilaṅan bojo kajupuk iŋ woŋ , katumpaṅan iŋ wiraŋ .

salsaloka : [6] woŋ luṅa dĕdagaṅan , sahuṅkuré luṅa kaŋ wadon ḍĕmĕnan , satĕkané kaŋ luluṅan kahilaṅan baraŋ dandanan kaŋ ana iŋ omaḥ . kajana , tĕgĕsé kaŋ bĕnĕr : kahuwoŋ ,

iŋ kéné kaṛĕpé kajupuk iŋ woŋ .

469 . gana amoŋ ḷĕmbu asaṅga maha nir prana tanwrin mulaḥ . tĕgĕsé : woŋ lanaŋ aṅon sapi wajaṅan , ṅilaṅaké iŋ ati , ora wĕruḥ pratiṅkaḥ .

saloka :  woŋ duwé batur lanaŋ wadon raṅkat . raṅkat : woŋ ḍĕmĕnan lan wadon luṅa , tĕraṅé maṅkéné : kaŋ diarani gana aṅon ḷĕmbu yå iku kaŋ duwé batur , ḷĕmbu ṅibarat batur , kaŋ diarani ṅilaṅaké ati mahu , batur lanaŋ wadon , awit raṅkaté amaṣṭi agawé kagètiŋ bĕndara , kaŋ diarani ora wĕruḥ iŋ pratiṅkaḥ , iku bĕndarané , kaṛĕpé : ora wĕruḥ ĕṅgoné ḍĕmĕnan , utawa aṅgoné raṅkat .

470 . gĕnti wataŋ .

saloka :  woŋ padu paripadu , wataŋ siji diaṅgo iŋ woŋ loro , kaŋ diarani wataŋ iku , iŋ kéné sakṣi utawa woŋ kaŋ ñumurupi nalariŋ prakara , dadi sakṣi siji kaaṅgo iŋ woŋ loro .

471 . gana wasa cawuḥ aṅrusak liṅga tanwrin kasusastran . tĕgĕsé : woŋ lanaŋ pakṣa rusuḥ aṅrusak badan , ora wĕruḥ kasusastran utawa tata krama .

saloka :  woŋ mujaṅan wadon dicara cara , dadi ṅrusak liṅga iku kaṛĕpé : ṅrusak badané ṅujaṅan wadon , wondéné kaŋ diarani ora wĕruḥ iŋ tata krama : woŋ lanaŋ kaŋ pakṣa rusuḥ wahu , cawuḥ kagawé sĕsilihan rusuḥ , tĕgĕsé kaŋ satĕmĕné : jumbuḥ , ḍumpyuk , paḍakaro : cawĕḥ , dadi kaṛĕpé : ṅĕmbari .

472 . gana léna amèt maṅsa tan wirèŋ kama , tĕgĕsé : woŋ lanaŋ pĕpéka añjupuk mĕmaṅsan ora prawira iŋ kaṛĕp .

saloka :  woŋ kacĕkĕl marga utaŋ maraŋ durjana . gana iku ṅibarat kaŋ utaŋ maraŋ durjana , léna amèt maṅsa ṅibarat kuraṅiŋ paṅati ati aṅgoné amriḥ olèḥ , tan wirèŋ kama , ora bisa ṅampaḥ kaṛĕpiŋ ati kudu utaŋ .

473 . gana léna ṛĕbat maṅsa nir tan sabawa , tĕgĕsé : woŋ lanaŋ pĕpéka ṛĕbut mĕmaṅsan sirṇa tanpa swara .

saloka : woŋ ñiḍĕm rajapati , kaŋ wĕwiniḥ saka ṛĕbutan mélik , kaŋ disalokani : gana léna nir iku kaŋ ṛĕbutan mĕmélikan , déné pĕpéka ṅanti paḍa mati , nir kagawé ṅibarat : mati , tan sabawa iku olèḥ woŋ kaŋ ñiḍĕm , dadi ora matur iŋ paréntaḥ .

474 . goṇḍaŋ kasiḥ . iku tĕmbuŋ loro paḍa kawañcaḥ iŋ ṅaṛĕp , wutuhé : logoṇḍaŋ . goṇḍaŋ kasiḥ : logoṇḍaŋ , iku araniŋ wowohan , kaya ĕlo naṅiŋ sĕmu abaŋ , goṇḍaŋ kasiḥ iya uga kaya ĕlo , naṅiŋ ijo .

amb : samubaraŋ kaŋ gèsèḥ iŋ warṇa utawa iŋ baṅsa , kaya ta : woŋ duwé anak kĕmbar , siŋ siji iṛĕŋ sijiné bulé , utawa cina rabi woŋ jawa .

475 . gana gana tan uniṅèŋ lara . tĕgĕsé : woŋ lanaŋ kawasa ora wĕruḥ iŋ lara .

saloka :  woŋ lanaŋ aṅgĕbugi wadon liya . tan uniṅèŋ lara , iku kaṛĕpé ora mikir yèn bakal nĕmu ṛĕribĕd , awit maṣṭi dadi prakara .

476 . gĕcas gĕcès . iku irib iribiŋ iŋ suwara ĕmpaniŋ gagaman kagawé mĕraŋ .

amb : samubaraŋ kaŋ daya daya rampuṅa . utawa amb : woŋ para sudukan .

477 . gurṇitĕm maḷĕmbanĕm .

gurṇitĕm : gĕlap , kérasan saka gurṇita . maḷĕmbanĕm : aṅaḷĕmbana .

saloka :  jakṣa ambiyantoni karṣaniŋ ratu , ora ṅaṅgo iŋ sabĕnĕr bĕnĕré . gĕlap ṅibarat paṅandikaniŋ ratu , dadi kaṛĕpiŋ saloka : luput bĕnĕr jakṣa amrayogakaké .

478 . giri lusi jaladri pawaka surya sasaṅka anila tanu . tĕgĕsé gunuŋ , suci , bañu , jaladri : sagara , pawaka : gĕni , surya : srĕṅéṅé , sasaṅka : ṛĕmbulan , anila : aṅin , tanu : maṅsi , buṅlon .

iki saloka :  ratu , kaṛĕpé maṅkéné : ratu amĕṅku adil dipĕṅkuḥ kaya gunuŋ , ṛĕsiké maraŋ paṅadilan kaŋ kaya bañu bĕniŋ , pamĕtuniŋ paṅadilan kayaa sagara , amot sabaraŋ sarta ambaniŋ budi , wisésaniŋ maraŋ durjana kayaa gĕni , ora tampik ĕmpan ĕmpanan , sanajan kaḷĕbu putra santana yèn aṅlakoni kadurjanan , iya kawasésaa , pamrikṣané maraŋ sawarṇaniŋ prakara utawa maraŋ kadurjanan kayaa srĕṅégé , kaṛĕpé : tĕraŋ , paṅaraḥ aṅgolèka durjana kayaa ṛĕmbulan , kaṛĕpé : sarèḥ , rikaté ñĕkĕl durjana kayaa aṅin , trapé iŋ pahukuman maraŋ durjana kayaa maṅsi tumiba iŋ kĕrtas , ora kĕna owaḥ .

479 . gora gĕtiḥ nĕmu riris .

gora : gĕḍé , riris : udan .

saloka :  woŋ kĕṛĕṅan ana iŋ sabĕn saponé iŋ liyan , ṅanti paḍa tatu , kaŋ duwé omaḥ misaḥ , wĕkasané mèlu tatu , gora gĕtiḥ iku ṅibarat wĕtuniŋ gĕtihé kaŋ paḍa kĕkĕṛĕṅan . nĕmu riris : nĕmu udan ,

ṅibarat : wĕtuniŋ gĕtihé kaŋ misaḥ .

480 . gotoŋ mayid .

amb : woŋ luluṅan adoḥ ṅambaḥ dalan gawat , muŋ woŋ tĕlu , mulané diarani gotoŋ mayid , sabab manawa salaḥ siji nĕmu tiwas , tatu utawa mati , kaŋ loro minaṅka paṅgotoṅé , yèn tĕlu pisan nĕmu tiwas , iya ora bisa tuluŋ tinuluŋ , muŋ babasané bahé maṅkono . wondéné kaŋ diarani gotoŋ mayid mahu isiḥ ana manèḥ , 1 . téja gotoŋ mayid , yå iku téja kaŋ malaŋ . 2 . omaḥ gotoŋ mayid , yå iku omaḥ kaŋ ṅaṛĕp buriné ana omahé mujur utawa iriṅé kiwa tĕṅĕn ana omaḥ mujur , iku pitayané woŋ jawa ora bĕcik , dadi laku gotoŋ mayid iku pasajané mutawatiri , awit kuraŋ santosa .

481 . golèk kalimisiŋ lambé .

amb : woŋ kaŋ mĕmuriḥ waṛĕgiŋ wĕtĕṅé , abaṇḍa umuk utawa wĕwarta utawa wadul , apadéné abaṇḍa paṅoṅgroŋ .

482 . galuga sinalusur sari . kalanturiŋ basa dadi : galuga sinusur sari .

amb : samubaraŋ kaŋ wis bĕcik , kawuwuhan utama , galuga iku baṅsaniŋ giñcu , sinalusur sari : kahuḷĕd karo tipah[7] sari , dadiné dadi ṛĕjasa .

483 . gulbi saṛĕm tan sama , utawa gulbi asaṛĕm tarṣama .

gulbi : simbar , mokal , tansama (tarṣama ) : ora paḍa .

saloka :  jakṣa piliḥ kasiḥ . simbar kagawé ṅibarat jakṣa .

484 . gĕpok séṅgol .

amb . samubaraŋ iŋ pratiṅkaḥ ṛĕmbug utawa prakara , kaŋ mawa ñĕbutakĕ saka paṅajak utawa wulaṅiŋ liyan , ora kaaṇḍĕman ḍéwé .

485 . gaḍana gaḍini .

amb : sadulur loro lanaŋ karo wadon , gaḍana : gana , gaḍihi utawa gini : wadon .

486 . guḍaŋ ṛĕmpĕlas : pĕcĕl alu (368 iii ) .

rĕmpĕlas iku goḍoŋ kaŋ kagawé ṅalusaké dandanan baṅsa kayu , gunané iya muŋ iku , ora ana woŋ aṅguḍaŋ ṛĕmpĕlas awit kasab lan ora énak .

487 . gajaḥ andaka andurkara . tĕgĕsé : gajaḥ baṇṭèŋ aṅrĕrusuhi .

saloka :  woŋ agawé ṛĕrusuḥ .

488 . gajaḥ aliṅan sukĕt tĕki .

amb : woŋ api api lahir batin séjé , naṅiŋ katara .

489 . gajaḥ marani wantilan : ula marani gitik (i ) .

490 . gumĕṇḍèŋ ora gorèŋ : kĕnès ora èṭès (157 iii ) .

gumĕṇḍèŋ : swara sĕru kaŋ èṇṭèŋ , wondéné ora gorèŋ iku kaṛĕpé : ora bisa aṅgĕgorèŋ .

491 . gumĕmbraŋ ora adaŋ : (490 iii ) .

492 . gémé gémé ora . katĕlaḥ iŋ tĕmbuŋ dadi gémé gémé uraŋ . gémé gémé : éṅgal .

amb : woŋ aṅgĕlaraké kasaguhan , naṅiŋ ora ana kayaktèné .

493 . gĕgĕr kapala . gĕgĕr : gigir , gunuŋ . kapala : ĕṇḍas .

saloka :  ratu gugad ginugad karo santanané . siraḥ ṅibarat : ratu , gigir ṅibarat santana .

494 . gabaḥ sinawur , wutuhiŋ tĕmbuŋ : aṅgabaḥ sinawur .

amb : woŋ ubĕṅan , ora duwé paṅgonan kaŋ tamtu , kahupamakaké kaya gabaḥ sinawuraké , katĕmpuḥ iŋ aṅin tiba iŋ saĕṅgon ĕṅgon .

495 . gaṭak gaṭuk . tĕgĕsé : tĕmpak tĕmpuk .

amb : samubaraŋ kaŋ daya daya rampuṅa , utawa kadadéyané .

ba .

496 . bahni anĕmpuḥ toya , tĕgĕsé : gĕni nĕmpuḥ bañu .

saloka :  woŋ gugad ginugad baṛĕŋ wis karampuṅan maraŋ jakṣa , salaḥ siji aṅgugad maraŋ jakṣa mahu , gĕni , ṅibarat : kaŋ aṅgugad , bañu ṅibarat jakṣa .

497 . bahni maya pramana . maya : luwiḥ , paḍaŋ , pramana : tĕtéla .

saloka :  woŋ maṅsuli gugad mawa tĕmbuŋ paṅumpaḥ umpaḥ , paṅumpaḥ umpahé kahupamakaké uladiŋ gĕni .

498 . binda paya : wutuhiŋ tĕmbuŋ : binda upaya .

binda : tumpaŋ , wisa . upaya : pahékan .

saloka :  jakṣa mĕmĕdèni woŋ katarka ala , katĕtĕpaké luput saduruṅé kaadilan , muriḥ wĕtuniŋ pisuṅsuŋ , kahupamakaké wisa sarta pahékan .

499 . brakiti aṅkara madu .

brakiṭi : sĕmut . aṅkara : murub , mubal , liwuŋ , galak . madu : mabĕn .

saloka :  woŋ tiwas saka mélikan , kahupamakaké sĕmut agahan maraŋ madu , sakiŋ kapéñcuté iŋ ḷĕgi , mati kajruṅus iŋ madu .

500 . brakaṭa aṅkara gĕni .

brakaṭa : suluŋ .

saloka :  woŋ nĕmu tiwas saka kapéñcut iŋ ṛĕrupan , kahupamakaké  suluŋ agahan maraŋ gĕni .

501 . brawak brawuk . tĕgĕsé : ṅiwa nĕṅĕn .

amb : woŋ añjupuk tanpa tĕmbuŋ .

502 . bréwa bréwo , utawa bréya bréyo , tĕgĕsé : réyaḥ réyoḥ .

amb : woŋ kaŋ ora bĕsus maraŋ paṅaṅgo , dadi ṅaṅgo ora mawa katara , paḍakaro ambombroŋ . naṅiŋ ambombroŋ iku ĕtrapé muŋ maraŋ woŋ wadon .

503 . bramana kaṇḍa .

bramana : paṇḍita , kaṇḍa : carita , rawis , cawi .

saloka :  woŋ nuhoni jaṅji , utawa nĕtĕpi basa , mulané kahupamakaké kaya carita utawa calaṭuniŋ paṇḍita , awit calaṭuniŋ paṇḍita kaŋ maṣṭi ora liñcad , paḍakaro saloka sabda paṇḍita . (331 iii ) .

504 . brama coraḥ . brama : gĕni , coraḥ : coṅkraḥ , misuwur .

saloka :  durjana kĕkĕraṅan , bañjur gugad ginugad , utawa woŋ katarka durjana , naṅiŋ wis tobat , mari ṅlakoni paṅgawé ala , ora dadi madawa kagugad . brama , ṅibarat : durjana , woŋ coṅkraḥ ṅibarat : kĕkĕṛĕṅan , wondéné misuwur wahu misuwur laku ala , olèḥ maraŋ durjana kaŋ katarka , naṅiŋ wis mari ṅlakoni kadurjanan .

505 . bramara amriḥ sari .

bramara : kumbaŋ . amriḥ : ṅaraḥ . sari : kĕmbaŋ .

saloka :  woŋ lanaŋ aṅgrĕmĕti woŋ wadon aṛĕp katuṅgal turu .

506 . bramara maṅun liṅga . maṅun liṅga : maṅun badan .

saloka :  woŋ lanaŋ gumagus ana iŋ ṅaṛĕpaniŋ woŋ wadon .

507 . bakul tikus .

amb : bakul kaŋ tansaḥ tuna bahé , kĕṛĕp ana iŋ omaḥ tinimbaŋ dodolan , marga saka ciṅkraṅiŋ baṇḍa kaŋ kagawé babakulan , kahupamakaké tikus kĕṛĕp ṅĕlèŋ karo ṅĕḍèŋ . sawĕnèḥ aṅarani bakul tikus iku ambasakaké woŋ aṅgĕgaḍé , kaṛĕpé ṅupaya kahuntuṅan , ora mawa luṅa luṅa saka iŋ ṅomaḥ , kaya tikus kaŋ ana iŋ ṅĕlèŋ .

508 . bakul timpuḥ .

amb : woŋ gĕgawéyan samubaraŋ bañjur didol , naṅiŋ paṅĕdolé ana iŋ omaḥ bahé , ora ṅaṅgo diḍasaraké , yèn ana woŋ aṛĕp tĕtuku iya kaĕdol , yèn ora iya kaĕṅgo ḍéwé .

509 . basa caṇḍala : sabda caṇḍala (329 iii ) sabda paros iii .

saloka :  woŋ pisuḥ pinisuḥ .

510 . basa kapracaṇḍa . kapracaṇḍa : katĕmpuḥ iŋ prakara .

saloka :  jakṣa nampani pisahidiŋ woŋ kaŋ kĕna iŋ tarka , naṅiŋ duruŋ kagugad , kahupamakaké atur aṅin bahé , dadi atur duruŋ gĕnaḥ .

511 . basa paruḍa . paruḍa : paṅgalan : basa caṇḍala (509 ) iii .

512 . bĕlaḥ aji . bĕlaḥ : paro , sigar . aji : ratu , ṛĕṅga .

saloka :  woŋ kélaṅan muliḥ saparo , kaya ta : ilaŋ ana iŋ titipan , kaŋ paḍa kahinané , dadi kaŋ duwé baraŋ muŋ olèḥ tĕtĕmpuḥ saparoniŋ ṛĕgané baraŋ kaŋ ilaŋ .

513 . balik bol .

saloka :  iŋ ḍuwur dadi ṅisor , ṅisor dadi ḍuwur utawa prĕnaḥ nom dadi tuwa , tuwa dadi nom .

514 . bima parasama .

parasama : piliḥ kasiḥ . bima : aṅgĕgilani , mĕmĕdèni .

amb : jakṣa piliḥ kasiḥ , bima mahu ṅi : jakṣa .

515 . bubak kawaḥ .

amb : woŋ mantu anak pambaṛĕp .

bubak : ḍuḍaḥ . kawaḥ : bañu kaŋ mĕtu nalika anduṅkap wĕtuniŋ bayi , dadi kaṛĕpé paribasan : mĕmantu anak kaŋ nĕmbé ṅĕtokaké kawahiŋ biyuŋ .

516 . baṭaŋ ṅucap ucap .

amb : woŋ loro luluṅan ṅambaḥ dalan gawat , mulané kahupamakaké baṭaŋ ṅucap ṅucap , awit manawa nĕmu pakéwuḥ kabégal , cĕḍak maraŋ tiwasé , marga saka kuraŋ santosa .

517 . baṅsa parosa : brawak brawuk (502 iii ) .

saloka :  woŋ añjupuk tanpa tĕmbuŋ .

518 . boṅgan gawé . boṅgan : maṅgan .

amb : woŋ ṅĕcaki pagawéyan kaŋ pañcèn dudu bubuhané , utawa mraduli prakara kaŋ ora aṅgĕpok awaké , wĕkasan nĕmu kaŋ ora prayoga .

ṭa .

519 . ṭarṭir kaya manuk ṅuñjal .

amb : woŋ aṅgĕgawa saka saṭiṭik saṭiṭik , kahupamakaké kaya manuk ṅuñjal , yå iku gawé susuḥ .

520 . ṭak ṭakan kaya kloṭak .

amb : woŋ kaŋ kakéhan tanaga , karo sabawa . ṭak ṭakan iku dandaŋ kaŋ ora bĕnĕr , ora gĕnaḥ . kloṭak iku irib iribiŋ suwara , taruṅé kayu paḍa kayu utawa watu karo kayu .

521 . ṭak ṭuk kaya ki drĕpa .

maribasani woŋ kaŋ ṅaku aku dudu duwèké , utawa ṅĕcaki pagawéyan kaŋ dudu bubuhané . ṭak ṭuk iku samubaraŋ kaŋ dudu surupé kasurupaké . ki drĕpa iku jĕnĕṅiŋ woŋ , èmpĕré ḍèk biyèn ana woŋ kaŋ aran ki drĕpa . sok ṅĕmpakaké kaŋ dudu bĕnĕré dadi katĕlaḥ kagawé paribasan .

522 . ṭaŋ ṭĕŋ kaya tawon boni .

amb : woŋ kaŋ tansaḥ wira wiri , kahupamakaké kaya ibĕré tawon boni , ṭaŋ ṭĕŋ iku irib iribiŋ swarané ĕlariŋ tawon mibĕr , déné boni iku araniŋ tawon , kaya ta : tawon ḍowan , tawon tutur , tawon kĕmit , tawon guŋ .

ṅa .

523 . ṅénaki sarak . sarak : paréntahiŋ agami .

amb . woŋ ṅénaki paréntaḥ , utawa ṅénaki atiniŋ woŋ duwé pañjaluk samubaraŋ , naṅiŋ ora dituhoni , muŋ muriḥ ḷĕganiŋ ati iŋ sapaṅaṛĕpan bahé .

524 . ṅantuk ṅaḍĕp paḍiyan .

amb . woŋ pĕpéka maraŋ paṅguṅguṅiŋ woŋ , ora sumurup yèn bakal añjalomproṅaké , andadèkaké ṛĕribĕd , kahupamakaké woŋ ṅantuk ṅaḍĕpi paḍiyan , luput luput karuṅkĕp iŋ paḍiyan .

525 . ṅréka wasana .

saloka :  woŋ padu pari padu owaḥ utawa giṅsir calaṭuné .

526 . ṅréka parusa .

saloka :  woŋ padu paripadu akĕkuḍuŋ bĕndara utawa gustiné .

527 . ṅréka pada .

saloka :  woŋ gawé sakṣi , dadi ṅaṭik aṭik gawé sikil . yå iku ṅibarat sakṣi , supaya prakarané bisaa tumindak .

528 . ṅréka padéya . padéya : paṅalihan .

saloka :  woŋ asakṣi woŋ luṅa .

529 . ṅréka maya . maya : luwiḥ , paḍaŋ .

saloka :  woŋ padu paripadu ṅaḷĕm maraŋ jakṣa , dadi kaṛĕpé ṅaṭik aṭik tĕmbuŋ linuwiḥ , yå iku ṅibarati paṅaḷĕm .

530 . ṅrusak sĕsaṅkul . sĕsaṅkul : sampiran , pĕpikulan , sĕsaṅgan .

saloka :  woŋ motaṅaké dicĕkĕli rajapaṅaṅgo , bañjur kaaṅgo , dadi cĕkĕlan rajapaṅaṅgo iku kahupamakaké sampiran .

531 . ṅrasa wadi . tĕgĕsé : ṅrasa rasa , ṅĕmu rasa , ñalawadi .

saloka :  woŋ sajroné duwé prakara lara , tiraḥ maraŋ omahiŋ jakṣa .

532 . ṅraja gopala ambima sakṣi .

ṅraja gopala : kaya raja gopala , ambima pakṣa : kaya wrĕkodara pakṣa .

saloka :  woŋ ora nrima maraŋ bĕnĕraniŋ jakṣa .

533 . ṅruṅokaké woŋ buḍĕg : kupiŋ buḍĕg dikoroki , (i ) .

534 . ṅaraṅulu : aṅgĕntèni karaṅulu (i ) .

535 . ṅadon adoni .

amb : woŋ ṅadu adu muriḥ padu , utawa ṅojok ojoki muriḥ napsu .

536 . ṅidaki macan .

saloka :  woŋ padu atĕrṣaṇḍa giri giri .

atĕrṣaṇḍa : sèṇḍèn . aliyaṅan .

giri giri : mĕmĕdèni , kaluwiḥ luwiḥ .

kaya ta : woŋ katagiḥ utaṅé siṅlar , bañjur mĕmĕdèni aṛĕp kaaturaké iŋ paréntaḥ , utawa gawé tĕmbuŋ kaŋ gawé wĕdiné kaŋ nagiḥ .

537 . ṅĕdom sulam .

amb : woŋ ñulihi pagawéyaniŋ woŋ kaŋ lagi sukĕr lara , dadi kaṛĕpé sumlĕndĕp kaya ĕdom , sulam iku panuṅgalané tambal .

538 . ṅudaŋ siyuṅé baṭara kala .

iki babasané woŋ ṅajak sudukan , siyuṅé baṭara kala iku ṅibarat gagaman .

539 . ṅisinaké ñĕlèkaké dakar kuñcup .

amb  : woŋ miraṅaké mĕlèḥ mĕlèhaké maraŋ woŋ kaŋ wis ñaṇḍaŋ wiraŋ , kaya ta : ana woŋ kaŋ wis kabanda , bañjur dicalaṭoni , déné iku kaŋ ambĕḍog pitikku biyèn .

540 . ṅisor gaḷĕŋ ḍuwur gaḷĕŋ .

gaḷĕŋ : garis , watĕs , larik , gaḷĕr .

iki ambasakaké pĕpéraṅané iŋ sanak sadulur , yèn sanak saka biyuŋ diarani sanak ṅisor gaḷĕŋ , yèn saka bapa sadulur ḍuwur gaḷĕŋ , utawa kaŋ kaaranan sadulur ṅisor gaḷĕŋ iku mahu kaŋ saka wiji cilik , sanajan sanak saka bapa , yèn wiji cilik iya kaaranan ṅisor gaḷĕŋ . sanak saka biyuŋ yèn wiji gĕḍé iya kĕna kaaranan sadulur ḍuwur gaḷĕŋ .

541 . ṅawak awakaké : sugiḥ pari ṅawak awakaké . (iii )

542 . ṅliṇḍuŋ pura . tĕgĕsé : ampuṅan kaḍaton .

saloka :  woŋ padu paripadu atĕrṣaṇḍa iŋ gustiné , utawa ṅaliḥ aliḥ palawaṅan .

palawaṅan : kori , yå iku kaŋ ṅladèkaké prakara .

543 . ṅloro paniṅal : maro paniṅal . (ii )

544 . ṅĕlokaké woŋ picak .

amb : woŋ kaŋ wis pañcèn ora sumurup maraŋ samubaraŋ iŋ pratiṅkaḥ , wasana diwĕruhaké .

545 . ṅlukika basa , tĕgĕsé : andunuṅaké tĕmbuŋ .

saloka :  woŋ katarka , iŋ ṅaṛĕp wis ṅaku wĕkasan siṅlar , dadi kaṛĕpiŋ saloka maṅgonaké tĕmbuŋ goroḥ .

ṅlukika , purbané : lukika (lokika ) tĕgĕsé : dunuŋ , wondéné lokika iku iya kagarba saka loka ika : tĕgĕsé : paṅgonan iku .

546 . ṅlĕḷĕt ĕduk piṅgiriŋ dalan (ṅĕḷĕs ĕduk iŋ piṅgiré dalan ) .

amb : woŋ gugontuhon , kaya ta : duwé kaṛĕp utawa aṅgarap pagawéyan aṅgugu pratikĕliŋ woŋ kaŋ paḍa ambéda béda , luput bĕnĕr aṅgĕr ana kaŋ maoni katurut , wĕkasan ora prayoga kadadéyané , kahupamakaké ṅlĕḷĕsi ĕduk ana iŋ piṅgir dalan , yèn ana woŋ liwat kaŋ tutur kacilikĕn utawa kagĕḍèn katurut bahé , maṣṭi ora lurus .

547 . ṅiḷĕm iḷĕm , tĕgĕsé : ñĕñiḷĕm .

saloka :  woŋ ṅilaṅaké titipan .

548 . ṅliyaŋ mibĕr , tĕgĕsé : kaya kaliyaŋ mibĕr : gabaḥ sinawur (49 3iii ) .

549 . ṅligĕr duloni .

amb : samubaraŋ kaŋ tiba paḍa uga , kaya ta : aku duwé jaran siji dakĕdol payu f200 , ḍuwit samono iku bañjur daktukokaké jaran 2 , utawa aku kalaḥ mahin , f100 maraŋ sawijiniŋ woŋ , nuli mĕnaŋ f100 saka liyané .

ṅligĕr : ṅliṅĕr , duloni : tiṅali , kaṛĕpé ṅiṅĕr pandĕḷĕŋ , dadi muṅguhiŋ pandĕḷĕŋ iya séjé , naṅiŋ tibaniŋ iṅĕré paḍa uga , yèn woŋ kélaṅan , f5 bañjur mĕnaŋ f5 iku iya aran : ṅliṅĕr duloni .

550 . ṅliṅga pralaya .

ṅliṅga : ṅadĕg , 1 . ṅawaki . pralaya : mati .

saloka :  woŋ aṅgugad maraŋ woŋ kaŋ wis mati tanpa sakṣi .

551 . ṅliṅga pada .

saloka :  woŋ ṅliyaṅaké bukti , tĕgĕsé : ora ṅakoni baraŋ méliké kaŋ kacihna , ṅliṅga iku tĕgĕsé : ṅadĕg , ṅawaki . pada : ĕṅgon , sikil , asor . woŋ ṅadĕg ana iŋ ĕṅgon iku maṣṭi ṅaliŋ aliṅi kaŋ diadĕgi , marga kasasaban iŋ sikil , iku ṅibarat ṅaliṅi awaké , ñiṅlari darbèké kaŋ kacihna mahu .

552 . ṅluṅiŋ gaḍuŋ .

saloka :  woŋ ñĕkĕl woŋ wadon ana iŋ alas , kahupamakaké pamuḷĕté ĕluṅiŋ gaḍuŋ , muṅguḥ gaḍuŋ iku ṭĕṭukulan iŋ alas .

553 . ṅèpi ṅĕni .

saloka :  woŋ gawé kabĕcikan ora tulus . ṅèpi : ñĕbari , purbasaka : ép . ṅĕni : ṅĕni pari . ñĕbari ṅibarat : aṅgoné gawé kabĕcikan , ṅĕni ṅibarat :

aṅgoné añjupuki , dadi prasasat añjabĕl kabĕcikan . utawa ora ambañjuraké aṅgoné gawé kabĕcikan .

554 . ṅĕpuŋ wakul ambaya maṅap .

amb : muṅsuḥ ṅĕpuŋ nagara utawa kuṭa , paṅĕpuṅé ṅanti kĕmput , kaŋ dikĕpuŋ kahupamakaké ana iŋ sajroniŋ wakul , kaŋ ṅĕpuŋ kaya baya maṅap .

555 . ṅayaḥ aruna .

ṅayaḥ : ṅawag , ṅawur , kaya wĕsi . aruna : srĕṅéṅé .

saloka :  jakṣa agawé karampuṅan ora mawa ṛĕmbugan karo kañcané , dadi ṅandĕlaké paḍaṅiŋ atiné ḍéwé .

556 . ṅaḍaŋ tarka .

saloka :  woŋ kélaŋ kélaṅan ana iŋ dalan , narka woŋ woŋ kaŋ paḍa liwat .

557 . ṅaji mumpuŋ .

ṅaji : aṅgĕguru , nĕmaha , ṅurmati , nuju .

amb : woŋ duwé pamriḥ anuju maṅsakala . kaya ta : mumpuŋ pasar gègèr bañjur ṅutil , sapĕpaḍané kaŋ maṅkono .

558 . ṅaji mampaŋ mumpuŋ : ṅaji mumpuŋ . mampaŋ : mogok .

559 . ṅañut tuwuḥ .

amb : woŋ nĕmaha maraŋ pati , kaya ta : suduk sarira , ṅlalu , ṅĕṇḍat . woŋ nĕmaha maraŋ pati sarana gagaman , aran suduk sarira . woŋ nĕmaha pati sarana ora gĕḷĕm mĕmaṅan , utawa woŋ lara ora gĕḷĕm jĕjamu , iku aran , ṅlalu . woŋ nĕmaha pati sarana ṅuntal wisa , niba iŋ juraŋ , aṅgĕbyur iŋ kali sapĕpaḍané kaŋ maṅkono : aran ṅĕṇḍat . ṅañut : ṅlarut , ṅèlèkaké . tuwuḥ : ṭukul , timbul . urip dadi ṅlarud urip .

560 . ṅamuk puṅguŋ . puṅguŋ : puṅguḥ , boḍo .

saloka :  woŋ ṅrusak duwèkiŋ liyan , utawa ambacok mĕraŋ maraŋ woŋ kaŋ tanpa karana .

561 . ṅumbaṅkara . ṅumbaŋ : ṅumukaké .

saloka :  woŋ ṅolaḥ ṅaliḥ paṅakuniŋ omahé .

562 . ṅabĕn siṅatiŋ andaka .

amb : woŋ ṅadu woŋ gĕḍé paḍa woŋ gĕḍé .

563 . ṅĕbyuki tuli .

saloka :  woŋ padu paripadu atĕrṣaṇḍa mandi mandèkaké ujar , yå iku ṅĕbot ĕboti ala maraŋ muṅsuhé .

564 . ṅĕbuk woŋ mĕtĕŋ .

amb : woŋ kaŋ darbé kuwasa utawa paṅawasa , kagawé pratiṅkaḥ sawĕnaŋ wĕnaŋ .

565 . ṅĕgoṅi : ṅĕnoṅi ii .

566 . ṅoṭak oṭak mĕga .

amb : woŋ kaŋ duwé dĕdĕg ḍuwur baṅĕt .

567 . ṅuṅkadaké krĕmi : aṅgĕgalak racak ii .

568 . ṅiṅu satru ṅlĕḷĕmu muṅsuḥ : satru muṅgèŋ caṅklakan i .

tamat , kabĕnĕr dina sĕnèn kliwon, taṅgal kapiŋ 1 jumadilawal , tahun : jé , aṅkaniŋ warṣa : 1838.