doṅèŋ piwulaŋ bĕcik #08

141. mĕṇḍuŋ pĕtĕŋ

anuju iŋ sawiji dina wayaḥ asar mĕṇḍuṅé pĕtĕŋ, aṅantarani yèn bakal udan dĕṛĕs. woŋ désa kaŋ aran wirapatra acalaṭu maraŋ taṅgané, aran nayadaṅsa, tĕmbuṅé, kaŋ, dika dĕḷĕŋ mĕṇḍuṅé nika : kandĕl pĕtĕŋ amratani, duga kula bakal udan dĕṛĕs. kaliné ĕmpun gĕḍé maṅsa wuruṅa bañjir, kaya ḍèk ṛĕṇḍĕŋ kaŋ ĕmpun kalakon ṅanti ṅĕḷĕbi pasawahan agawé rusakiŋ tanduran. 

pripun kaŋ, yèn ṅantiya bañjir maliḥ, napa kadadéyané dika lan kula sak anak bojo. baya katiwasan sakiŋ rusakiŋ tatanduran, botĕn ontĕn siŋ dipaṅan. si nayadaṅsa sumahur, ḍi, pamatara kula sulaya karo paṅira dika, pĕṭèk kula ĕṅgiḥ bakal udan, naṅiŋ botĕn dĕṛĕs. sasuwéné paḍa rarasan mĕṅkono, anuli aṅiné midid. mĕṇḍuṅé larut ora sida udan.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : sarèhniŋ manusa ora pinariṅan kaluwihan déniŋ gusti allaḥ wĕruḥ iŋ samubaraŋ kaŋ duruŋ kalakon. mulané wajib pracaya maraŋ gusti allaḥ aja pisan anduwèni sumĕlaŋ. 

142. warisan

si wiralaba sugiḥ, anaṅiŋ baṅĕt murkané. ora ana manèḥ kaŋ dipikir, muŋ amuriḥ wuwuhiŋ kasugihané, anaṅiŋ pahit wèwèḥ maraŋ woŋ miṣkin.

anuli saduluré nak sanak mati, iku iya sugiḥ, andadèkaké baṅĕt buṅahé si wiralaba. kapriyé, ana woŋ kapatèn sanak sadulur tĕka buṅaḥ. kayaktèné iya mĕṅkono, awit si wiralaba anduwèni paṅira, yèn muŋ kari ḍèwèkné akrabé kaŋ cĕḍak ḍéwé, anduwèni wajib maraŋ titiṅgalané kabèḥ.

woŋ buṅaḥ maraŋ patiniŋ uwoŋ, iku aran alaniŋ ala. woŋ kaŋ kalimput iŋ duraka, kaya ta murka sapapaḍané, iku cinĕla lan dèn éwani iŋ akèḥ.

ora antara lawas ana akrabé kaŋ mati mahu tĕka saka iŋ ṅamañca, mahuné kinira wus mati, awit luṅané wus piraŋ tahun. iku añjaluk saparoniŋ warisan, anaṅiŋ si wiralaba ora ṅrèwès, warisan kudu diĕbèki ḍéwé. akrab kaŋ mĕntas tĕka saka iŋ ṅamañca mahu añatakaké : yèn milu anduwèni wajib. calaṭuné, kowé karo aku rak paḍa sadulur, mulané aja koṅsi padu. warisané akèḥ, dipaṅan woŋ loro ora ṅanti kuraŋ. si wiralaba ora ṅaṅgĕp calaṭu mĕṅkono iku, malaḥ baṅĕt napṣuné, mĕtu saka iŋ omaḥ, bañjur séba maraŋ bĕbĕnĕran, anĕbut ora tarima, aṅgugat maraŋ akrab kaŋ ṅarani anduwèni wajib mahu.

dadiniŋ prakara koṅsi lawas rampuṅé, wasana si wiralaba kabĕnĕr kalaḥ, sarta añaṅga wragadiŋ prakara. sanadyan bubuhané si wiralaba maraŋ warisan mahu cukup pinaṅan ṅénak énak, éwadéné kaloṅé baṅĕt andadèkaké rudatiné, ṅanti kacaṇḍak iŋ lara. ora antara suwé nuli mati, baraŋ titiṅgalané kabèḥ tumiba maraŋ akrab kaŋ ginugat mahu.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : ujariŋ babasan ora cidra, yèn prakara koṅsi muṅgaḥ maraŋ bĕbĕnĕran, sanadyan kaŋ pinadu bab ṅamal akèḥ, iku amaṣṭi ora bĕcik, alané aṅuṅkuli prakara rèmèḥ, kaŋ rampuŋ déniŋ pirukun. 

143. woŋ cañciṅan atutuluŋ

ana woŋ désa sugiḥ, aran si wirasraya, baṅĕt cañciṅané atutuluŋ maraŋ woŋ. samaṅsané wĕruḥ : yèn taṅga taṅgané ana kabutuhané iŋ samubaraŋ prakara, éṅgal dipituluṅi. yèn panuju aṅgarap gawé ana iŋ sawahé, maṅka ana woŋ añar tĕka, atakon dalan. si wirasraya ṅĕmuṅaké añurupaké bahé, malaḥ malaḥ milu lumaku anuduhaké. yèn taṅga taṅgané ṅĕpé pari, maṅka mĕṇḍuŋ sumĕlaŋ yèn kodanan, ora bisa ṅuṅgahaké maraŋ lumbuŋ kabèḥ, si wirasraya éṅgal tumandaŋ anuluṅi paṅusuṅé. sakiŋ ḍĕmĕné tutuluŋ iŋ liyané ṅanti aṅuwakaké gawéné ḍéwé, kĕṛĕp andadèkaké pitunané. iŋ sabĕn sabĕn tahun kasugihané suda suda, wuwuḥ wuwuḥ dipaparabi cañciṅan tutuluŋ agĕmbluŋ.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : prayoga woŋ atutuluŋ iŋ liyané kaŋ ana sajroniŋ pakéwuḥ, anaṅiŋ iya uga wajib éliŋ maraŋ pagawéyané ḍéwé. 

144. juru nujum

iŋ jaman kuna akèḥ woŋ boḍo, ṅandĕl iŋ woŋ kaŋ amĕmĕṭèk samubaraŋ kaŋ duruŋ kalakon, kaŋ ginawé wawatoniŋ pĕṭèk ibĕriŋ manuk, uniné sapapaḍané.

kacarita ana ratu aṅlurug pĕraŋ, sĕḍĕŋ prajurit paḍa lumaku, ana juru nujum siji awawaraḥ, yèn wĕruḥ ana manuk méñcok, iku kudu diawasaké ibĕré. manawa ibĕré ambañjur, ṅalamat yèn saŋ nata bakal uṅgul iŋ pĕraŋ, manawa bali, ṅalamat yèn saŋ nata bakal kasoran.

sakèhiŋ prajurit anuli maṇḍĕg, aṅawasaké manuk kaŋ méñcok, sarta paḍa aṅaṇḍut sumĕlaŋ. anaṅiŋ ana saraḍaḍu siji, pintĕr aṅuṅkuli kañca kañcané kabèḥ, añaṇḍak gaṇḍéwa lan panaḥ, manuk kaŋ méñcok diuculi, kĕna mati tiba iŋ ḷĕmaḥ.

kañca kañcané kaŋ wĕruḥ iŋ pratiṅkaḥ mĕṅkono iku, baṅĕt napṣu, mèḥ paḍa ṅroyok maraŋ kaŋ manaḥ mahu. anaṅiŋ kaŋ manaḥ bañjur calaṭu sĕru, hèḥ kañca kañca kabèḥ, kapriyé déné kowé tĕka pracaya, yèn manuk iku bisa ñasmitani samubaraŋ kaŋ duruŋ kalakon, maṅka ora ḍèṅĕr maraŋ papaṣṭèniŋ awaké ḍéwé. sahupama wĕruha iŋ samubaraŋ kaŋ duruŋ kalakon, amaṣṭi ora méñcok iŋ kono, awit wĕruḥ : yèn bakal mati déniŋ panaḥku.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : samubaraŋ kaŋ duruŋ kalakon ora kĕna ginayuḥ déniŋ budiniŋ manusa, apa manèḥ déniŋ sato. 

145. jariŋ taṅkĕban

iŋ wayaḥ ésuk kyayi darmawara dolan dolan mĕñaŋ padésan karo kaponakané aran si dayun. sasuwéné lumaku si dayun andĕḷĕŋ gubug cilik siji ana iŋ kadohan, mahuné duruŋ tahu wĕruḥ anané iŋ kono. bañjur paḍa diparani, satĕkané iŋ gubug mahu, andĕḷĕŋ ana woŋ siji luṅguḥ, añĕkĕl tali dawa, pucuké kaŋ siji tinalèkaké iŋ jariŋ taṅkĕban, kaŋ pinasaŋ rada adoḥ saka iŋ gubug. iŋ sakiwa tĕṅĕniŋ jariŋ taṅkĕban ana kuruṅan iŋ sawatara, isi manuk cilik cilik paḍa muni. samaṅsa woŋ kaŋ luṅguḥ iŋ gubug mahu wĕruḥ ana manuk mibĕr, bañjur aṅunèkaké suliŋ, anirokaké uniné, saḍéṅaḥ manuk mibĕr tinirokaké sahuniné ḍéwé ḍéwé, sakiŋ bahudé ñamlĕŋ karo uniné kaŋ tinirokaké. manuk kaŋ paḍa mibĕr sakiŋ kasĕṅsĕm maraŋ iŋ uni, bañjur nĕba cĕḍak pasaṅan jariŋ taṅkĕban, agahan anucuki pakan, kaŋ sinĕbar iŋ kono, tali kaŋ digujĕṅi mahu anuli disĕṇḍal, jariṅé naṅkĕb, manuké kĕna.

si dayun baṅĕt ḍĕmĕn andĕḷĕŋ, pañanané, ĕṅgoné masaŋ jariŋ iku muŋ ginawé ambubuṅaḥ bahé. kyayi darmawara tutur maraŋ si dayun : dayun, manuk kaŋ kĕna jariŋ ihu diĕdol, dadi kahuntuṅané kaŋ masaŋ. yèn kopikir iŋ satĕmĕné, pratiṅkahé woŋ masaŋ jariŋ iku iya kĕna andadèkaké kahuntuṅanmu. ruṅokna ibaraté : woŋ kaŋ masaŋ jariŋ iku amuriḥ sĕṅsĕmiŋ manuk, sarana tinirokaké uniné kalawan suliŋ, mĕṅkono uga woŋ ala, anandukaké tĕmbuŋ pupulasan sarta aṅlĕḷĕmĕsi, muŋ ajriḥ misil bahé. mulané kowé aja tuna iŋ wéwéka maraŋ woŋ kaŋ kaya mĕṅkono iku, sarta éliṅa maraŋ babasan kaŋ mĕṅkéné uniné : woŋ kaŋ ḍĕmĕn ṅoṅgroŋ : bataṅĕn yèn duwé pamriḥ, sabĕn ana tĕmbuŋ paṅoṅgroŋ, éliṅa maraŋ suliṅé juru masaŋ jariŋ taṅkĕban. 

146. krañjaŋ kaŋ abot ḍéwé

ana sawijiniŋ woŋ, akoṅkon maraŋ baturé iŋ sawatara, aṅgawa baraŋ maraŋ nagara, kaŋ watara lakon roŋ dina saka iŋ omahé. dalané ciyut, mĕtu iŋ pagunuṅan, ora kĕna diambaḥ iŋ kèsèr sapapaḍané, mulané baraŋ baraŋ mahu kudu pinikul, winaḍahan krañjaŋ.

batur batur mahu ana siji, kaŋ ala rupané, lan cacad awaké, kĕṛĕp dadi popoyokaniŋ kañca kañcané. iku diwĕnaṅaké miliḥ gawan krañjaŋ kaŋ èṇṭèŋ ḍéwé, éwadéné tĕka miliḥ krañjaŋ kaŋ abot ḍéwé, anaṅiŋ isi saṅuniŋ dalan, kañca kañcané paḍa aṅguguyu cĕkakakan, calaṭuné, wus kataṇḍa saka iŋ rupa : yèn busuk baṅĕt.

baṛĕŋ wus paḍa maṅkat, ana iŋ dalan ṅaṅgo lèrèn lèrèn maṅan, wasana saṅuné ĕntèk, dadi batur kaŋ cacad mahu muŋ kari añuṅgi krañjaŋ koṭoŋ bahé, sarta gĕnti aṅguguyu kañca kañcané, kañca kañcané iku baṛĕŋ sumurup iŋ pintĕré, paḍa calaṭu mĕṅkéné : aṅguguyu utawa amomoyoki woŋ cacad iku gawéné woŋ buyan. 

147. manuk gagak

ana ḍukun lanaŋ siji lalaku, tĕkan iŋ alas pĕtĕŋ sarta mamriŋ dibĕgal iŋ woŋ papat. sarèhniŋ woŋ siji ora bisa ñambadani woŋ papat, dadi sakèhiŋ gagawané diwènèhaké, pañjaluké muŋ diuripana.

sahuré kaŋ ambégal : yèn kowé dakuripi, maṅsa wuruṅa matur iŋ paréntaḥ, sumuru pamaḷĕsmu maraŋ aku. déné yèn kowé dakpatèni, aku ora anduwèni sumĕlaŋ : yèn konaṅan. ḍukun sumahur, éṅgal lawas dosamu amaṣṭi katitik, tĕrkaḍaŋ manuk gagak kaŋ méñcok iŋ kana kahé bahé bisa agawé kawaṅuranamu. bégal paḍa añañampahi tĕmbuŋ mĕṅkono iku, ḍukun bañjur dipatèni.

ora antara lawas bĕgal mahu paḍa mĕñaŋ pasar sajroniŋ nagara, ḍuwit olèḥ olèhané ambégal digawé tutuku papaṅanan, ambruwaḥ iŋ pamaṅané, sarta paḍa ṅombé arak, atiṅgal duga duga lan watara. anuli paḍa andĕḷĕŋ gagak mabur akèḥ, siŋ siji calaṭu sora maraŋ kañcané, dĕḷĕṅĕn kahé gagaké, kaŋ bakal paḍa madulaké patiné kyayi ḍukun. kañca kañcané paḍa gumuyu asora. 

ora antara suwé bañjur paḍa dicĕkĕl priyayi kapĕtĕṅan, diḷĕbokaké iŋ kuñjara. pañĕkĕlé amarga sakiŋ ḍawuhiŋ paréntaḥ, kaŋ panuju liwat iŋ pasar mahu, aṅruṅu calaṭuné, kinira sumurup iŋ bab nalar patiné kyayi ḍukun. baṛĕŋ dititi parikṣa, tétéla yèn iku kaŋ paḍa matèni, bañjur paḍa dipatrapi pahukuman.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : yèn ana lakuniŋ kadurjanan siḍĕm koṅsi lawas, pañananiŋ woŋ : ora ana kaŋ wĕruḥ, anaṅiŋ éṅgal lawas kawaṅuran, awit gusti allaḥ kaŋ maṣṭi ora kasamaran. 

148. rupiyah

ana kriya loro, aran dora lan sĕca, paḍa aṅgarap gawé iŋ omahé juragan sugiḥ, aran kyayi sudana. sasuwéné sĕṅkud aṅgarap gawé ana sajroniŋ gĕḍoŋ asri, paḍa wĕruḥ iŋ pojok ana katon mĕḷĕŋ mĕḷĕŋ, bañjur dijupuk maraŋ si sĕca, calaṭuné, déné iki rupiyaḥ, prayogané diaturaké maraŋ kyayi sudana.

si dora calaṭu, apa kowé gĕmbluŋ : sĕca, tĕka aṛĕp kowaturaké maraŋ kyayi sudana. aja, bĕcik kaduwé iŋ woŋ loro, kowé lan aku, ginawé buṅaḥ buṅaḥ mĕṅko bĕṅi. 

kyayi sudana rak wus sugiḥ, ḍuwit sarupiyaḥ sapira iŋ atasé maraŋ ḍèwèkné. malaḥ malaḥ kiraku ora sumurup, yèn kahilaṅan sarupiyaḥ iku. wis ta kaṇḍutĕn bahé, ora ana siŋ wĕruḥ.

sahuré si sĕca, dora, kapriyé olèḥku bisa sĕnĕŋ ṅaṇḍut ḍuwit iki, awit dudu duwèkku, lan dudu duwèkmu. kyayi sudana iku uga kaya kaya ora sumurup, yèn rupiyaḥ iki ana iŋ kéné, sarta ora wĕruḥ : yèn dak ĕpèka, anaṅiŋ ana sawiji, kaŋ aṅuniṅani sakabèhé, iya iku gusti allaḥ, iku kaŋ bakal ṅuṅak kadurjananiŋ woŋ loro, kowé lan aku. awit papacuhé manusa, maraŋ sira aja añĕñoloŋ.

si dora kakĕnan atiné déniŋ tĕmbuŋ mĕṅkono iku, rupiyaḥ bañjur diwènèhaké maraŋ kyayi sudana. si dora énak lan sĕnĕŋ atiné kaya si sĕca, sarta tansaḥ aṅaṅgit pituturé si sĕca. sabĕn yèn anduwèni kaṛĕp añjujupuk kaŋ dudu duwèké, cinaṇḍĕt déniŋ cipta mĕṅkéné, gusti allaḥ ora samar maraŋ pratiṅkaḥku, papacuhé, sira aja añĕñoloŋ.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : wĕkĕl lan kahutaman amĕtokaké jĕñjĕm lawan kabuṅahan. 

149. juru amèk iwak

ana juru amèk iwak siji, wayaḥ ésuk umun umun luṅa amèk iwak mĕñaŋ rawa, kaŋ ora pati adoḥ saka iŋ omahé, bañuné bĕniŋ, koṅsi mèḥ katon ḍasariŋ rawa. satĕkané iŋ kono, wĕruḥ baḍèr piraŋ piraŋ, calaṭuné, é, akèḥ tĕmĕn baḍèré, sahupama daktibanana jala, amaṣṭi kĕna kabèḥ. anaṅiŋ sarèhniŋ rawa iki pamataraku akèḥ iwaké, dak mrana siŋ rada adoḥ ḍisik, golèk iwaḥ kalalèn. prahuné anuli dilakokaké, anaṅiŋ ora ana kalalèn katon, kaŋ ana muŋ tagèḥ piraŋ piraŋ. calaṭuné, tagèḥ, digawé apa iwak tagèḥ, aṅur aku añjalaa baḍèr. sawusé calaṭu mĕṅkono, ambalèni paṅgonané kaŋ ḍisik mahu, anaṅiŋ ora ana baḍèr kumliwĕr, siŋ ana muŋ wadĕr gilig iŋ sawatara. calaṭuné, digawé apa wadĕr gilig. yèn aku isiḥ bisa ora oḷĕḥ tagèḥ, ĕmoḥ wadĕr gilig. anuli bali maraŋ paṅgonan kaŋ akèḥ tagèhé mahu, anaṅiŋ baṛĕŋ didĕḷĕŋ ora ana siji sijiya, acalaṭu karo aṅĕsaḥ, kudu ora, iŋ sadina iki aku maṣṭi añjala wadĕr gilig bahé. 

prahuné bañjur diwĕlahi, satĕkané iŋ paṅgonan, ora ana wadĕr gilig utawa iwak liyané kaŋ katon, baṅĕt andadèkaké susahé. juḍĕgiŋ pikir, jalan iya ditibakaké, añipta saholèḥ olèhé bahé. baṛĕŋ dipupus, muŋ olèḥ écélan kijiŋ iŋ sawatara, muŋ iku olèḥ olèhané. 

satĕkané iŋ omaḥ wus soré. aṅaṇḍakaké sapratiṅkahé, bapakné calaṭu : siŋ sapa kagĕḍèn iŋ paṅaraḥ, adat ora bĕcik kaŋ tinĕmu. 

150. woŋ ambĕk sumaṅkéyan

ana kyayi baṅsa gĕḍé sugiḥ, duwé anak lanaŋ siji, aran si sakri, ambĕkké sumaṅkéyan. yèn andĕḷĕŋ anak anakiŋ woŋ désa, baṅĕt ĕṅgoné aṅéwani sarta añampahi, amarga déniŋ saṇḍaṅané ora bĕcik, siŋ dipaṅan sawiyaḥ wiyaḥ bahé, lan ora olèḥ wuwulaŋ bĕcik kaya ḍèwèkné. sakèhiŋ bocaḥ désa mahu diarani woŋ tanpa budi.

si sakri anuli lumaku iŋ gawé dadi luraḥ prajurit, dilurugaké pĕraŋ, anaṅiŋ kalaḥ, kabaṇḍaŋ lan papaṅkoné prajurit akèḥ. sakiŋ kèhé kaŋ kacĕkĕl iŋ pĕraŋ, muṅsuhé ora bisa ñukup iṅoné, bañjur paḍa diprĕnahaké ana iŋ désa, dipuriḥ paḍa tatanèn, bisaa golèk paṅanan ḍéwé ḍéwé.

woŋ baṇḍaṅan mahu akèḥ kaŋ kacukupan paṅan, awit kalané ĕnom wus tahu paḍa aṅgugulaŋ mulasara ḷĕmaḥ, anaṅiŋ si sakri duruŋ tahu, baṅĕt coṭoné iŋ pagawéyan tatanèn. dadi kacupĕtan iŋ paṅan. sahupama ora anaa woŋ désa siji kaŋ wĕlas aṅuluri, kaya kaya sida mati kaluwèn. déné woŋ désa kaŋ tutuluŋ ṅuluri paṅan iku, mahuné iya wus tahu diarani woŋ tanpa budi déniŋ si sakri.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : aja añañampahi sapaḍa paḍa tumitaḥ. woŋ iku sugiha : miṣkina, kamulané ora béda. siŋ sapa aṅlakoni paṅgawé bĕcik, amĕṣṭi kudu diajèni, muŋ kahutaman kaŋ agawé kasugihan. 

151. tamba

kyayi sastradarma acalaṭu maraŋ putu putuné, tĕmbuṅé, kalané aku isiḥ bocaḥ, tansaḥ lalaranĕn bahé, mèḥ cok woṅa amĕṭèk aku éṅgal mati. ana siŋ calaṭu mĕṅkéné, bocaḥ iku bakal ora mĕnaṅi sasi sura. éwadéné koṅsi iŋ sahiki aku wus mĕnaṅi sasi sura piŋ saṅaṅpuluḥ, mata lan untu tuwin paṅruṅuku iŋ sabobot isiḥ bĕcik. déné kañca kañcaku dolan kalané aku isiḥ bocaḥ : kaŋ paḍa kawarasan lan kuwat kuwat, iŋ sahiki wus akèḥ mati.

putu putuné sumahur, yèn makatĕn kaki, kados amaṣṭi aṅgèn sampéyan ṅuñjuk jampi iṅkaŋ adamĕl kuwat, sarta kaṭaḥ ahosipun.

waṅsulané kyayi sastradarma, iya, tamba pĕpĕṭiṅan. déné yèn kowé aṛĕp sumurup saraté, olèḥku kawarasan sarta kuwat koṅsi tumĕka iŋ sahiki, ruṅokna. yèn bĕṅi wus wayahé woŋ turu aku turu, ésuk taṅi kaŋ ésuk, sarta iŋ samubaraŋ ḷĕkas ora tiṅgal duga duga lan watara, laḥ iku tamba kakuwatan, kaŋ aṅadohaké lalara akaṇṭi barkahé gusti allaḥ.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : muṅguḥ iŋ samubaraŋ linakonana iŋ sawayahé ḍéwé ḍéwé, diṅaṅgo duga duga lan watara iŋ pamaṅan lan paṅombému, amaṣṭi kowé bakal adoḥ saka iŋ lalara, sarta diaḷĕm iŋ sok woṅa. 

152. kaṇḍi

kalané iŋ jaman kuna akèḥ woŋ anduwéni paṅira, yèn ana woŋ bisa gamé ĕmas. mulané akèḥ kaŋ paḍa ḍĕmĕn mrasudi iŋ pambudi, amuriḥ bisané gawé ĕmas. sawĕnèḥ ana kaŋ awad bisa gawé ĕmas, amiguna iŋ woŋ gugontuhon, dipuriḥ nukua kawruhé.

awit déniŋ iku akèḥ woŋ tuna iŋ wéwéka paḍa kabaliṭuk. kacarita ana woŋ awad bisa gawé ĕmas séba iŋ ṅarṣaniŋ ratu, muñjuk yèn wus akèḥ ĕṅgoné kaṅélan sarta ambudi muriḥ bisané gawé ĕmas, wasana wus wĕruḥ iŋ wawadiné, bakal kahuñjukaké maraŋ pañjĕnĕṅané, supaya andadèkna karaharjaniŋ nagara, paṅaṛĕp aṛĕpé bakal tampa gañjaran iŋ sapatuté.

saŋ nata anuli ḍawuḥ bisik bisik maraŋ abdi siji, muṇḍut kaṇḍi siji, sawusé kaṇḍi koñjuk, aṅandika maraŋ woŋ kaŋ awad bisa gawé ĕmas mahu, hé woŋ luwiḥ guna, baṅĕt andadèkaké cuwaniŋ atiku, déné aku ora bisa papariŋ apa apa maraŋ kowé, awit sarana ĕmas kowé ora kaṅélan ṅaraḥ olèḥ samubaraŋ kaŋ kokaṛĕpaké. 

anaṅiŋ sarèhniŋ aku kudu kudu anuduhaké paṅaji ajiku maraŋ kawruḥmu, aku nĕdya amariṅi gañjaran maraŋ kowé, sanadyan luwiḥ déniŋ rèmèḥ, éwadéné iŋ atasé maraŋ kowé gĕḍé gawéné. sawusé saŋ nata ṅandika mĕṅkono, abdi mahu bañjur aṅuluṅaké kaṇḍi maraŋ woŋ kaŋ awad bisa gawé ĕmas. saŋ nata ṅandika manèḥ, laḥ iku tampanana, gawénĕn waḍaḥ ĕmasmu, samaṅsa wus kĕbak, kowé dak lilani ṅuñjukaké maraŋ aku, sarta kowé bakal dak pariṅi kaṇḍi manèḥ kaŋ luwiḥ gĕḍé.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : aja ṅandĕl maraŋ sahujar ujariŋ woŋ, bokmanawa kowé kabaliṭuk. mulané saduruṅé kowaṅgĕp, yaktèkna ḍéwé kalawan mata lan budimu. 

153. gañjaran

iŋ nalika nagara gègèr, ana woŋ désa sugiḥ, aran si hartadaya, omaḥ cĕḍak lan kikisiŋ nagara, acalaṭu mĕṅkéné, sahiki aku wus nĕmu akal aṅumpĕtaké ḍuwitku. 

amuriḥ ṛĕpité : bakal dakumpétaké sajroniŋ pagĕr bata iki. sahupama sajroné isiḥ ana pĕraŋ, omaḥku diḷĕboni iŋ saraḍaḍu, maṅsa anaa kaŋ aṅgolèki iŋ kono. baturé lanaŋ aran si darpa bañjur diajak ambobok pagĕr bata sajroniŋ kamar paṅgonané turu, ḍuwit lan baraŋ dandanané kaŋ paṅaji diprĕnahaké iŋ paṅgonan kaŋ dibobok mahu, anuli ditambal manèḥ.

si darpa mahu ala kĕkaṇḍutané, baṛĕŋ ana saraḍaḍu muṅsuḥ katon tĕka, bañjur anĕmoni titiṇḍihé, lakuné sasamunan, sarta atakon, apa kaduga awèḥ gañjaran, yèn ḍéwékné anuḍuhaké paṅgonaniŋ rajabrana.

titiṇḍiḥ mahu saguḥ awèḥ gañjaran, si darpa anuli ñurupaké paṅgonan sisimpĕnan rajabrana ḍuwèkiŋ bĕndarané. titiṇḍiḥ éṅgal lumaku maraŋ omahé si hartadaya, akaṇṭi kaléréhané woŋ siji, satĕkané iŋ kono, añjaluk sisimpĕnané ḍuwit. waṅsulané si hartadaya ora duduwé, malaḥ anuduhaké pĕṭiné koṭoŋ. 

titiṇḍiḥ tumuli lumĕbu iŋ kamar paṅgonané turu kambi gumuyu, pagĕr batané kaprĕnaḥ ĕṅgoné aṅumpĕtaké ḍuwit mahu dijojohi sĕru karo garaniŋ pĕḍaṅé, ora antara suwé simpĕnané katon. si hartadaya baṅĕt kagèt, awit wus anduga : yèn bakal diĕpèk kabèḥ.

anaṅiŋ luput pañanané, awit titiṇḍiḥ mahu calaṭu mĕṅkéné, ḍuwitmu iku dak lastarèkaké dadi duwèkmu, muŋ iŋ sabañjuré kowé diawas maraŋ woŋ kaŋ kĕna kopracaya. anaṅiŋ sarèhniŋ wus dadi jaṅjiku, ora kĕna ora aku amaṣṭi aṅgañjar maraŋ baturmu, minaṅka pituwasiŋ cidrané. sawusé calaṭu mĕṅkono, apréntaḥ maraŋ kaléréhané, gĕṇṭo iku gitikana piŋ satus, sumurup gañjaraniŋ cidra maraŋ bĕndarané.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : siŋ sapa bĕcik budiné sarta wĕkĕl, amaṣṭi ṅrasakaké buṅaḥ, anaṅiŋ siŋ sapa binĕcikan amaḷĕs ala, adat anĕmu kawiraṅan lan lara. 

154. omaḥ koboŋ

nalika sajroniŋ kampuŋ sawiji ana omaḥ koboŋ, woŋ kaŋ paḍa tandaŋ : sĕṅkud anuluṅi baraŋ dandanané sudagar aran kyayi suradarma. baṛĕŋ wus katuluṅan kabèḥ, anuli paḍa sumĕdya anuluṅi baraŋ dandanané taṅgané kyayi suradarma mahu, aran kyayi rajahtamaḥ, anaṅiŋ wus kasèp, awit wus ora kĕna ditututi, amarga wus sirṇa kabèḥ déniŋ gĕni.

kalané samana ana woŋ mañca siji, panuju ana iŋ kono, atakon maraŋ woŋ kaŋ omaḥ cĕḍak iŋ kono, sabab déniŋ apa woŋ kaŋ paḍa tandaŋ : tĕka : aṇḍisikaké nuluṅi baraŋ duwèké kyayi suradarma, ora ṅopèni baraŋ duwèké kyayi rajahtamaḥ. waṅsulané, dika sumurupa, kyayi suradarma karo kyayi rajahtamaḥ niku paḍa sudagar sugiḥ. 

kyayi suradarma tansaḥ bĕcik paṅaṅgĕpé tĕŋ woŋ liya, sarta dadi paṅuṅsèniŋ woŋ miṣkin. mulané diḍĕmĕni lan diajèni iŋ woŋ akèḥ. kyayi rajahtamaḥ botĕn mĕkotĕn paṅaṅgĕpé, baṅĕt cĕṭilé, kĕkĕt maraŋ doña, botĕn anduwèni kawĕlasan. mulané botĕn agawé éramiŋ woŋ, déné kaŋ paḍa tandaŋ mrĕlokaké ḍisik anuluṅi baraŋ duwèké kyayi suradarma, kaŋ botĕn katututan muŋ kaŋ kaḷĕbu rèmèḥ rèmèḥ mawon.

déné baraŋ darbèké kyayi rajahtamaḥ ĕntèk kabèḥ. kyayi suradarma lan kyayi rajahtamaḥ iŋ sahiki paḍa wĕruḥ maraŋ kayaktèniŋ babasan, ujariŋ babasan mĕṅkéné. : siŋ sapa agawé kabĕcikan, adat anĕmu wawaḷĕs bĕcik. mĕṅkono uga kaŋ agawé piala, adat anĕmu ala. 

155. ṅalamat

iŋ wayaḥ soré bocaḥ kaŋ aran si dayun, calaṭu maraŋ bapakné, tĕmbuṅé, o : bapak, sampéyan akalihan kula amaṣṭi baḍé ḍumawaḥ iŋ kamlaratan sarta amaṅgiḥ bilahi, amargi kalawahu iŋ ṅajĕṅan kori ṅriku wontĕn sĕgawon ambahuŋ, kula ṅantos ajriḥ, punika iṅkaŋ ṅalamati awon.

bapakné sumahur, dayun, kowé iku wus ṅumur patbĕlas tahun, tĕka ora isin aṅandĕl ujar ora jaman. si dayun calaṭu manèḥ, sampun wontĕn kayaktosanipun, kataṇḍa iŋ taṅga sampéyan ĕmbok marikĕm. sañjaṅipun, kala iŋ tahun iṅkaŋ sampun kalampahan, iŋ ṅajĕṅaniŋ korinipun wontĕn sĕgawon ambahuŋ, kawastanan aṅalamati awon iŋ badanipun.

wontĕn tĕka sayaktos, wiwit kala samantĕn sabaraŋ iṅkaŋ dipun lampahi : botĕn sĕmpulur.

bapakné sumahur, iya bĕnĕr mĕṅkono, anaṅiŋ apa kaŋ dadi sababé. mahuné iŋ kéné ora ana woŋ tabĕri lan ṅati ati kaya ĕmbok marikĕm. baṛĕŋ ṅruṅu ana asu ambahuŋ cĕḍak lan omahé, diaṅgĕp ṅalamat ala, tumibané iŋ awaké, bañjur ĕntèk atiné, tandaṅé aṅgarap gawéné taléṇḍo lan sawiyaḥ wiyaḥ, awit anduwéni paṅira, yèn tabĕriné iŋ gawé ora bisa anulak bilahi, kaŋ bakal anĕkani, dadi dapur gugontuhoné kaŋ agawé kamlaratané. sahupama pintĕra, kaya kaya ora koṅsi tumiba iŋ tiwas mĕṅkono.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : sabaraŋ kaŋ tinĕmu iŋ woŋ, alaa, bĕcika, iku kabèḥ papaṣṭèn saka iŋ gusti allaḥ, awit pati urip, bĕgja cilakaniŋ woŋ gumantuŋ ana iŋ gusti allaḥ. 

156. woŋ désa loro

ana woŋ pintĕr, acarita maraŋ anak anaké, kaya kaŋ kasĕbut iŋ ṅisor iki :

ana woŋ désa loro paḍa sugiḥ, siji aran patrayuda, siji patramaṅgala, karoné anĕmu tiwas koboṅan, baraŋ darbèké akèḥ kaŋ ilaŋ. si patrayuda baṅĕt susaḥ sarta ĕntèk atiné, sĕbuté, aku iki anĕmu karusakaan iŋ salawaṣku urip, wus ora kĕna dakpikir pulihé, awit kagĕḍèn iŋ bilahi. si patramaṅgala iya uga susaḥ, amarga déniŋ katiwasan mahu, anaṅiŋ ciptané mĕṅkéné, iŋ sakawasa kawasa aku nĕdya tabĕri lan gĕmi ṅluwihi kaŋ wus kalakon, amuriḥ puliḥ iŋ kabĕgjanku kaŋ kalawan bĕrkahé gusti allaḥ. 

muṅguḥ woŋ désa loro mahu, ĕndi kaŋ prayoga kadadéyané, ora susaḥ daktuturaké, anaṅiŋ apa kowé sumurup kaṛĕpku awèḥ wuwulaŋ iŋ kowé sarana carita iku. yèn kowé duruŋ sumurup, amaṣṭi ñaṇḍak déniŋ babasan maṅkéné.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : yèn woŋ anĕmu tiwas utawa bilahi, wajib muṇḍaka pĕṭĕl sarta sĕṅkud iŋ gawé. 

157. ḍukun

ana raṇḍa miṣkin, anaṇḍaŋ lara marga déniŋ kabotan iŋ gawé, sarta kaciṅkraṅan iŋ paṅan kaŋ muphaṅati awak. anaké lanaŋ aran si rakidin, naṅis turut luruŋ, sasambaté, ḍuḥ, yèn gusti allaḥ ora kaguṅan wĕlas, amaṣṭi si biyuŋ lan aku mati kaliṛĕn.

anuli ana woŋ siji, wĕruḥ saka iŋ sĕmuné si rakidin yèn prihatin, bañjur takon kaŋ dadi sababé. sahuré, ĕmbok kula sakit, sarta botĕn gaḍaḥ yatra, kadamĕl amĕjanèni ḍukun. pun ĕmbok akalihan kula sami luwé, naṅiŋ botĕn gaḍaḥ sĕkul. woŋ mahu budiné wĕlasan, waṅsulané, mara aku tuduḥna dalané mĕñaŋ omaḥmu, aku siŋ bakal nambani biyuŋmu.

anuli paḍa baṛĕṅan lumaku, ora suwé tĕkan iŋ omahé ñahi raṇḍa, si rakidin acalaṭu, biyuŋ, punika wontĕn tiyaŋ, sagaḥ añjampèni sampéyan. ñahi raṇḍa baṅĕt panarimané maraŋ woŋ kaŋ añar katon mahu. woŋ iku sawusé ṅiṅĕtaké ṅiwa nĕṅĕn, bañjur gawé layaŋ, diuluṅaké maraŋ kaŋ lara, calaṭuné, ĕña : tampanana layaŋ iki, sahuniné lakonana tĕmĕn tĕmĕn. sawusé calaṭu mĕṅkono : anuli luṅa.

ñahi raṇḍa aṅunèkaké layaŋ mahu, baṅĕt kagèté, calaṭuné, kapriyé, déné aku tĕka nĕmoni mĕṅkéné. o : anakku rakidin, woŋ kaŋ mréné iku mahu dudu ḍukun, satĕmĕné saŋ nata. iki apa taṇḍa astané ana iŋ layaŋ, uniné ora mariṅi tamba, mariṅi ḍuwit roṅatus rupiyaḥ, ḍawuhé, dikarṣakaké aṅgĕmèni.

ñahi raṇḍa mĕntas saka iŋ kamlaratan, ora antara lawas bañjur mari.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : yèn woŋ anaṇḍaŋ lara utawa kamlaratan baṅĕt, iŋ sajroniŋ kasusahané gusti allaḥ apariŋ pituluŋ. 

158. paṅanan béda béda

si gobèr dikoṅkon iŋ bapakné mĕñaŋ désa, séba maraŋ priyayi sugiḥ iŋ kono, aran kyayi wirakaṣkaya. ana iŋ dalan andĕḷĕŋ woŋ désa iŋ sawatara, lagi paḍa maṅan ana iŋ sawaḥ, sĕmuné buṅaḥ, déné siŋ dipaṅan sĕga gabaḥ araŋ. ciptané si gobèr, woŋ iku paṅané sawiyaḥ bahé, kapriyé déné tĕka kawarasan sarta bisa buṅaḥ. ora antara suwé anuli tĕkan iŋ omahé kyayi wirakaṣkaya, diirid iŋ baturé lumĕbu iŋ kamar, saliwaté iŋ pawon mambu olaḥ olahan énak warṇa warṇa.

ciptané si gobar énak tĕmĕn, sĕgĕr tĕmĕn ambuné, kyayi wirakaṣkaya luwiḥ bĕgja, yèn tinimbaŋ karo woŋ désa, siŋ dakdĕḷĕŋ mahu. satĕkané iŋ kamar, kyayi wirakaṣkaya katĕmu turon iŋ kaṭil, cahyané aclum asĕmu kuniŋ, baṅĕt kuruné, matané gĕroŋ, rada aṅgigilani.

si gobèr baṛĕŋ uwis aṅlakoni gawéné dikoṅkon mahu, baṅĕt buṅahé, bañjur muliḥ tumuli, awit gila andĕḷĕŋ rupané kyayi wirakaṣkaya. ana iŋ dalan ciptané, korup woŋ iku : manawa anduwèni paṅira, yèn kasugihan lan paṅanan énak énak agawé kabĕgjaniŋ woŋ.

aku aluwuŋ dadiya woŋ désa aṅgarap sawaḥ, karo dadi kyayi wirakaṣkaya, awit woŋ désa iku sanadyan abot gawéné, lan paṅané sawiyaḥ, atiné maṛĕm lan buṅaḥ, maṅka kyayi wirakaṣkaya sugiḥ, ora kĕkuraṅan, anaṅiŋ kaḷĕbu iŋ wiwilaṅan cilaka, awit lalaranĕn bahé. sahiki kayaktèn ujariŋ babasan" woŋ ana iŋ ṅalam doña, sanadyan ora tinitaḥ sugiḥ, aṅgĕr atiné maṛĕm, kawarasan, sarta aṅgarap gawé akaṇṭi buṅaḥ, iku amaṣṭi ṅuṅkuli woŋ sugiḥ, kaŋ ora sĕnĕŋ atiné : sarta lalaranĕn. 

159. kartas kaŋ tinĕmu

ana saraḍaḍu tuwa siji alalaku, sakiŋ baṅĕtiŋ luwé lan sayaḥ, rumasa ora kuwat anĕkakaké iŋ nagara, bañjur mampir iŋ désa, añjaluk paṅinĕpan lan sĕga saṭiṭik. anaṅiŋ ora ana kaŋ gĕḷĕm tutuluŋ. saraḍaḍu mahu wus sumĕlaŋ, yèn iŋ sawĕṅi iku bakal ora maṅan, lan turu ora kahuban waṅon. wĕkasan ciptané, dakcobané sapisan ĕṅkas, añjaluk tuluŋ maraŋ kaŋ omaḥ iŋ gubug kahé. sawusé mĕṅkono anuli lumaku, aṇḍoḍog lawaŋ, añjaluk paṅinĕpan lan sĕga saṭiṭik.

kaŋ ṅĕṅgoni gubug mahu : woŋ tuwa karo bojoné, calaṭuné kaŋ duwé omaḥ, dika lumĕbu, ĕṅgiḥ bĕnĕr kula malarat baṅĕt, anaṅiŋ yèn dika narima sahontĕn ontĕné, kula ḍaṅan atutuluŋ tĕŋ dika.

ésuké baṛĕŋ saraḍaḍu mahu aṛĕp maṅkat anutugaké lakuné, sarta aṅlahiraké panarimané maraŋ kaŋ duwé omaḥ, andĕḷĕŋ kartas saḷĕmbar, tumèmplèk ana iŋ jaṇḍéla, pañcèn ginawé anutupi boloṅaniŋ inĕb. baṅĕt éramé, atakon maraŋ kaŋ duwé omaḥ, margané duwé kartas kaya mĕṅkono. sahuré woŋ wadon tuwa, ĕmpun antara lawas kula nĕmu kartas panuṅgalané niku iŋ sawatara, kaŋ roŋ ḷĕmbar kula gawé nutupi boloṅaniŋ inĕb jaṇḍéla, tuṅgalé tasiḥ kula simpĕni.

baṛĕŋ kartas kaŋ disimpĕni tinuduhaké, saraḍaḍu calaṭu, dika paḍa buṅaha, awit gusti allaḥ ĕmpun aṅgañjar kabĕcikan dika tĕŋ kula. wruhandika, kartas niku uwaŋ kartas kabèḥ, ṛĕga ñèkĕt rupiyaḥ.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : siŋ sapa ḍaṅan tutuluŋ maraŋ sapaḍa paḍané tumitaḥ, amaṣṭi ora kaduwuŋ. 

160. balabag ciyut

ana désa sawiji, sakiwa tĕṅĕniŋ dalané kaŋ añjog maraŋ nagara : asri déniŋ ara ara lan pasawahan. satĕṅahiŋ dalan ana kaliné cilik, anaṅiŋ santĕr, ṅaṅgo uwot balabag kandĕl. sarèhniŋ muŋ pañcèn diambaḥ iŋ woŋ kaŋ paḍa lumaku ḍarat, mulané balabagé ciyut.

anuju iŋ sawiji dina si saridin saka iŋ nagara aṛĕp mĕñaŋ désa mahu, baṛĕŋ aṛĕp ṅuwot, wĕruḥ yèn si sambiya saka iŋ désa iya aṛĕp ṅuwot. calaṭuné si saridin, hèḥ, hèḥ, mĕṅko mĕṅko, baliya, baliya, dakliwat ḍisik : sahuré si sambiya, ora gĕḷĕm, aku aṛĕp liwat ḍisik : karoné anuli baṛĕṅan sumĕdya liwat. satĕkané tĕṅahiŋ uwot, paduné saṅsaya ramé, napṣuné saṅsaya andadi. anuli si sambiya sumĕdya ṅayoni aṅunduraké si saridin, wĕkasan paḍa gĕlut ana satĕṅahiŋ uwot, karoné kacĕmpluŋ iŋ kali.

ĕlidiŋ doṅèŋ ya iku : woŋ gĕḷĕm ṅalaḥ iku ora andadèkaké pituna, malaḥ aṅadohaké rurubĕd lan prihatin. 

caṇḍaké : doṅèŋ piwulaŋ bĕcik #9