kawruḥ saṅkalan
çaka iku jĕnĕṅé baṅsa iṇḍu, kala utawa kala atĕgĕs waktu.sakakala ya iku kalané ana ratu goloṅan baṅsa çaka kaŋ jumĕnĕŋ iŋ tanaḥ iṇḍu sisiḥ kidul, lan waktu iku wiwitané tahun çaka, yå iku tahun 1 utawa tahun 78 masèhi.muṅguḥ kaŋ dikarĕpaké “saṅkalan”, yå iku unèn unèn kaŋ nduwèni tĕgĕs aṅkaniŋ tahun.
jaman biyèn iŋ tanaḥ jawa kaṅgo naṇḍani tahun çaka kaŋ nalika iku pañcèn minaṅka panaṅgalané woŋ jawa jaman hiṇḍu.
naṅiŋ wiwité madĕg tahun jawa tahun 1555 alip, bañjur digunakaké kaṅgo naṇḍani tahun ṛĕmbulan, kaŋ diarani : “candrasaṅkala”.saṅkala kaŋ aḍaḍasar tahun srĕṅéṅé, diarani : “suryasaṅkala”
aḍaḍasar wujud lan ḍapukané, saṅkalan kapéraŋ dadi warṇa loro :
1. saṅkalan lamba,
yå iku saṅkalan kaŋ awujud kumpulaniŋ tĕmbuŋ utawa wujud ukara.
2. saṅkalan mĕmĕt,
yå iku saṅkalan kaŋ awujud gagambaran utawa pĕpĕṭan.
muṅguḥ carané ñurasa utawa maca saṅkalan iku kawiwitan saka ékané, bañjur dasan, yèn ana atusan lan éwoné.tulaḍa : rupa sirṇa ṛĕtuniŋ rumi
rupa = 1 (ékan )
sirṇa = 0 (dasan )
rĕtu = 6 (atusan )
bhumi = 1 (éwon ) dadi tahun : 1601
muṅguḥ carané ṅgoléki aji utawa watakiŋ tĕmbuŋ miturut candra saṅkala karaṅané ki bratakésawa, kĕna migunakaké wawaton sawatara, yå iku :
1. guru dasa nama,
tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ paḍa tĕgĕsé diaṅgĕp paḍa ajiné. tĕmbuŋ : ratu, naréndra, nata, katoŋ, pamasé, aji, iki kabèḥ watak siji.
2. guru sastra,
tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ sastrané utawa panulisé paḍa, ajiniŋ uga paḍa.tĕmbuŋ : ĕsṭi, kaŋ atĕgĕs gajaḥ, èsṭi kaŋ atĕgĕs sĕdya utawa pikir ajiné paḍa yå iku : wolu.
3. guru wanda,
tĕmbuŋ tĕmbuŋ nduwèni wanda kaŋ paḍa, ajiné diaṅgĕp paḍa.tĕmbuŋ : wanita, ajiné paḍa karo tĕmbuŋ wani, tĕmbuŋ buja ajiné paḍa karo tĕmbuŋ bujana, lan sapituruté.
4. guru warga,
tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ mratélakaké jĕnĕŋ kaŋ nuṅgal baṅsa utawa warga, ajiné paḍa, kayata : ula, baya, bulus, tĕkèk, cĕcak, kaḍal iku kabèḥ kalĕbu kéwan iṅkaŋ rumaṅkaŋ, dadi paḍa ajiné, yå iku : wolu.
5. guru karya,
tandukiŋ sawijiniŋ tĕmbuŋ, kaaṅgĕp paḍa ajiné karo tĕmbuŋ iku.kayata : taṅan ajiné paḍa karo ñĕkĕl, mripat paḍa ajiné karo tĕmbuŋ ndĕlĕŋ utama mandĕŋ, lan sapituruté.
6. guru sarana,
jĕnĕṅé piranti kaŋ kaṅgo nindakaké sawijiniŋ kriyané, kaaṅgĕp paḍa ajiné karo tĕmbuŋ iku. kayata : ilat karo rasa, paḍa ajiné yå iku nĕnĕm.
7. guru darwa,
tĕmbuŋ kaanan, kaaṅgĕp paḍa ajiné karo tĕmbuŋ kaŋ kadunuṅan kaanan iku.kayata : tĕmbuŋ galak paḍa ajiné karo tĕmbuŋ danawa, bĕntèr paḍa karo latu, lan sapituruté.
8. guru jarwa,
tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ jarwané paḍa utawa mèḥ paḍa ajinĕ uga paḍa. tĕmbuŋ rasa paḍa karo raras, basu paḍa karo sawĕr, lan sapituruté.
tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ diaṅgĕp nduwèni watak utawa ajiniŋ wilaṅan :
1. kaŋ awatak siji.
1. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ cacahé muŋ siji : nabi, wudĕl, bumi, buntut, iku, siraḥ, ratu, aji, nata, wiji, ati, tyas, badan, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ araniŋ baraŋ kaŋ waṅuné bundĕr : rĕmbulan, bumi, jagad, rupa, srĕṅéṅé, rai, lèk, candra, wulan, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ atĕgĕs siji : tuṅgal, éka, iji, juga, lan sapituruté.
4. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyanĕ : urip, gusti, janma, kĕña, prawan, ñata, putra, sunu, lan sapituruté.
2. kaŋ awatak loro :
1. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ cacahé loro : mripat, kupiŋ, taṅan, asta, suku, drĕsṭi, buja, aṭi aṭi, swiwi, lan sapituruté.2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ nuduhaké kriyané tĕmbuŋ iŋ ṇḍuwur : ndĕlĕŋ, ṅruṅu, ndulu, nĕmbaḥ, myat, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ tĕgĕs loro :
dwi, kaliḥ, lan sapituruté.
4. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané :
gaṇḍèŋ, kaṇṭi, kaṇṭèt, lan sapituruté.
3. kaŋ awatak tĕlu :
1. kaŋ nduwèni sĕsipatan tĕlu : gĕni, bahni, pawaka, sikiŋ, dahana, anala, utawaka, puji, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ kaṅgo wanda tri utawa tĕgĕs tĕlu : mantri, tiga, hantĕlu, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ tĕmbuŋ : ula, lintaḥ, ujĕl, wĕlut, naliñciŋ, lir, kaya, wigña, wrin, guna, kukus, panas, lan sapituruté.
4. kaŋ awatak papat :
1. baṅsané bañu utawa kaŋ ṅĕmu bañu : hèr, sindaŋ, suci, tirta, wédaŋ, bun, udan, sagara, wahudadi, jalaniḍi, bĕniŋ, nadi, sumbĕr, sumur, wasuḥ, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ kaŋ atĕgĕs papat, catur, pat, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ kaŋ atĕgĕs gawé : karta, karya, kirti, lan sapituruté.
5. kaŋ awatak lima :
1. araniŋ baraŋ kaŋ cacaḥ lima : indri, indriya, ḍawa, lan sapituruté.
2. baṅsané buta : danawa, jakṣa, diyu, wil, rasĕkṣa, lan sapituruté.
3. baṅsané gagaman : panaḥ, warajaŋ, bana, sara, lan sapituruté.
4. baṅsané aṅin : bayu, samirana, maruta, anila, sinduŋ, lan sapituruté.
5. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : wisikan, wisaya, pañcawara, luṅit, laṇḍĕp, galak, lan sapituruté.
6. tĕmbuŋ kaŋ tĕgĕs lima : gaṅsal, pañca, lan sapituruté.
6. kaŋ awatak ĕnĕm :
1. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ mratélakaké rasa : pĕḍĕs, amla, kĕcut, tikta, pait, kyasa, guriḥ, dura, asin, lĕgi, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ nduwèni sipat kaŋ gagayuhan tĕmbuŋ tĕmbuŋ iŋ ṇḍuwur : gĕṇḍis, gula, uyaḥ, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ tĕmbuŋ jĕnĕŋ kéwan kaŋ asikil ĕnĕm : tawon, bramara, kombaŋ, aṅgaŋ aṅgaŋ sĕmut, lan sapituruté.
4. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : raras, ṛĕtu, ojag, obaḥ, prabataŋ, wayaŋ, sĕḍiḥ, ilat, kilat, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ nduwèni sipat kaŋ gagayuhan tĕmbuŋ tĕmbuŋ iŋ ṇḍuwur : gĕṇḍis, gula, uyaḥ, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ tĕmbuŋ jĕnĕŋ kéwan kaŋ asikil ĕnĕm : tawon, bramara, kombaŋ, aṅgaŋ aṅgaŋ sĕmut, lan sapituruté.
4. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : raras, ṛĕtu, ojag, obaḥ, prabataŋ, wayaŋ, sĕḍiḥ, ilat, kilat, lan sapituruté.
7. kaŋ awatak pitu :
1. baṅsané kaŋ amaratapa : wiku, bikṣu, ṛĕsi, dwija, ḍita, yogiswara, muni, suyati.
2. dasanamané jaran : kuda, wajik, aswa, turaṅga, lan sapituruté.
3. dasanamané gunuŋ : ardi, prawata, giri, añcala, wukir, lan sapituruté.
4. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : aṅsa, gora, swara, wulaŋ, wĕliŋ, sabda, suka, lan sapituruté.
8. kaŋ awatak wolu :
1. tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ kagoloŋ kéwan rumaṅkaŋ : baya, bajul, slira, mĕñawak, tanu, buṅlon, murti, basu, tĕkèk, cĕcak, ula, naga, bujaṅga, takṣaka, lan sapituruté.
2. daṣṇananiŋ gajah : dwipaṅga, liman, èsṭi, dirada, matĕṅga, kuñjara, lan sapituruté.
2. daṣṇananiŋ gajah : dwipaṅga, liman, èsṭi, dirada, matĕṅga, kuñjara, lan sapituruté.
3. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : samadya, brahman, maṅgala, lan sapituruté.
9. kaŋ awatak saṅa :
1. baraŋ baraŋ kaŋ wujudé boloŋ : gapura, guwa, dwara, wiwara, gatra, wilasita, roŋ, trusta, trusṭi, soŋ, babahan, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : ganda muka, butul, déwa, ambuka, waṅi, lan sapituruté.
2. tĕmbuŋ tĕmbuŋ liyané : ganda muka, butul, déwa, ambuka, waṅi, lan sapituruté.
10. kaŋ awatak sapuluḥ utawa dasa :
yå iku tĕmbuŋ tĕmbuŋ kaŋ ṅĕmu tĕgĕs ora ana utawa suwuŋ : suña, boma, gagana, wijat, nir, tanpa, ilaŋ, mlĕtik, sirṇa, muṣṇa, adoḥ, antarikṣa, rusak, luhur, ḍuwur, mukṣa, ṅumbara, muluk, mumbul, das, awaŋ awaŋ, aṅlĕs, méntar, oñcat, asat, surut,
sĕmpal, tumĕṅa, mĕsat, lan sapituruté.
a. saṅkalan lamba.
kaŋ diarani saṅkalan lamba yå iku saṅkalan kaŋ awujud ukara utawa kumpulaniŋ tĕmbuŋ, saṅkalan lamba kaŋ akèḥ tinĕmu iŋ layaŋ layaŋ.ana manèḥ kaŋ tinĕmu iŋ yayasan, pasarĕyan, padusan, gapura, lan sapituruté.
tulaḍa :
1. yama suña surya = tahun 1202.
2. sapta yana surya = tahun 1217.
3. indu bana dwi rupa = tahun 1254.
4. dwi gaya rawi = tahun 1282.
5. dwara adri pana indu = tahun 1279.
6. saṅa kuda cudḍa candrama = tahun 1079.
tinĕmu iŋ layaŋ bharatayuḍa – mpu sĕḍaḥ – mpu panuluḥ.
7. panĕrus tiṅal tataniŋ nabi = tahun 1529
tinĕmu iŋ layaŋ suluk wujil – sunan bonaŋ.
b. saṅkala mĕmĕt.
1. iŋ tratagrambat kraton ṅayohyakarta sisiḥ lor ana gambar tawon cacahé lima lan slira (mĕñawak ) siji, iku kĕna diwaca : pañca gana salira tuṅgal = tahun 1865.
2. iŋ magaṅan kraton ṅayogyakarta, ana pĕpĕṭan wujud ula naga loro, pĕṭité paḍa pupulĕtan, iku kĕna diwaca : dwi naga ṅrasa tuṅgal = tahun 1682.
3.iŋ kraton surakarta ana pĕpĕṭan naga kaŋ ditumpaki manuṅsa, iku kĕna diwaca : naga muluk tinitihan janma = tahun 1708.ana uga warana kaŋ digawé saka walulaŋ kĕbo kaŋ dirĕṅga rĕṅga, iku kĕna diwaca : walulaŋ kĕbo siji utawa wolu ilaŋ kĕbo siji = tahun 1708.
4. ana pĕpĕṭan wujdé bundĕran pipiṇḍaniŋ jagad kaŋ dicĕkĕli déniŋ buta cacahé tĕlu, iku kĕna diwaca : buta tĕlu ṅojag jagad
utawa tri jakṣa ṅojag buwana = tahun 1635.
5. ana gagambaran wujud sula cacahé tĕlu lan iŋ tĕṅaḥ ana gambar
kĕmbaŋ, iku kĕna diwaca : tri sula kĕmbaŋ lata = tahun 1953,
c. paṅrakitiŋ ukara.
tĕmbuŋ sapada kudu kaaṅkaḥ mujudaké ukara wutuḥ, isi paṅrĕtèn ganĕp.
aja ṅanti wujud ukara kaŋ duruŋ rampuŋ. manåwå gatra wĕkasan isiḥ kudu disambuŋ ukara iŋ pada caṇḍaké ana iŋ rasa ora kĕpénak.tĕmbuŋ kaŋ bĕcik, sabĕn sagatra kudu mĕṅku surasa wutuḥ, lan rakitaniŋ gatra siji lan sijiné dalĕm tĕmbaŋ sapada, mĕṅku isi wutuḥ. manåwå arĕp ṅaraŋ tĕmbaŋ saduruṅé prĕlu ṅéliṅi prakara prakara kaŋ prĕlu, kayata :
1. prĕlu migatèkaké dasanamaniŋ tĕmbuŋ tĕmbuŋ.
upama tĕmbuŋ : ratu iku duwé dasanama : katoŋ, nata, narpati, pamasé, ḍatu, raja, aji, lan sapituruté.iku prĕlu baṅĕt kaṅgo nĕmtokaké tibaniŋ swara iŋ puṅkasaniŋ gatra.
2. kĕna ṅowahi susunaniŋ ukara, lumraḥ kasĕbut baliswara.
tulaḍa : anoman sampun malumpat, diowahi : anoman malumpat sampun.
3. kĕna ṅowahi swara, kayata :
braṅta dadi karti
prapta dadi prapti
braṅta dadi braṅti
maraŋ dadi mariṅ
dipati dadi dipatya, lan sapituruté.
kaṅgo ṅoyak guru wilaṅan :
1. kĕna ṅulur utawa ṅuṅkrĕt wanda :
sru dadi asru
praŋ dadi pĕraṅ
tan dadi datan
trus dadi tĕrus
lumaku dadi mlaku
gĕlĕbyar dadi glĕbyar
kĕrĕlip dadi krĕlip
sinĕraŋ dadi sinraŋ, lan sapituruté.
2. kĕna mañcaḥ tĕmbuŋ
puniku dadi niku
pijĕr dadi jĕr
déné dadi dé
iṅkaŋ dadi kaṅ
3. kĕna ṅgarba tĕmbuŋ loro utawa luwih :
ana + iŋ dadi anèṅ
lagi + antuk dadi lagyantuk
kadya + iku dadi kadyèku
sira + arsa dadi sirarsa.
