katĕraṅakĕn mawi pintĕn pintĕn gambaran.
purwaka
wiyosipun, paṅikĕt kula sĕrat tali rasa, punika botĕn pisan pisan gaḍaḥ sĕdya ṅéṅisakĕn sĕsĕṛĕpan iṅ꧈kaŋ amriḥ dipun gumunana tuwin kaaḷĕmbana. sarèhniŋ prakawis punika déréŋ wontĕn iṅkaŋ karṣa nĕraṅakĕn iŋ basa jawi. dados kula cumaṇṭaka sasagĕd sagĕd damĕl sĕrat punika, supados dadosa jalaraniŋ pamarṣudi, tumrap ṅudi wêwahiŋ sĕsĕṛĕpan iṅkaŋ makantuki iŋ agĕsaŋ.
paṅajĕŋ ajĕŋ kula supados iṅkaŋ sami kasdu mahos sĕrat punika, mugi karṣaa añantosakakĕn paṅrĕkṣanipun ḍatĕŋ kasarasaniŋ sarira, sarana paṅatos atos tumindakiŋ karṣa. salajĕṅipun mugi sagĕda anuntuni tĕntrĕmiŋ paṅgaliḥ, lulus wilujĕŋ iŋ doña iŋ dĕlahan, botĕn wontĕn kara kara. botĕn laṅkuŋ sapintĕn tuna duṅkapiŋ pamaṅgiḥ kula, kasapua iŋ tyas paramarta.
iŋ surakarta adiniṅrat.
sinaṅkalan : nĕmbaḥ tata ṅèṣṭi sukma.
wĕḍaripun sĕrat tali rasa
tali, tĕgĕsipun : paniṅsĕt.
rasa, tĕgĕsipun : rahosiŋ bidi.
dados : tali rasa, surahosipun : paṅikĕtiŋ budi.
wĕḍaripun kados iŋ ṅaṇḍap punika.
wĕḍaripun kados iŋ ṅaṇḍap punika.
sosorah
kula kĕdaḥ mĕḍarakĕn sotaniŋ manaḥ, sagadukiŋ pamaṅgiḥ minaṅka sosoraḥ, prayogi sami marṣudi sĕsĕṛĕpan sakiŋ rahosiŋ pamikir, supados amumuṅu ḍatĕŋ iṅgahiŋ pamaṅgiḥ, sarana pitakèn sarta kajawab piyambak makatĕn.
sabab punapa manuṅsa sagĕd gĕsaŋ.
"sabab wontĕn iṅkaŋ rumakĕt iŋ raga, utawi ṅlimputi iŋ badan waḍag, jawi ḷĕbĕt kèbĕkan déniŋ gĕsaŋ".
punapa gĕsaŋ naté botĕn wontĕn?.
"gĕsaŋ botĕn naté botĕn wontĕn, sajĕgipun tansaḥ wontĕn kémawon. wiwit gĕsaŋ takṣiḥ murṇi ṅantos dados badan alus sapriki takṣiḥ rumaga, punika dados wiji sakaṭahiŋ kawontĕnan iṅkaŋ tumitaḥ iŋ jagad sadaya".
sabab punapa manuṅsa mawi pĕjaḥ?
"sabab warananipun risak sampun botĕn kéṅiŋ kaaṅgé tumindak".
warananipun gĕsaŋ punika warṇi punapa?.
"warṇi raga, iṅgiḥ punika saranduniŋ badan waḍag".
sabab punapa manuṅsa sagĕd nindakakĕn gĕsaṅipun?
"sabab kasinuṅan tali wadéniŋ paṅéran".
ĕlo, paṅéran punika sintĕn?
"paṅéran punika iṅgiḥ gĕsaŋ".
punapa iṅgiḥ gĕsaŋ iṅkaŋ ṅlimputi manuṅsa punika wahu?
"botĕn namuŋ ṅlimputi manuṅsa kémawon, gĕsaṅipun paṅéran aṅlimputi sajagad, sakaṭahiŋ sato tuwin tutuwuhan sami kalimputan déniŋ gĕsaŋ".
tali jiwa
manuṅsa iṅkaŋ sampun laṇḍĕp taṅgap paṅgrahita, sarta iṅkaŋ sampun miṅgaḥ pamaṅgihipun, lajĕŋ sagĕd ṅrahosakĕn tumrap tumindakiŋ agĕsaŋ, sami sami ñaṅgi pandamĕlan botĕn kados pandamĕlanipun kajĕŋ, iṅgiḥ punika kaṛĕp, awratipun botĕn kintĕn kintĕn, kaṭahipun botĕn kéṅiŋ kacacahakĕn, ruṅsitipun botĕn wontĕn iṅkaŋ ñamèni. mila tumindakiŋ kajĕŋ manawi ṅantos nalisir sagĕd nuwuhakĕn rubéda iṅkaŋ ambĕbayani, kados ta : cĕṅkaḥ pamaṅgiḥ kalihan kĕkajĕṅaniŋ liyan iṅkaŋ ṅantos saṅĕt. punika dados sambékalaniŋ agĕsaŋ iṅkaŋ agĕŋ, tĕmaḥ añjalari botĕn tĕntrĕm ḍatĕŋ manaḥ. kosokwaṅsulipun manawi prĕnaḥ tumindakipun, sagĕd nuwuhakĕn kamulyan iṅkaŋ linaṅkuŋ, kados ta : runtut sarta laras kalihan kĕkajĕṅaniŋ liyan iṅkaŋ ṅantos saṅĕt. sarta maliḥ tumindakiŋ kajĕŋ punika mawi karigĕn iṅkaŋ mumpuni. jĕr kajĕŋ punika iṅkaŋ dados paṅajĕṅiŋ lampaḥ. saranduniŋ badan sadaya botĕn sagĕd tumindak biliḥ botĕn katuntun déniŋ kĕkajĕṅan. déné tumindakiŋ kajĕŋ jalaran kapraban sakiŋ kuwasaniŋ gĕsaŋ.
tiyaŋ muṅĕl : gĕḍé gĕḍéniŋ kawruḥ iŋ doña iki ora kaya ṅèlmu kodrat, tĕgĕsé : kuwasa, jawané : daya yĕkti. bisa nuwuhaké samubaraŋ, anané kaanan iŋ doña iki kabèḥ jalaran saka daya yĕkti.
sayĕktosipun punika takṣiḥ kuṅkulan ṅèlmi iradat, tĕgĕsipun : karṣa, iṅgiḥ punika kakajĕṅan, jawinipun : daya pakarti. sagĕd masésa samubaraŋ, dalaḥ kawruḥ daya yĕkti iṅgiḥ katut kawasésa déniŋ daya pakarti, iṅgiḥ punika kéṅiŋ kaṅgé pahugĕraniŋ pakarti. katĕraṅanipun kados iŋ ṅaṇḍap punika. saḷĕbĕtiŋ gĕsaŋ wontĕn manaḥ, saḷĕbĕtiŋ manaḥ wontĕn kĕkajĕṅan. lampahiŋ kajĕŋ kalaṅkuṅan déniŋ rikat, añrambahi saḷĕkĕriŋ badan, sarana ṅambaḥ iŋ tali rasa minaṅka pikĕkahiŋ karṣa, rikatipun ṅuṅkuli tikĕl matikĕl tinimbaŋ kalihan rikatiŋ kilat ṭaṭit. sarta kajĕŋ punika prigĕl saṅĕt, sabĕn kumĕñat sanalika dados, kados ta : mĕntas mĕṛĕm lajĕŋ mĕlèk, lajĕŋ kukur kukur, lajĕŋ liṅgiḥ, lajĕŋ muṅĕl, lajĕŋ ñĕrat, makatĕn sapiturutipun, mobaḥ mosik, muna muni, sadaya punika sakiŋ pakèniŋ kajĕŋ, ébahiŋ kajĕŋ sakiŋ pakèniŋ rahos iṅkaŋ kasaṇḍaŋ manuṅsa, tumindakiŋ rahos awit kapraban déniŋ gĕsaŋ.
mĕṅgaḥ prabaniŋ gĕsaŋ iṅkaŋ mrabani iŋ rahos, sumarambaḥ iŋ budi tuwin badan sadaya, punika winastan tali jiwa. wondéné tali jiwa wahu péraṅanipun wontĕn titiga.
1. tali rasa, pañcĕripun dumunuŋ iŋ rahos sumarambaḥ iŋ budi tuwin badan sadaya, minaṅka pañambatiŋ rahos kalihan budi, tuwin rahos kalihan badan. mila badan tuwin budi sami kadunuṅan rahos.
2. tali swara, dumunuŋ wontĕn saḷĕbĕtiŋ goṇḍaŋ, sambĕt kalihan tali rasa.
3. tali tanaga, dumunuŋ wontĕn saranduniŋ badan sambĕt kalihan tali rasa.
katĕraṅanipun kados iŋ ṅaṇḍap punika.
tali rasa
tali rasa punika dumunuŋ wontĕn saranduniŋ sarira, utawi saḷĕkĕriŋ badan sadaya sami kadunuṅan tali rasa, kaṅgé ñambĕt sakaṭahiŋ kĕkajĕṅan iṅkaŋ dumugi iŋ :
1. badan, mila sagĕd ṅrahosakĕn pagĕpokan.
2. grana, mila sagĕd ṅambĕt gagandan.
3. tutuk, mila sagĕd ṅañam tĕtĕḍan.
4. taliṅan, mila sagĕd miṛĕṅakĕn swara.
5. mripat, mila sagĕd niṅali wawarṇèn.
sadaya punika winastan pañcadriya, pañca, tĕgĕsipun : gaṅsal. driya, tĕgĕsipun : manaḥ. iṅgiḥ punika iṅkaŋ dados palawaṅaniŋ rahos. tali rasa punika sagĕdipun tumindak jalaran kambaḥ lampahiŋ kĕkajĕṅan, sanadyan wontĕnipun pañcadriya kapĕkṣa naṅgapi saḍéṅaḥ iṅkaŋ tumanduk, upaminipun, sacĕlakiŋ manuṅsa wontĕn gagandan iṅkaŋ anduḷĕk, pañcadriya iṅkaŋ sakiŋ grana kapĕkṣa naṅggapi paṅambĕt. naṅiŋ manawi botĕn kataṅgapan déniŋ kĕkajĕṅan, paṅambĕtipun iṅgiḥ botĕn sagĕd tumañja. ĕmpanipun pañcadriya gumantuŋ wontĕn iŋ kĕkajĕṅan, mĕṅgaḥ pramanananipun paniṅal, aṅlèṅipun pamiṛĕŋ, laṇḍĕpipun paṅganda, mañjiṅipun paṅĕñam, krahosipun pagĕpokan, tuwin maṇḍĕsipun pamikir, sadaya punika sakiŋ rosaniŋ kĕkajĕṅan, pañcadriya babasan namuŋ darma tumindak, tĕraṅipun maliḥ makatĕn :
mirid prakawis gagandan iṅkaŋ anduḷĕk wahu, mila punika kataṅgapan iŋ paṅambĕt, amargi iŋ wĕkdal wontĕn gagandan iṅkaŋ anduḷĕk, manuṅsa nuju botĕn gaḍaḥ pamikir iṅkaŋ laṅkuŋ gĕtĕr, gagandan wahu tamtu botĕn kambĕt, jalaran botĕn kambĕt kalihan pamikir. upami : manuṅsa maṅgiḥ pakèwĕd iṅkaŋ aṅgĕgirisi, kados ta : baḍé maṅalèr kalaṅan bĕnawi nuju bĕna agĕŋ, baḍé maṅidul kalaṅan marginipun suṅil tur ruṅsit, juraŋ pèrèŋ curi añjuḷĕk saṅĕt, baḍé maṅilèn kalaṅan wontĕn sima ṅĕlèḥ ḷĕṅkèt ḷĕṅkèt sakiŋ kilèn, baḍé maṅétan kalaṅan wontĕn titiyaŋ ṅamuk ambĕkta pĕḍaŋ ligan sakiŋ wétan. iŋ wĕkdal makatĕn pikiripun manuṅsa saṅĕt gĕtĕripun. amuŋ ambudi oñcatipun sakiŋ pakèwĕd iṅkaŋ kinintĕn baḍé ambĕbayani. sanadyan iŋ ṅriku wontĕn gagandan iṅkaŋ laṅkuŋ déniŋ anduḷĕk, sahèstu botĕn sagĕd kambĕt, amargi botĕn sambĕt kalihan rahosiŋ kĕkajĕṅan, tĕgĕsipun : botĕn kapikir. dados tétéla tumindakipun pañcadriya bakunipun wontĕn iŋ kĕkajĕṅan, éwadéné biliḥ tali rasa punika karisak, sapintĕn rosaniŋ kĕkajĕṅan iṅgiḥ botĕn sagĕd tumindak, amargi risak sarananipun, kados ta : jompo, buḍĕg, bisu sasaminipun, makatĕn taṇḍa yĕktinipun biliḥ tali rasa punika sambĕt kalihan kĕkajĕṅan. mila badan budi kĕdaḥ timbaŋ sami sarasipun, biliḥ salaḥ satuṅgal wontĕn iṅkaŋ éwaḥ, tamtu botĕn jaṅkĕp tumindakiŋ agĕsaŋ.
tali swara
tali swara punika dumunuŋ wontĕn saḷĕbĕtiŋ goṇḍaŋ, kaṅgé ñambĕt lampahiŋ kĕkajĕṅan iṅkaŋ mĕḍarakĕn rahosiŋ manaḥ, supados kataṅgapan déniŋ pamiṛĕŋ, iṅgiḥ punika swara iṅkaŋ tumrap iŋ manuṅsa. tuwuhiŋ swara sakiŋ tumĕmpukiŋ baraŋ kakaliḥ, taṇḍa yĕktinipun kacacaka noṭok méja, iŋ ṅriku lajĕŋ tuwuḥ swara iṅkaŋ kamiṛĕŋ, ṭok, samantĕn wahu biliḥ botĕn tuli. saṛĕŋ lampahiŋ kĕkajĕṅan aṅgĕpok tali swara iṅkaŋ dumunuŋ wontĕn iŋ goṇḍaŋ wahu, iṅgiḥ punika tukiŋ raras, lajĕŋ ṅĕdalakĕn swara warṇi warṇi, sora liriḥ, agĕŋ alit, pañjaŋ cĕlak, miturut punapa sahulahiŋ kĕkajĕṅan. déné swara punika péraṅanipun wontĕn titiga : 1. swara, 2. uni, 3. sabawa. mĕṅgaḥ katĕraṅan sarta béda bédanipun kawijaṅakĕn kados iŋ ṅaṇḍap punika :
1. swara, punika mimiṛĕṅan iṅkaŋ tanpa surahos, kados ta : swaraniŋ sato, tutuwuhan, tuwin baraŋ liyanipun, upami :
swaraniŋ kombaŋ ambrĕṅĕṅĕŋ, tumrap ḷĕṅgahiŋ basa botĕn kéṅiŋ katĕmbuṅakĕn : uniniŋ kombaŋ.
swaraniŋ paŋ sĕmpal gumropak. botĕn kéṅiŋ uniniŋ paŋ sĕmpal.
swaraniŋ aṅin gumrubug botĕn kéṅiŋ uniniŋ aṅin.
swaraniŋ dasamuka (wayaŋ) kĕmèŋ, kuraŋ sĕṛĕŋ. botĕn kéṅiŋ uniniŋ dasamuka kĕmèŋ. awit kĕmèŋ punika botĕn mawi surahos.
swarané érak, batĕn uniné érak. éwadéné wontĕn iṅkaŋ ñĕbal sakiŋ wawaton, kados ta : kruṅu swaraniŋ woŋ ḍèhèm, naṅiŋ aṇḍĕhèmi, punika ambĕkta surahos.
2. uni, punika mimiṛĕṅan iṅkaŋ mawa surahos, kados ta :
uṅĕlipun gaṅsa iṅkaŋ mawi gĕṇḍiŋ sarana katabuḥ, botĕn kéṅiŋ swaraniŋ gaṅsa. utawi gamĕlané swarakna, kĕdaḥ gamĕlané unèkna.
uṅĕliŋ kĕṇṭoṅan sarana kaṭuṭuk kaṅgé tĕṅara, botĕn kéṅiŋ swaraniŋ kĕṇṭoṅan. utawi kĕṇṭoṅané wis ñuwara, kĕṇṭoṅané wis muni.
uṅĕlipun sĕrat sarana kawaca, botĕn kéṅiŋ swaraniŋ layaŋ. utawi layaṅé ñwara, kĕdaḥ layaṅé muni. éwadéné pĕkṣan, wontĕn iṅkaŋ ñĕbutakĕn : swaraniŋ layaŋ kabar. iṅkaŋ ḷĕṛĕs uniniŋ layaŋ kabar.
uniniŋ waṅsit, sarana ginrahita, botĕn kéṅiŋ swaraniŋ waṅsit, utawi waṅsitipun ñuwara, kĕdaḥ muṅĕl iŋ waṅsit.
uniniŋ ati, sarana paṅgagas, botĕn kéṅiŋ swaraniŋ gagasan.
mĕṅgaḥ uṅĕliŋ sĕrat, uṅĕliŋ waṅsit, tuwin uṅĕliŋ gagasaan wahu, sanadyan laṅkuŋ déniŋ alus ugi tumĕmpukiŋ wujud kakaliḥ, iṅgiḥ punika pagutiŋ rahos sami rahos, iṅkaŋ sampun ḍumawaḥ iŋ prakawis ṅriku. bab punika ragi ñamut ñamut aṅgènipun ñuṇḍukakĕn kalihan nalar, naṅiŋ manawi ṅèmuti rahos punika iṅgiḥ araniŋ baraŋ, tumrap nalariŋ manuṅsa iṅkaŋ sampun buntas iṅgiḥ ajĕŋ. awit rahos punika baraŋ iṅkaŋ laṅkuŋ déniŋ alus, tamtu sagĕd muṅĕl sarana tĕtĕmpukan. wontĕn babasan : kagĕpok iŋ rahos :, punika nélakakĕn biliḥ rahos punika iṅgiḥ sagĕd muṅĕl, naṅiŋ uṅĕlipun alus saṅĕt, sawarṇi surahos, sahèstu botĕn kamiṛĕŋ iŋ taliṅan, iṅkaŋ sagĕd miṛĕṅakĕn namuŋ tukiŋ taliṅan, iṅgiḥ punika rahos iṅkaŋ kataṅgapan déniŋ budi. déné swaraniŋ tali pĕḍot, ḍĕl, punika ugi tĕmpukiŋ hawa kalihan hawa, suwahunipun kaḷĕtan iŋ tali, saṛĕŋ pisahipun tali ṅĕgèt, tĕmpukipun hawa iṅgiḥ saṅĕt andadosakĕn tuwuhiŋ swara, ḍĕl, makatĕn maliḥ tĕmpukiŋ baraŋ iṅkaŋ sami tĕmpukipun. tur tĕmpukipun alon saṅĕt, sanadyan punika ñwara sanadyan botĕn kapiṛĕŋ, makatĕn sasaminipun.
3. sabawa, punika mimiṛĕṅan iṅkaŋ sakiŋ solaḥ, kados ta : luṅa gaḷĕgĕs, tĕka bĕḍĕṅus : tanpa sabawa. botĕn kéṅiŋ katĕmbuṅakĕn : tanpa swara utawi tanpa uni. makatĕn maliḥ babasanipun : ora kruṅu sabawané walaŋ talisik, dados iṅkaŋ kamiṛĕṅakĕn punika solahipun walaŋ, déné swaranipun, éwadéné tumrap iṅkaŋ dèrèŋ muḍĕŋ ḍatĕŋ ḷĕṅgahiŋ basa, punika kĕdaḥ kawĕṅku. awit iṅkaŋ ṅikĕt sĕrat punika, iṅgiḥ botĕn mĕṣṭi ḷĕṛĕs paṅaṅgénipun ḍatĕŋ basa.
3. sabawa, punika mimiṛĕṅan iṅkaŋ sakiŋ solaḥ, kados ta : luṅa gaḷĕgĕs, tĕka bĕḍĕṅus : tanpa sabawa. botĕn kéṅiŋ katĕmbuṅakĕn : tanpa swara utawi tanpa uni. makatĕn maliḥ babasanipun : ora kruṅu sabawané walaŋ talisik, dados iṅkaŋ kamiṛĕṅakĕn punika solahipun walaŋ, déné swaranipun, éwadéné tumrap iṅkaŋ dèrèŋ muḍĕŋ ḍatĕŋ ḷĕṅgahiŋ basa, punika kĕdaḥ kawĕṅku. awit iṅkaŋ ṅikĕt sĕrat punika, iṅgiḥ botĕn mĕṣṭi ḷĕṛĕs paṅaṅgénipun ḍatĕŋ basa.
tali tanaga
tali tanaga, sumrambaḥ wontĕn sĕratiŋ sarira, otot baluŋ kulit dagiŋ. punika iṅkaŋ murugakĕn manuṅsa sagĕd molaḥ, kados ta : kĕḍèp, liṅgiḥ, lumampaḥ, lémbéhan, kĕplok, sapiturutipun, punika sakiŋ wisésaniŋ tali tanaga, naṅiŋ manawi botĕn kambaḥ lampahiŋ kĕkajĕṅan, sadaya wahu iṅgiḥ botĕn sagĕd ébaḥ piyambak. kajawi ébahiŋ napas, punika sakiŋ purbaniŋ paṅéran, déné wisésaniŋ kajĕŋ, kĕkajĕṅan namuŋ sagĕd ñarèhakĕn utawi nĕsĕgakĕn sawatawis, botĕn kuwasa ṅéwahi iṅkaŋ dados mĕṣṭinipun, makatĕn ugi tiyaŋ wahiŋ iṅkaŋ dumadakan, liripun, iṅkaŋ botĕn sarana kaaṅkaḥ, kados ta : grana dipun kilèni, dipun sĕṅgruk, sasaminipun. sanadyan kĕkajĕṅan kalaṅkuŋ déniŋ dĕṛĕŋ, manawi tali tanaganipun éwaḥ utawi risak, kĕkajĕṅan iṅgiḥ botĕn sagĕd ñĕmbadani iṅkaŋ dados sĕdyanipun, kados ta : taṅan jimpé, suku lémpoḥ, bayu ṅlokro, sasaminipun, punika murugakĕn pĕpĕs ḍatĕŋ kĕkajĕṅan, suprandéné kĕkajĕṅan takṣiḥ ambudi puliḥ iŋ karisakan, mila mugi kahuniṅana, kĕkiyataniŋ badan botĕn kacoṅgaḥ kaṅgé nututi baṇḍaṅiŋ kĕkajĕṅan, kĕkajĕṅan punika samaṅsa kahuja pambaṇḍaṅipun sahèstu ṅrisakakĕn sarira. déné iṅkaŋ minaṅka pamĕkakipun botĕn liya amuŋ pamikir. samubaraŋ kĕkajĕṅan iṅkaŋ kaṇṭi wĕniṅiŋ pamikir, kados kados botĕn dumugi iŋ karisakan.
samaṅké sampun tétéla saṅĕt, biliḥ kĕkajĕṅan punika iṅkaŋ misésa tumindakiŋ sarira, naṅiŋ tumindakipun botĕn mĕṣṭi kaḷĕṛĕsan, tĕrkaḍaŋ malaḥ kaḷĕpatan, jalaran nuruti kaṛĕmĕnanipun, maṅka kaṛĕmĕnan punika botĕn tamtu damĕl wilujĕṅiŋ agĕsaŋ, sarèhniŋ sadaya manuṅsa sami ṅlampahi iṅkaŋ dados kaṛĕmĕnanipun, mĕṅgahiŋ pamikir iṅgiḥ jumuruŋ, naṅiŋ sampun ṅantos tilar dugi tuwin pamrayogi, supados botĕn damĕl karisakaniŋ agĕsaŋ.
sampun tĕlas aṇḍaranipun prakawis kawruḥ tali jiwa. sarèhniŋ mratélakakĕn bab kĕkajĕṅan, prayogi nĕraṅakĕn maliḥ wijaṅiŋ kajĕŋ kalihan pamikir, punapadéné sambĕtipun badan kalihan budi, dalaḥ paniti roganipun, supados ñĕṭakakĕn iŋ panampi, katĕraṅanipun kados iŋ ṅaṇḍap punika.
wijaṅiŋ kajĕŋ kalihan pamikir
lahiripun manuṅsa wontĕn iŋ doña, punika sampun jaṅkĕp upakartiniŋ agĕsaŋ, katitik nalika bayi lahir sakiŋ guwa garbaniŋ biyuŋ, lajĕŋ naṅis cumĕṅèr tuwin molaḥ kumroñcal, punika nélakakĕn sampun gaḍaḥ kajĕŋ, panaṅis saha pamolahipun wahu sumĕdya ṅipatakĕn sasakit iṅkaŋ sinaṇḍaŋ, iṅgiḥ punika ṅrahosakĕn botĕn sakéca aṅgènipun lahir wontĕn iŋ doña, namuŋ saranduniŋ badan sadaya takṣiḥ anèm saha riṅkiḥ saṅĕt, dèrèŋ gaḍaḥ kĕkiyatan utawi dèrèŋ kuwagaŋ ñĕmbadani iṅkaŋ dados sĕdyanipun, daṅu daṅu saranduniŋ badan saya diwasa, kĕkajĕṅan tansaḥ tumindak, kalampahan manuṅsa sagĕd nindakakĕn gĕsaṅipun sarana kĕkajĕṅan kados iṅkaŋ sampun kapratélakakĕn iŋ ṅajĕŋ.
mĕṅgaḥ jaṅkĕpipun upakartiniŋ gĕsaŋ punika, 1. jiwa utawi gĕsaŋ, 2. cahya utawi napas, 3. rasa, 4. budi utawi manaḥ, 5. raga. naṅiŋ takṣiḥ anèm sadaya, daṅu daṅu iṅgiḥ dados sĕpuḥ, namuŋ gĕsaŋ iṅkaŋ botĕn anèm botĕn sĕpuḥ, laṅgĕŋ sajĕgipun tanpa éwaḥ giṅsir. ébahiŋ manaḥ winastan : kajĕŋ, panimbaṅiŋ kajĕŋ winastan : pamikir, jĕmbariŋ pamikir winastan budi, mĕḷĕṅiŋ pambudi winastan : cipta. punika iṅkaŋ kawawa ambuntasakĕn sĕsĕṛĕpan dumugi wicakṣana.
wijaṅiŋ kĕkajĕṅan kalihan pamikir upaminipun makatĕn : aku aṛĕp botohan. manawi nuruti kaṛĕmĕnanipun kajĕŋ iṅgiḥ lajĕŋ botohan, sampun botĕn ṅèṅĕti sayaḥ arip, kawon tuwin mĕnaŋ, namuŋ waton botohan. saṛĕŋ mawi pamikir lajĕŋ kaṇḍĕg rumiyin, panimbaṅiŋ pamikir, kajawi nimbaŋ sayaḥ arip, kawon tuwin mĕnaṅipun, ugi mawi ninimbaŋ biliḥ sisaḥ tuwin baḍé pon ponanipun, kadospundi. mila sanadyan tumindaka kasukan iṅgiḥ botĕn tilar dugi prayogi. upaminipun maliḥ kados iŋ ṅaṇḍap punika.
kaṭaḥ kaṭahiŋ tiyaŋ biliḥ gaḍaḥ kajĕŋ iṅkaŋ dĕṛĕŋ tamtu dipun ḍatĕṅi, botĕn kétaŋ kadospundi kadospundi, jañji kĕkajĕṅan wahu dĕṛĕŋ iṅgiḥ lajĕŋ dipun lakṣanani. naṅiŋ tiyaŋ iṅkaŋ sampun jĕmbar pamikiripun botĕn makatĕn. sakaṭahiŋ kĕkajĕṅan punika kĕdaḥ katimbaŋ utawi kasariŋ iṅkaŋ ṅantos bĕniŋ, iŋ ṅriku sawĕg katĕtĕpakĕn utawi dipun lampahi. mĕṅgaḥ bĕniṅiŋ pañariŋ kĕdaḥ kapikir apĕsipun rambaḥ kapiŋ saṅa, upaminipun kĕkajĕṅan iṅkaŋ dados rubéda, kados ta : kapéṅin prawan ayu iṅkaŋ tanpa kuciwa, punika kĕdaḥ karahosakĕn baḍé kadadosanipun :
1. prawan kahé ayu, sarta tanpa kuciwa, kira kira yèn tak araḥ akèḥ kĕnané, awit rupaku bagus, isiḥ nom, ḍasar sugiḥ ḍuwit, apa manèḥ aku anak priyayi, yèn woŋ tuwané tak tĕmbuṅi kaŋ aḍakan iya bañjur gumrègèl. naṅiŋ woŋ ṅaraḥ prawan ayu kaŋ tanpa kuciwa iku apa ora gĕḍé ragadé. wis mĕṣṭi bahé maṅkono, patut patuté aku kudu ṅayomi maraŋ woŋ tuwané lan sanak saduluré. é laḥ gĕḍé baṅĕt ṛĕgané prawan ayu kaŋ tanpa kuciwa kuwi.
2. éwadéné saka dĕṛĕṅiŋ kaṛĕpku, sanadyan akèḥ ragadé ora dadi apa, sabab aku bakal olèḥ prawan ayu kaŋ tanpa kuciwa. mĕṣṭi kudu tak sĕmbadani.
3. gonku bakal ñĕmbadani kaṛĕpku iki andadèkaké kĕmlaratan apa ora. yèn muŋ sapisan bahé gonku bakal ṅayomi kaya kaya isiḥ kuwat, naṅiŋ yèn salawasé aku tansaḥ ṅĕtokaké ragad bahé apa kuwat. tak sambuṅa kawat kahé iya sida bĕḍat. aḥ rada ora kapénak.
4. éwasamono kudu tak ṛĕmbug karo woŋ tuwané, yèn ḍasar pañjaluké ora gawé kabotanku, sarta narima kaŋ paḍa kuwat dilakoni, iya bakal tak aṅkat.
5. maṅka pañjaluké woŋ tuwané abot baṅĕt, sarta pĕṭukan saṇḍaṅan mĕñaŋ prawan ayu kaŋ tanpa kuciwa mahu iya akèḥ tur kudu pèni, iku bisa dadi karusakanku. yèn aku mundur bakal ora olèḥ prawan ayu kaŋ tanpa kuciwa, atiku cuwa baṅĕt.
6. sahiki aku kari miliḥ, piliḥ rusak apa piliḥ cuwa. yèn cuwa ora rusak, yèn rusak ora cuwa. laḥ kapriyé, biṅuŋ pikirku.
7. éwadéné mindĕŋ pamikir bisa nĕmokaké pañcasan kaŋ pakéwuḥ. kaŋ wus kasĕbut mahu dudu taṇḍiṅan, miliḥ rusak karo cuwa ora kapénak kabèḥ, généya aku tĕka miliḥ baraŋ kaŋ ora kapénak. yèn aku miliha salaḥ sijiné, dadi aku kaḷĕbu dudu woŋ kaŋ ulaḥ pikir, sabab aku miliḥ baraŋ ora cuwa kaŋ aṅgawa cacad rusak, utawa miliḥ baraŋ ora rusak kaŋ aṅgawa cacad cuwa. dadi tĕgĕsé, kaŋ tak kaṛĕpaké iku baraŋ cacad kabèḥ.
8. généya gonku ana iŋ jagad winĕnaṅaké nampik amiliḥ, tĕka miliḥ baraŋ kaŋ mawa cacad, apa ora luput. mĕṣṭi luputé.
9. tĕtĕpiŋ kaṛĕpku, kudu ṅlakoni samubaraŋ kaŋ ora andadèkaké kĕmlaratan sakabèhé. kaya kaya pañariŋ iki iŋ kono wis bisa bĕniŋ. wosé aṅgĕr aku kacoṅgaḥ ṅĕrèḥ kaṛĕpku ḍéwé : bagus. makatĕn kĕkajĕṅan iṅkaŋ mawi pamikir.
prakawis wijaṅiŋ kajĕŋ kalihan pamikir, punika botĕn patos ṛĕkahos aṅgènipun nĕraṅakĕn, amargi pañcèn nuṅgil tuk dumunuŋ wontĕn iŋ manaḥ, dados runtuta iṅgiḥ layak kémawon. saṛĕŋ sambĕtipun badan kalihan budi, punika ragi boṅga panampinipun, utawi ṛĕkahos aṅgènipun nĕraṅakĕn, jalaran baraŋ waḍag sambĕt kalihan baraŋ alus, kadospundi pĕṭanipun. éwadéné mĕkṣa kéṅiŋ katĕraṅakĕn gamblaṅipun, kados iŋ ṅaṇḍap punika.
sambĕtipun badan kalihan budi
badan punika baraŋ waḍag, budi punika baraŋ alus. naṅiŋ kĕdaḥ ṅèṅĕti iṅkaŋ minaṅka paṅgaṇḍèṅipun, iṅgiḥ punika rahos. awit badan budi sami kalimputan déniŋ rahos, sĕkṣinipun makatĕn : rasaniŋ awakku ora kapénak, rasaniŋ atiku sĕḍiḥ. dados sabĕn badan botĕn sakéca rahosipun lajĕŋ bablas dumugi iŋ budi, sabab rahos punika amuŋ satuṅgal aṅlimputi sadaya, iŋ ṅriku budi lajĕŋ ṅudi sirṇaniŋ rahos iṅkaŋ botĕn sakéca wahu, sarasiŋ badan andadosakĕn sarasiŋ manaḥ.
badan punika guṅguṅanipun kasinuṅanipun rahos titiga : 1 luwé, 2. arip, 3. sayaḥ. makatĕn ugi manaḥ guṅguṅanipun iṅgiḥ kasinuṅan rahos titiga, 1. biṅaḥ, 2. sisaḥ, 3. kĕsĕl. biṅahiŋ manaḥ biliḥ kaḷĕgan, sisahipun biliḥ kacuwan, maṅka kasĕmbadaniŋ sĕdya wahu samaṅsa badanipun kasarasan, manawi badanipun sakit sahèstu anuntuni sisahiŋ manaḥ. mila manaḥ lajĕŋ gaḍaḥ kajĕŋ ambudi sirṇaniŋ pañakit, supados botĕn nuwuhakĕn kasisahan, awit sarasiŋ badan andadosakĕn biṅahiŋ manaḥ.
ugi wontĕn tiyaŋ saras badanipun iṅkaŋ manahipun sisaḥ, kados ta : tiyaŋ ḷĕma ṭipluk ṭipluk kataman prakawis iṅkaŋ gawat, sampun tamtu sisaḥ manahipun, naṅiŋ punika namuŋ dumunuŋ kaṛĕmĕnaniŋ kĕkajĕṅan iṅkaŋ botĕn jujur, botĕn kaṇṭi pamikir iṅkaŋ wĕniŋ, mila iṅkaŋ naṇḍaŋ sakit iṅgiḥ namuŋ manahipun, badan botĕn tumut ṅrahosakĕn sakit, anaṅiŋ manawi sisaḥ wahu ṅantos aṅgaṛĕs saṅĕt sarta botĕn kĕṇḍat, daṅu daṅu ugi sagĕd andadosakĕn kĕraniŋ badan, tĕmaḥ sakit sakaliḥ kalihipun, manahipun sisaḥ badanipun risak, awit botĕn timbaŋ badan tuwin budinipun, andadosakĕn saléñcaniŋ tindak, kajĕṅiŋ manaḥ baḍé ririkatan, jĕbul badanipun capé, aṅaléntroḥ, saṛĕŋ badanipun saras, manahipun sampun kĕsĕl. mila iṅkaŋ laṅkuŋ prayogi ṅaṅkaḥ saras badan budinipun, punika iṅkaŋ sagĕd sasaṛĕṅan ĕmpanipun. manawi badan tansaḥ sakitĕn, maṅka manaḥ andaléya botĕn ambudi sarasipun, punapa sagĕd nuwuhakĕn kabiṅahan. iṅkaŋ limraḥ malaḥ sisaḥ. laḥ makatĕn taṇḍa yĕktinipun biliḥ badan punika sambĕt kalihan budi. mila prĕlu saṅĕt ṅagĕsaŋ kĕdaḥ botĕn kĕṇḍat ambudi kasarasaniŋ badan, saha mikir ĕmpaniŋ kĕkajĕṅan iṅkaŋ andadosakĕn wilujĕṅipun.
paniti roga
sĕdya punika dados panuntuniŋ lampaḥ, sadintĕn dintĕn manuṅsa tumindak mituruti sĕdyanipun, ṅantos kasupèn botĕn mikir tumindakiŋ sĕdya wahu sakiŋ punapa. iṅgiḥ punika sakiŋ kasarasaniŋ badan. awit badan punika sagĕd kéṅiŋ sasakit. biliḥ badanipun sakit, sĕdyanipun baḍé botĕn kasĕmbadan.
mila sabĕn taṅi garégaḥ manuṅsa prayogi nitiparikṣa ḍatĕŋ badanipun piyambak, dèrèŋ tumindakiŋ damĕl biliḥ badan dèrèŋ saras ḷĕṛĕs.
awit tumindakipun badan botĕn saras punika kiraŋ prayogi. malaḥ manawi sampun rigĕn sagĕd mituluṅi nitiparikṣa ḍatĕŋ anak bojo tuwin liyanipun. déné panitinipun, pundi iṅkaŋ kiraŋ saras, punapa badanipun krahos ḷĕsaḥ, punapa pamiṛĕṅipun krahos umyuŋ kiraŋ tĕraŋ, punapa paniṅalipun pĕtĕŋ kiraŋ paḍaŋ, punapa panĕḍanipun krahos kiraŋ doyan, tuwin sanès sanèsipun. punika biliḥ takṣiḥ kuciwa lajĕŋ kabudidaya sarasipun, sarana ñarèhakĕn sĕdya liyanipun, ṅamuṅakĕn mikir sarasiŋ badan rumiyin, punapa jajampi punapa kadospundi rékanipun. naṅiŋ adatipun tiyaŋ iṅkaŋ sampun katatalan, makatĕn punika ṛĕkahos kalampahanipun, amargi sakit sakĕḍik botĕn kadamĕl rahos, badanipun lajĕŋ kaplatĕrakĕn tumindak mituruti sĕdyanipun. tĕrkaḍaŋ sakitipun saya saṅĕt, wĕkasan badanipun lajĕŋ aṇḍoko, dados damĕl. punika ḷĕpatipun pamikir.
badan tansaḥ kahupakara kasarasanipun, punapa manaḥ botĕn sagĕd kéṅiŋ sasakit. ugi kéṅiŋ. iṅgiḥ punika manaḥ iṅkaŋ kuwar, biṅuŋ, utawi pĕcaḥ pamikiripun. punika kahéwokakĕn dados pañakitiŋ manaḥ, déné iṅkaŋ jĕjĕr dados pañakitiŋ manaḥ, iṅgiḥ punika : éwaḥ tuwin kaṅuṅruṅan. déné sarasiŋ manaḥ manawi bĕniŋ saha muṅkul pamikiripun, ugĕripun wontĕn èṅĕt, dados tiyaŋ kasupèn punika kaḷĕbĕt sakitiŋ manaḥ. mila wontĕn damĕlipun saṅĕt sadintĕn dintĕn manuṅsa mikir ḍatĕŋ kasarasaniŋ badan tuwin budi. sarana karahosakĕn piyambak iṅkaŋ ṅantos patitis.
cĕkakipun :
1. iṅkaŋ nama sakitiŋ manaḥ, biliḥ botĕn suci pamikiripun, rabukipun sĕnĕŋ.
2. sakitiŋ badan, biliḥ rahosipun kiraŋ ḍaṅan, rabukipun mirahos iŋ tĕtĕḍan tuwin sakécaniŋ patrap. déné sĕnĕṅiŋ manaḥ, mirahos iŋ tĕtĕḍan, tuwin sakécaniŋ patrap, punika gumantuŋ wontĕn iŋ larasipun manuṅsa piyambak piyambak, iṅgiḥ punika kacoṇḍoṅan.
1. iṅkaŋ nama sakitiŋ manaḥ, biliḥ botĕn suci pamikiripun, rabukipun sĕnĕŋ.
2. sakitiŋ badan, biliḥ rahosipun kiraŋ ḍaṅan, rabukipun mirahos iŋ tĕtĕḍan tuwin sakécaniŋ patrap. déné sĕnĕṅiŋ manaḥ, mirahos iŋ tĕtĕḍan, tuwin sakécaniŋ patrap, punika gumantuŋ wontĕn iŋ larasipun manuṅsa piyambak piyambak, iṅgiḥ punika kacoṇḍoṅan.
manawi nitik surahos punika, manuṅsa botĕn butuḥ iṅkaŋ ahèŋ ahèŋ, butuhipun namuŋ laras, awit manawi manuṅsa dèrèŋ aṅsal kacoṇḍoṅan utawi laras, botĕn sagĕd ambabar baraŋ baraŋ iṅkaŋ ñĕnĕṅakĕn. déné sarasiŋ badan lan budi añjalari kasĕmbadaniŋ sĕdya, iŋ ṅriku baḍé ambabar kabiṅahan iṅkaŋ tanpa upami. o.
titi
