candra saṅkala
tĕmbuᶇ “saṅkalan” asalé saka tĕmbuᶇ “saka” lan “kala”.
saka utawa çaka iku jĕnĕṅé baṅsa iṇḍu, kala atĕgĕs wĕktu. sakakala ya iku kalané ana ratu goloṅan çaka kaᶇ jumĕnĕᶇ iᶇ tanaḥ iṇḍu sisiḥ kiduḻ, lan waktu iku wiwitané tahun çaka, ya iku tahun 1 çaka utawa tahun 78 masèhi.
muṅguḥ kaᶇ dikarĕpaké “saṅkalan”, ya iku unèn unèn kaᶇ nduwèni tĕgĕs aṅkaniᶇ tahuṉ.
jaman biyèn kaᶇ kaṅgo pétuṅan iᶇ tanaḥ jawa tahun çaka.
naṅiᶇ saiki ana kaᶇ migunakaké tahun ṛĕmbulaṉ, ya iku kaᶇ pétuṅan sasiné manut lakuniᶇ ṛĕmbulaṉ, diarani : “candrasaṅkala”.
saṅkala kaᶇ aḍaḍasar tahun srĕṅéṅé, diarani : “sūṙyyasaṅkala”
aḍaḍasar wujud lan ḍapukané, saṅkalan kapérᶇ dadi waṙṇna loro;
1. saṅkalan lamba,
ya iku saṅkalan kaᶇ awujud kumpulaniᶇ tĕmbuᶇ utawa wujud ukara.
2. saṅkalan mĕmĕṯ,
ya iku saṅkalan kaᶇ awujud gagambaran utawa pĕpĕṭaṉ.
muṅguḥ carané ñurasa utawa maca saṅkalan iku kawiwitan saka ékané, bañjur dasaṉ, bañjur atusan puṅkasan éwonané.
tulaḍa : rupa siṙṇna ṛĕtuniᶇ rumi.
rupa = 1 (ékan),
siṙṇna = 0 (dasan),
rĕtu = 6 (atusan),
ƀūmi = 1 (éwon) dadi tahuṉ : 1601.
muṅguḥ carané ṅgoléki aji utawa watakiᶇ tĕmbuᶇ miturut candrasaṅkala karaṅané ki bratakésawa, kĕna migunakaké wawaton sawĕtara, ya iku :
1. guru dasa nama,
tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ paḍa tĕgĕsé diaṅgĕp paḍa ajiné.
upamané : ratu, naréndra, nata, katoᶇ, pamasé, aji, iki kabèḥ watak siji.
2. guru sastra,
tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ sastrané utawa panulisé paḍa, ajiniᶇ uga paḍa.
upamané : ĕsṭi, kaᶇ atĕgĕs gajaḥ, èsṭi kaᶇ atĕgĕs sĕdya utawa pikir ajiné paḍa ya iku : wolu.
3. guru wanda,
tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ nduwèni wanda kaᶇ paḍa, ajiné diaṅgĕp paḍa.
upamané : wanita, ajiné paḍa karo tĕmbuᶇ wani, tĕmbuᶇ buja ajiné paḍa karo tĕmbuᶇ bujana, lan sapituruté.
4. guru waṙgga,
tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ mratélakaké jĕnĕᶇ kaᶇ nuṅgal baṅsa utawa waṙgga, ajiné paḍa,
upamané : ula, baya, bulus̱, tĕkèḵ, cĕcaḵ, kaḍal iku kabèḥ kalĕbu kéwan iṅkaᶇ rumaṅkaᶇ, dadi paḍa ajiné, ya iku : wolu.
5. guru kaṙyya,
tandukiᶇ sawijiniᶇ tĕmbuᶇ, kaaṅgĕp paḍa ajiné karo tĕmbuᶇ iku.
upamané : taṅan ajiné paḍa karo ñĕkĕḻ, mripat paḍa ajiné karo tĕmbuᶇ ndĕlĕᶇ utama mandĕᶇ, lan sapituruté.
6. guru saraṇa,
jĕnĕṅé piranti kaᶇ kaṅgo nindakaké sawijiniᶇ kriyané, kaaṅgĕp paḍa ajiné karo tĕmbuᶇ iku.
upamané : ilat karo rasa, paḍa ajiné ya iku nĕnĕm̱.
7. guru daṙwwa,
tĕmbuᶇ kahanaṉ, kaaṅgĕp paḍa ajiné karo tĕmbuᶇ kaᶇ kadunuṅan kaanan iku.
upamané : tĕmbuᶇ galak paḍa ajiné karo tĕmbuᶇ danawa, bĕntèr paḍa karo latu, lan sapituruté.
8. guru jaṙwwa,
tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ jaṙwwané paḍa utawa mèḥ paḍa ajinĕ uga paḍa.
upamané : tĕmbuᶇ rasa paḍa karo raras̱, basu paḍa karo sawĕṟ, lan sapituruté.
watakiᶇ tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ utawa ajiniᶇ wilaṅaṉ :
a. kaᶇ awatak siji.
1. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ cacahé muᶇ siji :
nabi, wudĕḻ, ƀūmi, buntuṯ, iku, siraḥ, ratu, aji, nata, wiji, ati, tyas̱, badaṉ, lan sapituruté.
2. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ araniᶇ baraᶇ kaᶇ waṅuné bundĕṟ :
rĕmbulaṉ, ƀūmi, jagaḏ, rupa, srĕṅéṅé, rai, lèḵ, candra, wulaṉ, lan sapituruté.
3. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ atĕgĕs siji :
tuṅgaḻ, éka, iji, juga, lan sapituruté.
4. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyanĕ :
urip̱, gusti, janma, kĕña, prawaṉ, ñata, putra, sunu, lan sapituruté.
b. kaᶇ awatak loro :
1. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ cacahé loro :
mripaṯ, kupiᶇ, taṅaṉ, asta, suku, drĕsṭi, buja, aṭi aṭi, swiwi, lan sapituruté.
2. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ nuduhaké kriyané tĕmbuᶇ iᶇ ṇḍuwuṟ :
ndĕlĕᶇ, ṅruṅu, ndulu, nĕmbaḥ, myaṯ, lan sapituruté.
3. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ tĕgĕs loro :
dwi, kaliḥ, lan sapituruté.
4. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyané : gaṇḍèᶇ, kaṇṭi, kaṇṭèṯ, lan sapituruté.
c. kaᶇ awatak tĕlu :
1. kaᶇ nduwèni sĕsipatan tĕlu :
gĕni, bahni, pawaka, sikiᶇ, dahana, anala, utawaka, puji, lan sapituruté.
2. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ kaṅgo wanda tri utawa tĕgĕs tĕlu :
mantri, tiga, hantĕlu, lan sapituruté.
3. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ : ula, lintaḥ, ujĕḻ, wĕluṯ, naliñciᶇ, liṟ, kaya, wigña, wriṉ, guna, kukus̱, panas̱, lan sapituruté.
d. kaᶇ awatak papaṯ :
1. baṅsané bañu utawa kaᶇ ṅĕmu bañu :
hèṟ, sindaᶇ, suci, tiṙŧa, wédaᶇ, buṉ, udaṉ, sagara, wahudadi, jalaniḍi, bĕniᶇ, nadi, sumbĕṟ, sumuṟ, wasuḥ, lan sapituruté.
2. tĕmbuᶇ kaᶇ atĕgĕs papaṯ, catuṟ, paṯ, lan sapituruté.
3. tĕmbuᶇ kaᶇ atĕgĕs gawé : kaṙŧa, kaṙyya, kiṙtti, lan sapituruté.
e. kaᶇ awatak lima :
1. araniᶇ baraᶇ kaᶇ cacaḥ lima :
indri, indriya, ḍawa, lan sapituruté.
2. baṅsané ƀūta : danawa, jakṣa, diyu, wiḻ, rasĕkṣa, lan sapituruté.
3. baṅsané gagamaṉ : panaḥ, warajaᶇ, bana, sara, lan sapituruté.
4. baṅsané aṅiṉ : bayu, samirana, maruta, anila, sinduᶇ, lan sapituruté.
5. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyané : wisikaṉ, wisaya, pañcawara, luṅiṯ, laṇḍĕp̱, galaḵ, lan sapituruté.
6. tĕmbuᶇ kaᶇ tĕgĕs lima : gaṅsaḻ, pañca, lan sapituruté.
f. kaᶇ awatak ĕnĕm̱ :
1. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ mratélakaké rasa :
pĕḍĕs̱, amla, kĕcuṯ, tikta, paiṯ, kyasa, guriḥ, dura, asiṉ, lĕgi, lan sapituruté.
2. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ nduwèni sipat kaᶇ gagayuhan tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ mratélakaké bab rasa :
gĕṇḍis̱, gula, uyaḥ, lan sapituruté.
3. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ jĕnĕᶇ kéwan kaᶇ asikil ĕnĕm̱ :
tawoṉ, bramara, kombaᶇ, aṅgaᶇ aṅgaᶇ sĕmuṯ, lan sapituruté.
4. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyané :
raras̱, ṛĕtu, ojag̱, obaḥ, prabataᶇ, wayaᶇ, sĕḍiḥ, ilaṯ, kilaṯ, lan sapituruté.
g. kaᶇ awatak pitu :
1. baṅsané kaᶇ amaratapa : wiku, bikṣu, ṛĕsi, dwija, ḍita, yogiswara, muni, suyati.
2. dasanamané jaraṉ : kuda, wajiḵ, aswa, turaṅga, lan sapituruté.
3. dasanamané gunuᶇ : aṙddi, prawata, giri, añcala, wukiṟ, lan sapituruté.
4. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyané : aṅsa, gora, swara, wulaᶇ, wĕliᶇ, sabda, suka, lan sapituruté.
h. kaᶇ awatak wolu :
1. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ kagoloᶇ kéwan rumaṅkaᶇ :
baya, bajuḻ, slira, mĕñawaḵ, tanu, buṅloṉ, muṙtti, basu, tĕkèḵ, cĕcaḵ, ula, naga, bujaṅga, takṣaka, lan sapituruté.
2. daṣṇananiᶇ gajaḥ : dwipaṅga, limaṉ, èsṭi, dirada, matĕṅga, kuñjara, lan sapituruté.
3. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyané : samadya, brahmaṉ, maṅgala, lan sapituruté.
i. kaᶇ awatak saṅa :
1. baraᶇ baraᶇ kaᶇ wujudé boloᶇ :
gapura, guwa, dwara, wiwara, gatra, wilasita, roᶇ, trusta, trusṭi, soᶇ, babahaṉ, lan sapituruté.2. tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ liyané : ganda muka, butuḻ, déwa, ambuka, waṅi, lan sapituruté.
j. kaᶇ awatak sapuluḥ utawa das̱ :
ya iku tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ kaᶇ ṅĕmu tĕgĕs ora ana utawa suwuᶇ : suña, boma, gagana, wijaṯ, niṟ, tanpa, ilaᶇ, mlĕtiḵ, siṙṇna, muṣṇa, adoḥ, antarikṣa, rusaḵ, luhuṟ, ḍuwuṟ, mukṣa, ṅumbara, muluḵ, mumbuḻ, das̱, awaᶇ awaᶇ, aṅlĕs̱, méntaṟ, oñcaṯ, asaṯ, suruṯ, sĕmpaḻ, tumĕṅa, mĕsaṯ, lan sapituruté.
warṇnaniᶇ saṅkalan.
a. saṅkalan lamba.
kaᶇ diarani saṅkalan lamba ya iku saṅkalan kaᶇ awujud ukara utawa kumpulaniᶇ tĕmbuᶇ, saṅkalan lamba kaᶇ akèḥ tinĕmu iᶇ layaᶇ layaᶇ.
ana manèḥ kaᶇ tinĕmu iᶇ yayasaṉ, pasarĕyaṉ, padusaṉ, gapura, lan sapituruté.
tulaḍa :
1. yama suña sūṙyya = tahun 1202.
2. sapta yana sūṙyya = tahun 1217.
3. indu bana dwi rupa = tahun 1254.
4. dwi gaya rawi = tahun 1282.
5. dwara adri pana indu = tahun 1279.
6. saṅa kuda cudḍa candrama = tahun 1079. tinĕmu iᶇ layaᶇ bharatayuḍa déniᶇ mpu sĕḍaḥ, mpu panuluḥ.
7. panĕrus tiṅal tataniᶇ nabi = tahun 1529. tinĕmu iᶇ layaᶇ suluk wujil – sunan bonaᶇ.
ḇ. saṅkala mĕmĕṯ.
1. iᶇ tratag rambat kraton ṅayogyakaṙŧa sisiḥ lor ana gambar tawon cacahé lima lan slira (mĕñawak) siji, iku kĕna diwaca : pañca gana salira tuṅgal = tahun 1865.
3. iᶇ kraton surakaṙŧa ana pĕpĕṭan naga kaᶇ ditumpaki manuṅsa, iku kĕna diwaca : naga muluk tinitihan janma = tahun 1708.
4. ana uga warana kaᶇ digawé saka walulaᶇ kĕbo kaᶇ dirĕṅga rĕṅga, iku kĕna diwaca : walulaᶇ kĕbo siji utawa wolu ilaᶇ kĕbo siji = tahun 1708.
5. ana pĕpĕṭan wujdé bundĕran pipiṇḍaniᶇ jagad kaᶇ dicĕkĕli déniᶇ ƀūta cacahé tĕlu, iku kĕna diwaca : ƀūta tĕlu ṅojag jagad utawa tri jakṣa ṅojag buwana = tahun 1635.
6. ana gagambaran wujud sula cacahé tĕlu lan iᶇ tĕṅaḥ ana gambar kĕmbaᶇ, iku kĕna diwaca : tri sula kĕmbaᶇ lata = tahun 1953,
c. paṅrakitiᶇ ukara.
tĕmbuᶇ sapada kudu kaaṅkaḥ mujudaké ukara wutuḥ, isi paṅrĕtèn ganĕp̱.
aja ṅanti wujud ukara kaᶇ duruᶇ rampuᶇ.
manawa gatra wĕkasan isiḥ kudu disambuᶇ ukara iᶇ pada caṇḍaké ana iᶇ rasa ora kĕpénaḵ.
tĕmbuᶇ kaᶇ bĕciḵ, sabĕn sagatra kudu mĕṅku surasa wutuḥ, lan rakitaniᶇ gatra siji lan sijiné dalĕm tĕmbaᶇ sapada, mĕṅku isi wutuḥ. manawa arĕp ṅaraᶇ tĕmbaᶇ saduruṅé prĕlu ṅéliṅi prakara prakara kaᶇ prĕlu, kayata :
1. prĕlu migatèkaké dasanamaniᶇ tĕmbuᶇ tĕmbuᶇ. upama tĕmbuᶇ : ratu iku duwé dasanama : katoᶇ, nata, naṙppati, pamasé, ḍatu, raja, aji, lan sapituruté.iku prĕlu baṅĕt kaṅgo nĕmtokaké tibaniᶇ swara iᶇ puṅkasaniᶇ gatra.
2. kĕna ṅowahi susunaniᶇ ukara, lumraḥ kasĕbut baliswara.
tulaḍa : anoman sampun malumpaṯ, diowahi : anoman malumpat sampuṉ.
3. kĕna ṅowahi swara, kayata :
braṅta dadi kaṙtti,
prapta dadi prapti,
braṅta dadi braṅti,
maraᶇ dadi mariᶇ,
dipati dadi dipatya, lan sapituruté.
4. kaṅgo ṅoyak guru wilaṅaṉ :
1. kĕna ṅulur utawa ṅuṅkrĕt wanda :
sru dadi asru,
praᶇ dadi pĕraᶇ,
tan dadi datan,
trus dadi tĕrus,
lumaku dadi mlaku,
gĕlĕbyar dadi glĕbyar,
kĕrĕlip dadi krĕlip,
sinĕraᶇ dadi sinraᶇ, lan sapituruté.
2. kĕna mañcaḥ tĕmbuᶇ :
puniku dadi niku,
pijĕr dadi jĕr,
déné dadi dé,
iṅkaᶇ dadi kaᶇ,
3. kĕna ṅgarba tĕmbuᶇ loro utawa luwiḥ :
ana + iᶇ dadi anèᶇ,
lagi + antuk dadi lagyantuk,
kadya + iku dadi kadyèku,
sira + aṙṣa dadi siraṙṣa.
